Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska 311[10].O1.01

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Zdzisław Anglart Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska 311[10].O1.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

Recenzenci: mgr inż. Wanda Brześcińska mgr inż. Julitta Rosa Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Zdzisław Anglart Konsultacja: mgr Małgorzata Sienna Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[10].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej i ochrony środowiska, zawartej w modułowym programie nauczania dla zawodu technik geodeta. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8 4.1. Podstawy prawnej ochrony pracy 8 4.1.1. Materiał nauczania 8 4.1.2. Pytania sprawdzające 11 4.1.3. Ćwiczenia 12 4.1.4. Sprawdzian postępów 13 4.2. Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe dla zdrowia występujące w procesach pracy 14 4.2.1. Materiał nauczania 14 4.2.2. Pytania sprawdzające 21 4.2.3. Ćwiczenia 21 4.2.4. Sprawdzian postępów 23 4.3. Środki ochrony indywidualnej i zbiorowej 24 4.3.1. Materiał nauczania 24 4.3.2. Pytania sprawdzające 26 4.3.3. Ćwiczenia 26 4.3.4. Sprawdzian postępów 27 4.4. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy. Bezpieczeństwo pracy z komputerem 28 4.4.1. Materiał nauczania 28 4.4.2. Pytania sprawdzające 32 4.4.3. Ćwiczenia 32 4.4.4. Sprawdzian postępów 34 4.5. Zagrożenia pożarowe, zasady ochrony przeciwpożarowej 35 4.5.1. Materiał nauczania 35 4.5.2. Pytania sprawdzające 37 4.5.3. Ćwiczenia 37 4.5.4. Sprawdzian postępów 39 4.6. Zasady ochrony środowiska na stanowisku pracy 40 4.6.1. Materiał nauczania 40 4.6.2. Pytania sprawdzające 41 4.6.3. Ćwiczenia 41 4.6.4. Sprawdzian postępów 42 4.7. Zasady postępowania w razie wypadku, awarii urządzenia i w sytuacji zagrożenia pożarem 43 4.7.1. Materiał nauczania 43 4.7.2. Pytania sprawdzające 44 4.7.3. Ćwiczenia 45 4.7.4. Sprawdzian postępów 45 2

4.8. Pierwsza pomoc przy urazach mechanicznych i porażeniu prądem elektrycznym. Zabezpieczenie miejsca wypadku 46 4.8.1. Materiał nauczania 46 4.8.2. Pytania sprawdzające 49 4.8.3. Ćwiczenia 49 4.8.4. Sprawdzian postępów 50 5. Sprawdzian osiągnięć 51 6. Literatura 56 3

1. WPROWADZENIE Poradnik, który Ci przekazujemy będzie pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej pojęć z zakresu bhp, zasad kształtowania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ogólnych zasad bezpieczeństwa na stanowisku pracy, a także w kształtowaniu umiejętności dostrzegania zagrożeń dla zdrowia lub życia, występujących na stanowisku pracy i ich skutecznego eliminowania lub ograniczania. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne określające umiejętności, jakie powinieneś posiadać abyś mógł rozpocząć pracę z poradnikiem, cele kształcenia czyli wykaz umiejętności, jakie opanujesz w wyniku kształcenia w ramach tej jednostki modułowej, materiał nauczania, który składa się z jedenastu jednostek dydaktycznych o takiej samej strukturze i zawierający: wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści jednostki modułowej, zestaw pytań sprawdzających czy opanowałeś już podane treści, ćwiczenia zawierające polecenia, sposób wykonania oraz wyposażenie stanowiska pracy, które pozwolą Ci ukształtować określone umiejętności praktyczne, sprawdzian postępów pozwalający sprawdzić Twój poziom wiedzy po wykonaniu ćwiczeń, sprawdzian osiągnięć opracowany w postaci testu, który umożliwi Ci sprawdzenie wiadomości i umiejętności opanowanych podczas realizacji programu danej jednostki modułowej, literaturę związaną z programem jednostki modułowej umożliwiającą pogłębienie wiedzy z zakresu programu tej jednostki. Szczególnie ważne są treści zawarte w rozdziale 4.4. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy. Bezpieczeństwo pracy z komputerem. 4

