Rozdział III - System operacyjny i jego hierarchia 2.3. Struktura systemu operacyjnego Wszystkie dokumenty i programy, których używamy na co dzień, oraz cały system operacyjny znajdują się (są zapisane) na nośniku danych, z reguły dysku twardym. Chcąc lepiej wytłumaczyć wszystkie pojęcia związane z położeniem danych, posłużymy się porównaniami z życia codziennego, po to aby każdy początkujący użytkownik mógł to dobrze zrozumieć. Obecnie na rynku występują twarde dyski o różnych pojemnościach, można je porównać do mieszkań o różnych powierzchniach użytkowych. Praca z dyskiem twardym niepodzielonym na mniejsze części może przypominać użytkowanie mieszkania, w którym znajduje się tylko jedno pomieszczenie. Na pewno można by w nim mieszkać, nawet ustawiać meble, ale zdecydowanie utrudniałoby to codzienne życie. Również praca z jedną dużą przestrzenią dyskową nie jest wygodna. Dlatego też często jeden fizyczny dysk twardy jest podzielony na kilka dysków logicznych (wirtualnych), a suma ich pojemności odpowiada pojemności całego dysku twardego. Każda część dysku twardego nazywana jest partycją. Oznaczane są kolejnymi literami alfabetu, poczynając od litery C. Litera A przypisana jest stacji dyskietek (we współczesnych komputerach już nie instalowana), natomiast nośniki optyczne, typu CD-ROM-y, DVD lub nagrywarki, z reguły oznaczane są następnymi literami, po wszystkich dyskach fizycznych i logicznych. Jeżeli mamy już podzielony dysk twardy na mniejsze części, to możemy zacząć dalej poznawać jego strukturę. W celu zachowania odpowiedniego porządku, wszystko, co jest zapisywane na dyskach twardych, umieszczane jest w specjalnych folderach, które można porównać do szaf, gdzie przechowujemy różne rzeczy i przedmioty. Chcąc zachować całkowity porządek, w folderach tworzy się podfoldery, które przypominają półki w szafach. Te zaś można dzielić na mniejsze części. Najczęściej nazwy folderów tworzy się tematycznie wg własnego schematu, przykładową strukturę dysku pokazuje Rysunek 2.3.1. Partycjonowanie można przeprowadzić tylko na dyskach twardych, niemożliwe jest do przeprowadzenia na nośnikach optycznych. 83
Struktura systemu operacyjnego Rysunek 2.3.1. Drzewo katalogów dysku twardego. Pojemność danego folderu lub podfolderu jest ograniczona jedynie pojemnością dysku, na którym został założony, tzn. jeżeli istnieje tylko jeden folder, jego pojemność może być równa pojemności dysku. W przypadku kilku folderów ich sumaryczna zawartość nie może być większa od pojemności dysku, w skrajnym przypadku może być jej równa. 84
Rozdział III System operacyjny i jego hierarchia Pliki Wszystko, co zawiera dany rodzaj informacji i jest zapisane w dowolnym formacie na nośniku danych, nosi nazwę pliku. Każdy plik cechuje się pewnymi właściwościami: wielkością oraz formatem, w jakim został zapisany na dysku. Wielkość wyraża się w bajtach, najczęściej w jednostkach pochodnych, takich jak kilobajt lub megabajt. Co oznacza natomiast format zapisu? Chcąc to wyjaśnić, posłużymy się porównaniem-format zapisu to rodzaj języka zrozumiałego przez system operacyjny oraz aplikacje. Niektóre pliki są zapisane w formacie tekstowym, co oznacza, że w każdej chwili można obejrzeć zawartość tego pliku np. za pomocą notatnika. Inaczej -sprawa wygląda, jeżeli plik został zapisany w formacie binarnym (dwójkowym-składającym się tylko z zer i jedynek) lub heksadecymalnym (szesnastkowym w którym występują znaki 0, 1, 2...9, A, B...F). Wówczas użytkownik widzi plik jako ciągi znaczków. Każdy plik identyfikuje nazwa oraz rozszerzenie. Nazwa pliku kojarzy się najczęściej z jego zawartością, natomiast rozszerzenie określa, jaki jest rodzaj pliku (tekstowy, graficzny, dźwiękowy lub inny). Nazwa pliku jest zawsze oddzielona kropką od rozszerzenia np.: sklep.txt, podanie.doc, obrazy.jpg. We współczesnych systemach operacyjnych możliwe jest używanie długich nazw plików (do 255 w sumie), nawet oddzielonych spacją, a wielkość używanych znaków nie ma większego znaczenia. Niedopuszczalne jest natomiast używanie znaków zastrzeżonych, takich jak: / \ : *? < >. Domyślnie w nowoczesnych systemach operacyjnych, pliki są rozpoznawane po wyglądzie ikon (obrazków je reprezentujących), pokazuje to Rysunek 2.3.3 Niewidoczne są natomiast w domyślnych ustawieniach ich rozszerzenia. Aby w prosty sposób określić rodzaj i wielkość pliku, najlepiej sprawdzić jego właściwości należy ikonę pliku kliknąć prawym przyciskiem myszy i z wyświetlonego menu wybrać Właściwości. Po wykonaniu tej operacji wyświetli się okno zawierające szczegółowe informacje na jego temat, co pokazuje Rysunek 2.3.2. 85