311[10].O1 Podstawy geodezji i kartografii 311[10].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska 311[10].O1.02 Posługiwanie się jednostkami miar, skalą oraz współrzędnymi geodezyjnymi 311[10].O1.03 Posługiwanie się mapami stosowanymi w geodezji Schemat układu jednostek modułowych 5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: korzystać z różnych źródeł informacji, komunikować się w zespole, posługiwać się materiałem nauczania zaczerpniętym z literatury, wyszukiwać, selekcjonować, porządkować, przetwarzać i przechowywać informacje niezbędne do wykonywania zadań zawodowych, analizować treść zadania, dobierać metody i plan rozwiązania, planować czynności, rozróżniać rodzaje zjawisk, rozróżniać podstawowe funkcje organizmu i elementy anatomii człowieka, interpretować wyniki doświadczeń i dokonywać uogólnień, uzasadniać działanie na podstawie określonej teorii, dokonywać oceny swoich umiejętności. 6

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: określić prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej, posłużyć się przepisami prawa pracy, określić wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące pomieszczeń pracy i pomieszczeń higieniczno-sanitarnych, rozpoznać czynniki szkodliwe, uciążliwe i niebezpieczne dla zdrowia podczas wykonywania określonych prac geodezyjnych, zastosować procedury udzielania pierwszej pomocy w stanach zagrożenia zdrowia i życia, udzielić pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach przy pracy, dobrać środki ochrony indywidualnej do rodzaju wykonywanej pracy, zastosować zasady bezpiecznej pracy podczas obsługi przyrządów geodezyjnych, zabezpieczać przed uszkodzeniem i zniszczeniem sprzęt geodezyjny, dobrać sprzęt i środki gaśnicze w zależności od rodzaju pożaru, zastosować procedury postępowania w przypadku zaistnienia pożaru, dostrzec zagrożenia związane z wykonywaną pracą, ocenić stan zagrożenia środowiska na stanowisku pracy, zastosować zasady ochrony środowiska podczas pomiarów geodezyjnych, zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii. zastosować zasady bezpiecznej i higienicznej pracy z komputerem. 7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawy prawnej ochrony pracy 4.1.1. Materiał nauczania System ochrony pracy jest to system środków zapewniających pracownikom bezpieczne dla ich życia i zdrowia warunki wykonywania pracy i jedna z ważniejszych instytucji prawa pracy. Obejmuje zagadnienia techniczne, higieniczne, sanitarne, organizacyjne i prawne. Na rysunku 1 przedstawiono najważniejsze organy władzy i kontroli oraz inne podmioty systemu ochrony pracy w Polsce. Instytucjami powołanymi do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy oraz przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy a także warunków środowiska pracy są przede wszystkim: Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Bezpieczeństwo i higiena pracy obejmuje ogół środków i urządzeń służących do zapewnienia warunków pracy eliminujących zagrożenie życia lub zdrowia zatrudnionych; usuwanie lub ograniczanie szkodliwości związanych z procesem pracy i ze środowiskiem pracy, do których należą: zagrożenia ze strony maszyn i urządzeń technicznych, szkodliwych gazów, par i mgieł, promieniowania, temperatur (za wysokiej lub za niskiej), hałasu, wibracji. Nieodłącznym elementem systemu ochrony pracy jest prawo pracy. Prawo pracy, jako jedna z gałęzi prawa, wyróżnia się przedmiotem regulacji, którym są stosunki społeczne związane z pracą czyli stosunki pracy oraz inne stosunki wynikające z pracy. Stosunki pracy są to bezpośrednie stosunki między pracodawcą a pracownikiem. W tej dziedzinie przepisy prawa pracy regulują takie zagadnienia, jak: nawiązanie i rozwiązanie stosunku pracy oraz prawa i obowiązki stron stosunku pracy (na przykład: obowiązek pracodawcy zapłaty wynagrodzenia za pracę, obowiązek pracownika przestrzegania czasu pracy ustalonego w zakładzie). Inne stosunki związane z pracą, poddane regulacji prawa pracy, to w szczególności stosunki: powstające w związku z rozpatrywaniem roszczeń wynikających ze stosunku pracy, powstające w związku z poszukiwaniem pracy i sytuacją osób pozostających bez pracy, między organizacjami pracowników i pracodawców (zbiorowe stosunki pracy), powstające na tle ingerencji organów państwa w stosunki pracy (w szczególności Państwowej Inspekcji Pracy oraz Państwowej Inspekcji Sanitarnej). Prawo pracy jest skodyfikowane, co oznacza, że podstawowe uregulowania z tego zakresu znajdują się w Ustawie Kodeks Pracy. Kodeks pracy to podstawowe, ale nie jedyne źródło prawa pracy. Innymi źródłami są ustawy regulujące kwestie, które nie są uregulowane w kodeksie pracy lub są w nim tylko częściowo uregulowane. Są to na przykład ustawy: o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, kodeks postępowania cywilnego (w części regulującej postępowanie z zakresu prawa pracy). Źródłami prawa pracy są ponadto liczne akty wykonawcze do ustaw, jak rozporządzenia i zarządzenia ministrów. Istotne znaczenie dla regulacji stosunków pracy mają również układy zbiorowe pracy, porozumienia zbiorowe, a także regulaminy (pracy, wynagradzania) oraz statuty. Akty te, jako podrzędne w stosunku do aktów stanowionych przez organy państwowe, muszą być z nimi zgodne. W szczególności nie mogą zawierać postanowień mniej korzystnych dla pracowników. 8