Struktura systemu operacyjnego Rysunek 2.3.2. Właściwości pliku. Zadanie! Otwórz folder Dokumenty. Zaznacz jeden ze znalezionych tam plików i sprawdź jego właściwości. Odpowiedz na pytania: jakiego typu jest to plik? Jaki ma rozmiar? Kiedy został utworzony? 86
Rozdział III System operacyjny i jego hierarchia Typy i parametry plików W Każdym komputerze znajduje się wiele różnych ikon reprezentujących pliki. Każda ikona symbolizuje jeden plik, ten sam rysunek na kilku ikonach oznacza, że pliki są tego samego typu. Inne ikony oznaczają pliki innych typów, o innym przeznaczeniu. Już wiesz, rozszerzenie określa rodzaj pliku, informuje też, jakie przeznaczenie ma dany plik. Pliki zawierające teksty, lecz zapisane w różnych formatach, co najczęściej oznacza, że zostały utworzone w innych programach, to TXT, DOC, WRI, PDF lub jeszcze inne. Pliki graficzne oprócz formatu zapisu różnią się przede wszystkim jakością obrazu oraz rozmiarem, do najpopularniejszych należą: BMP, GIF, JPG, TIF, PNG i inne. Pliki multimedialne zawierające zapisane ścieżki dźwiękowe lub filmowe to: WAV, MP3, MID, MOV, AVI, MPG itp. Warto jeszcze zwrócić uwagę na pliki, które po dwukrotnym kliknięciu powodują uruchomienie i wykonanie pewnych zadań, noszą nazwę plików uruchamialnych. Pozostałe rozszerzenia plików znanych typów oraz ich reprezentacje graficzne przedstawia Rysunek 2.3.3. Rysunek 2.3.3. Podstawowe rodzaje plików. 87
Struktura systemu operacyjnego W danym folderze nie jest dopuszczalne przechowywanie dwóch lub więcej plików o tej samej nazwie i tym samym rozszerzeniu. Kilka plików może mieć tą samą nazwę, lecz musi różnić się rozszerzeniem albo odwrotnie: te same rozszerzenie lecz inna nazwa plików. Zadanie! Jeżeli rozpoznajesz już pliki o rozszerzeniach z Rysunku 2.3.3, przeszukaj zawartość Twojego dysku twardego i znajdź pliki o takich samych rozszerzeniach. Jednolita całość - grupowanie plików Podczas codziennej pracy z komputerem i użytkowaniem przeróżnych programów okaże się, że przybywa coraz więcej plików, a wolna przestrzeń dysku twardego maleje. W pewnych przypadkach, zwłaszcza gdy dysponujesz dyskiem o małej pojemności trzeba będzie częściej przeprowadzać proces oczyszczania go z plików nieużywanych lub niepotrzebnych. Chcąc zapanować nad tym procesem i ustrzec się utraty ważnych informacji, najlepiej od samego początku zapisywać tworzone bądź kopiowane pliki w odpowiednie, z góry przeznaczone miejsca. Dobrym zwyczajem jest więc tworzenie w tych folderach, podfolderów (proces ten opiszemy w następnym rozdziale) lub przeznaczanie jednej partycji na instalowanie programów, a jeszcze innej na gromadzenie plików. Najlepiej utworzyć katalogi o nazwach tematycznych odpowiadających danym rodzajom plików, np. Grafika, Dokumenty, Praca, Rozrywka, Muzyka, Filmy itp. Schemat ten jest oczywiście przykładowy, Twój charakter pracy na komputerze może być zupełnie inny, więc nazewnictwo folderów również będzie odmienne. 88
Rozdział III System operacyjny i jego hierarchia W systemie Windows zostały utworzone specjalne miejsca na dysku twardym, do przechowywania plików i programów, co jest bardzo pomocne dla początkujących użytkowników. Przechowywanie wszelkich danych i instalowanie programów dopuszczalne jest w dowolnych miejscach dysku twardego z wyjątkiem folderu systemowego Windows. Tworzenie plików Zadać można sobie pytanie: Skąd się biorą pliki? Tworzy je użytkownik komputera, lecz aby tego dokonać, musi mieć odpowiedni program, w którym pisze teksty, tworzy rysunki, nagrywa sekwencje dźwiękowe, generuje bazy danych, wykonuje obliczenia itp. O pojawieniu się pliku na dysku możemy powiedzieć dopiero w momencie, gdy użytkownik zapisze wykonaną przez siebie pracę. Edycja plików to proces polegający na otwarciu istniejącego już pliku, naniesieniu w nim pewnych zmian, a następnie zapisaniu go pod tą samą nazwą. Od tego momentu poprzednia wersja pliku zostaje automatycznie skasowana, a w jej miejsce pojawia się nowa zmieniona wersja. Pliki tekstowe W rozdziale poświęconym uruchamianiu programów omówiono już, w jaki sposób poruszać się po menu Start oraz w jaki sposób odszukać i uruchomić Notatnik. To właśnie jego będziemy używać do utworzenia pierwszego pliku tekstowego. Po uruchomieniu programu, możemy za pomocą klawiatury, rozpocząć wprowadzanie dowolnego tekstu. Na pewno pomocna będzie znajomość znaczenia podstawowych klawiszy, co zostało omówione w rozdziale poświęconym klawiaturze. Chcąc aby wprowadzony tekst został zapamiętany, należy zapisać go na dysku twardym. Chcąc tego dokonać, w Notatniku z menu Plik wybieramy opcję Zapisz jako, po czym zgłasza się okno dialogowe, które pokazuje Rysunek 2.3.4. Będziemy musieli w nim podać nazwę pliku, pod jaką będzie rozpoznawany przez system (rozszerzenie zostanie dodane automatycznie). Nie będziemy na razie zastanawiać nad jego lokalizacją, komputer domyślnie wskaże katalog Dokumenty. W polu Nazwa pliku podajemy dowolny ciąg dozwolonych znaków, po czym naciskamy na przycisk Zapisz. 89
Struktura systemu operacyjnego Rysunek 2.3.4. Okno do zapisu pliku na dysku. Notatnik nie jest jedynym programem do tworzenia tekstu, domyślnie w systemie jest jeszcze jeden program umożliwiający tworzenie plików tekstowych, nazywa się Wordpad, a w starszych wersjach systemu Write. Dostęp do niego jest również możliwy przez menu Start, w którym klikamy Wszystkie Programy, następnie Akcesoria i ostatecznie Wordpad. Podstawową różnicą pomiędzy obydwoma prostymi edytorami tekstu jest to, że w Wordpadzie możemy zmieniać krój czcionki, określać jej wielkość, kolor oraz kilka innych rzeczy. W Notatniku natomiast możemy tylko i wyłącznie wprowadzać tekst bez możliwości jego formatowania. Na Rysunku 2.3.5. przedstawiono różnice pomiędzy tekstem sformatowanym, a niesformatowanym. 90 Rysunek 2.3.5. Plik tekstowy; niesformatowany oraz sformatowany.
Rozdział III System operacyjny i jego hierarchia Tekst sformatowany to taki, który charakteryzuje się różnymi krojami czcionek, poza tym mogą się w nim znaleźć różne wielkości czcionek, kolory oraz specjalne marginesy określające jego początek i koniec w danej linii tekstu. Tekst niesformatowany nie ma ani jednej cechy opisanej powyżej to zwykły tekst. Zadanie! Zastanów się, jakie różnice występują pomiędzy następującymi funkcjami zapisu plików Plik Zapisz a Plik Zapisz jako? Postaraj się opisać występujące różnice. Pliki, graficzne Plik graficzny, jak sama nazwa wskazuje, będzie zdecydowanie różnił się od pliku tekstowego. Nie będziemy posługiwać się klawiaturą lecz zdecydowanie myszą, za pomocą której będziesz kreślić różnego rodzaju elementy, aż do uzyskania żądanego efektu końcowego. Program umożliwiający tworzenie rysunków za pomocą myszy, można uruchomić przez menu Start Programy Akcesoria Paint. Paint jest programem o znacznie okrojonych możliwościach rysunkowych, w porównaniu do programów dedykowanych dla grafików. Jest jednak idealny do tworzenia prostych rysunków i wprowadzania niewielkich zmian edycyjnych w już istniejących. Przykładowe możliwości programu Paint pokazuje Rysunek 2.3.6. Do narysowania rysunku o bardzo dobrej jakości, precyzji lub przedstawiającego realistyczny obraz danego obiektu oprócz odpowiedniego programu, graficy komputerowi wykorzystują często specjalne narzędzia, np. tablety graficzne, po których rysują specjalnym rysikiem, co automatycznie jest przetwarzane na obraz. 91
Struktura systemu operacyjnego Rysunek 2.3.6. Możliwości programu Paint. Bardzo często pomocną opcją dostępną w każdym systemie jest możliwość robienia tzw. zrzutów ekranowych (zdjęć zawartości ekranu). Do tego celu używamy klawisza Print Screen znajdującego się w grupie klawiszy specjalnych na klawiaturze komputera. Po jego naciśnięciu zawartość ekranu zapamiętywana jest w pamięci podręcznej, tzw. schowku systemowym. Po uruchomieniu dowolnego programu graficznego, np. Paint, możemy za pomocą funkcji Wklej dostępnej w głównym menu przenieść zawartość ekranu do programu graficznego, co przedstawia Rysunek 2.3.7. Funkcja WKLEJ 92 Rysunek 2.3.7. Zrzut ekranowy wklejony do programu Paint.