SĄD NAJWYŻSZY PARLAMENT RP SĄDY WOJEWÓDZKIE REJONOWE GRODZKIE RADA OCHRONY PRACY RADA MINISTRÓW NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY WYŻSZY URZĄD GÓRNICZY MINISTERSTWO PRACY MINISTERSTWO ZDROWIA MINISTERSTWO GOSPODARKI INNE MINISTERSTWA GOSPODARCZE I FUNKCJONALNE GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY CENTRALNY INSTYTUT OCHRONY PRACY INSTYTUT MEDYCYNY PRACY PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA URZĄD DOZORU TECHNICZNEGO INNE ORGANY NADZORU I KONTROLI INNE INSTYTUTY NAUKOWO- BADAWCZE ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH SŁUZBA BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY PRACODAWCA LEKARZ PROFILAKTYK PONADZAKŁADOWE ORGANIZACJE PRACODAWCÓW KOMISJA BEZPIECZEŃSTWA I HIGIENY PRACY SPOŁECZNA INSPEKCJA PRACY ZAKŁADOWE ORGANIZACJA ZWIĄZKOWE PONADZAKŁADOWE ORGANIZACJE ZWIAZKÓW ZAWODOWYCH Rys. 1. Najważniejsze organy władzy i kontroli oraz inne podmioty systemu ochrony pracy [7 s. 644] Podstawowe zasady prawa pracy: każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy, minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę określa państwo, nawiązanie stosunku pracy oraz ustalenie warunków pracy i płacy wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy i pracownika, pracodawca jest obowiązany szanować godność i inne dobra pracownika, jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu jest niedopuszczalna. Podstawowe prawa pracownika: prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę, prawo do wypoczynku, prawo do tworzenia organizacji i przystępowania do nich, prawo do powstrzymania się od wykonywanej pracy w przypadku, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia pracownika bądź innych osób (zachowując przy tym prawo do wynagrodzenia). Podstawowe prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy zawiera w szczególności dział dziesiąty kodeksu pracy: Bezpieczeństwo i higiena pracy. Zgodnie z art. 207 kodeksu pracy podstawowe obowiązki pracodawcy są następujące: 1. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. 2. Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany: organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy, zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń, 9

zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy, zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy. 3. Pracodawca oraz osoba kierująca pracownikami są obowiązani znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nich obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy. 4. W razie gdy jednocześnie w tym samym miejscu wykonują pracę pracownicy zatrudnieni przez różnych pracodawców, pracodawcy ci mają obowiązek: współpracować ze sobą, wyznaczyć koordynatora sprawującego nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy wszystkich pracowników zatrudnionych w tym samym miejscu, ustalić zasady współdziałania uwzględniające sposoby postępowania w przypadku wystąpienia zagrożeń dla zdrowia lub życia pracowników. 5. Pracodawca rozpoczynający działalność jest obowiązany, w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia tej działalności, zawiadomić na piśmie właściwego inspektora pracy i właściwego państwowego inspektora sanitarnego o miejscu, rodzaju i zakresie prowadzonej działalności. Prawa i obowiązki pracownika zawarte są w art. 210 kodeksu pracy: 1. W razie, gdy warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom, pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. 2. Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia, pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego. 3. Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. 4. Pracownik ma prawo, po uprzednim zawiadomieniu przełożonego, powstrzymać się od wykonywania pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej w przypadku, gdy jego stan psychofizyczny nie zapewnia bezpiecznego wykonywania pracy i stwarza zagrożenie dla innych osób. Natomiast podstawowe obowiązki pracownika w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy wynikają z art. 211 kodeksu pracy. Artykuł ten stanowi, że przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest podstawowym obowiązkiem pracownika. W szczególności pracownik jest obowiązany: znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym, wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych, dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy, stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem, poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich, niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie, 10

współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Szczególnej ochronie prawnej podlegają pracownicy młodociani. Zgodnie z kodeksem pracy młodocianym jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Młodociany może być zatrudniony na podstawie umowy o pracę przy wykonywaniu lekkich prac, to jest takich, które nie powodują zagrożenia dla życia, zdrowia i rozwoju psychofizycznego, a także utrudniać młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego. Wykaz lekkich prac określa pracodawca i nie może zawierać prac wzbronionych młodocianym, na przykład dźwigania nadmiernych ciężarów. Zatrudnianie polega na tym, że osoba zatrudniona zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz podmiotu zatrudniającego, a podmiot zatrudniający zobowiązuje się do zatrudnienia tej osoby za wynagrodzeniem. Rozróżnia się: zatrudnianie na podstawie stosunku pracy, zatrudnianie na podstawie stosunku cywilnoprawnego. Zgodnie z art. 22 kodeksu pracy przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Stosunek pracy powstaje w wyniku zawarcia umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. Aby zatrudnienie miało charakter stosunku pracy, musi posiadać następujące cechy: 1) podporządkowanie pracownika kierownictwu pracodawcy, 2) odpłatność wykonywanej pracy, 3) wykonywanie pracy osobiście przez pracownika, 4) powtarzanie pracy w codziennych lub dłuższych odstępach czasu, 5) wykonywanie pracy na ryzyko gospodarcze pracodawcy, 6) wykonywanie pracy w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. W przypadku zawarcia stosunku pracy pracodawca musi stosować się do przepisów kodeksu pracy, a pracownik uzyskuje prawa i obowiązki wynikające z tego kodeksu. Stosunek cywilnoprawny powstaje w wyniku zawarcia jednej z umów cywilnoprawnych, takich jak umowy zlecenia, umowy o dzieło, umowy agencyjnej czy umowy przewozu. Aby zatrudnienie miało charakter stosunku cywilnoprawnego musi posiadać następujące cechy: 1) osoba zatrudniona nie podlega kierownictwu podmiotu zatrudniającego, 2) nie ma bezwzględnego obowiązku osobistego wykonywania pracy, o ile nie wynika to z umowy, z ustawy lub z właściwości pracy, 3) ryzyko gospodarcze prowadzenia działalności ponosi osoba zatrudniona, W konsekwencji zawarcia stosunku cywilnoprawnego strony obowiązują przepisy prawa cywilnego. Nie obowiązują też przewidziane prawem pracy świadczenia na rzecz osoby zatrudnionej ani ochrona trwałości zatrudnienia. To strony umowy o zatrudnienie decydują, jaki charakter prawny będzie miała umowa, której przedmiotem będzie wykonywana praca. Strony muszą pamiętać, że rodzaj zawieranej umowy o pracę musi być zgodny z charakterem pracy wykonywanej przez osobę zatrudnioną oraz z efektem, który strony chcą osiągnąć. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie są podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bhp? 2. Jakie są podstawowe obowiązki pracownika w zakresie bhp? 3. Jakie są podstawowe prawa pracownika w zakresie bhp? 11

4. Na czym polega stosunek pracy? 5. W jakiej sytuacji zawiera się umowę o pracę, a w jakiej umowę cywilnoprawną? 6. Kto w zakładzie pracy (jakie osoby) zajmują się ochroną zdrowia pracowników? 7. W jaki sposób można nawiązać stosunek pracy? 8. Na czym polega wykonywanie pracy na własne ryzyko gospodarcze. 9. Którą ze stron pracy silniej chronią przepisy kodeksu pracy? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ możliwe konsekwencje poszczególnych rodzajów zatrudnienia dla pracownika i pracodawcy. Wskaż istotę stosunku pracy i stosunku cywilnoprawnego. Zastanów się jakie prace wykonują Twoi znajomi. Czy do ich wykonania zawarto prawidłowe umowy? Czy spotkałeś się z przypadkami naruszenia zasad zatrudnienia? Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się, jakie musisz podjąć czynności organizacyjne i opisać pomysły na kartce (burza mózgów - nie krytykować pomysłów koleżanek/kolegów), 3) zgromadzić w podręcznej biblioteczce niezbędne akty prawne (aby w razie potrzeby powołać się na konkretne zapisy), 4) uporządkować zapisane pomysły (odrzucić ewentualnie nierealne, lub budzące wątpliwości członków grupy), 5) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy. Wyposażenie stanowiska pracy: kodeks pracy, wybrane rozporządzenia, duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip chart. Ćwiczenie 2 Określ jakie jest brzmienie ustawowych zasad prawa pracy. W którym akcie prawnym są sformułowane. Na czym polegają naruszenia zasad prawa pracy? Podaj przykłady. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się, jakie musisz podjąć czynności organizacyjne i opisać na kartce zasady prawa pracy oraz przykłady wskazujące na ich naruszanie (burza mózgów - nie krytykować pomysłów koleżanek/kolegów), 3) zgromadzić w podręcznej biblioteczce niezbędne akty prawne (aby w razie potrzeby powołać się na konkretne zapisy), 4) uporządkować zapisane pomysły (odrzucić ewentualnie nierealne, lub budzące wątpliwości członków grupy), 5) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy. 12

Wyposażenie stanowiska pracy: kodeks pracy, duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip chart. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić podstawowe obowiązki pracodawcy w zakresie bhp? 2) wymienić podstawowe obowiązki pracownika w zakresie bhp? 3) wymienić prawa pracownika w zakresie bhp? 4) wymienić różnice między stosunkiem cywilnoprawnym a stosunkiem pracy? 5) sformułować definicję stosunku pracy? 6) objaśnić obowiązki pracownika i pracodawcy w zakresie bhp? 7) objaśnić, kto w zakładzie pracy winien zajmować się ochroną oraz bezpieczeństwem pracy? 13

4.2. Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe dla zdrowia występujące w procesach pracy 4.2.1. Materiał nauczania Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa, że 52% światowej populacji aż jedną trzecią dorosłego życia przebywa w pracy. Wykonywaniu pracy towarzyszą z reguły niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe czynniki zagrożeń. Z punktu widzenia bezpieczeństwa człowieka w środowisku pracy rozpoznanie zagrożeń stanowi jeden z najważniejszych elementów kształtowania warunków pracy. Umiejętność identyfikowania zagrożeń decyduje o tym, czy człowiek w porę będzie mógł zareagować w określonych okolicznościach zagrażających życiu lub zdrowiu a przez to uniknąć wypadku bądź ograniczyć jego skutki urazowe. Zagrożeniem jest taki stan środowiska pracy, który może spowodować wypadek lub chorobę, na przykład: potencjalnie niebezpieczny przepływ energii, źródło ryzyka, fizyczne lub chemiczne cechy materiału, procesu, systemu, obiekt lub okoliczności, ogół czynników lub zjawisk. Czynnikiem zagrożenia jest każdy czynnik środowiska pracy, który informuje o tym co zagraża. Czynniki zagrożenia zgodnie z obowiązującą w Polskich Normach klasyfikacją (rysunek 3) dzieli się na: czynniki fizyczne, czynniki chemiczne, czynniki biologiczne, czynniki psychofizyczne. Z punktu widzenia oddziaływania na organizm człowieka rozróżnia się czynniki: niebezpieczne (zagrażające życiu), szkodliwe (zagrażające zdrowiu), uciążliwe (utrudniające pracę). Praca w warunkach narażenia na oddziaływanie wymienionych czynników powoduje niebezpieczeństwo wystąpienia niekorzystnych skutków dla zdrowia i życia człowieka. Skutkiem narażenia jest uraz lub choroba, w krańcowych przypadkach śmierć pracownika. Z narażenia pracownika na działanie czynników zagrożeń na stanowisku pracy wynika poziom ryzyka zawodowego jakie wiąże się z wykonywaną pracą. Przez ryzyko zawodowe rozumie się prawdopodobieństwo występowania niepożądanych zdarzeń negatywnych związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych w wyniku zagrożeń występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Ryzyko zawodowe, związane z wykonywaną pracą wynika z narażenia pracownika na działanie czynników niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych na stanowisku pracy oraz prawdopodobieństwa powstania i ciężkości urazów jakie one mogą spowodować. Do grupy najłatwiej identyfikowalnych zaliczane są zagrożenia powodowane czynnikami fizycznymi. Ich rozpoznanie uzależnione jest od ogólnej sprawności zmysłów człowieka, a ocena ich wielkości możliwa często poprzez pomiar. Wśród tej grupy czynników zagrożeń szczególne znaczenie ze względu na powszechność występowania posiadają: hałas, czynniki mechaniczne, 14

drgania mechaniczne (wibracje), energia elektryczna i elektryczność statyczna, pola i promieniowanie elektromagnetyczne, promieniowanie optyczne, czynniki mikroklimatu. Rys. 2. Czynniki zagrożeń [opracowanie własne] Hałasem jest zbiór dźwięków nieprzyjemnych, dokuczliwych i niepożądanych w miejscu pracy. Źródłami, przyczynami hałasu są na ogół zużywające się części maszyn, zbyt głośno zachowujący się ludzie, wadliwe instalacje, wadliwie zaprojektowane i zbudowane maszyny. Hałas oddziaływuje przede wszystkim na narządy słuchu, ale również zakłóca procesy przemiany materii, pracę układu nerwowego i układu krążenia. W zależności od częstotliwości drgań fali dźwiękowej rozróżnia się cztery rodzaje hałasu: hałas słyszalny o częstotliwości od 16 Hz (herców) do 16 000 Hz, hałas infradźwiękowy o częstotliwości f < 16 Hz, hałas ultradźwiękowy o częstotliwości od 16 000 Hz do 10 10 Hz, hałas hiperdźwiękowy o częstotliwości f > 10 10 Hz. Zagrożenia mechaniczne to stan środowiska pracy dopuszczający niebezpieczne oddziaływania czynników, które mogą być przyczyną urazów powodowanych kinetyką części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych bądź płynnych. 15

Niebezpieczne czynniki mechaniczne można podzielić na następujące grupy: przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty, elementy ruchome, elementy ostre, wystające, chropowate, elementy spadające, płyny pod ciśnieniem, śliskie, nierówne powierzchnie, ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy), położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokości oraz w zagłębieniach), powierzchnie gorące lub zimne, żrące substancje, żywe zwierzęta i inne. Do podstawowych zagrożeń mechanicznych zalicza się niebezpieczeństwa powodowane: zgniataniem (zgnieceniem, zmiażdżeniem), ścinaniem, cięciem (obcięciem, odcięciem), wplątaniem, wciągnięciem lub pochwyceniem (zmiażdżeniem, złamaniem), uderzeniem (obtarciem, uderzeniem, pęknięciem, złamaniem), kłuciem (przekłuciem, przebiciem), ścieraniem (starciem lub obtarciem), wytryskiem cieczy pod wysokim ciśnieniem (uderzeniem, poparzeniem). Przykłady przyczyn i skutków zagrożeń mechanicznych przedstawia rysunek 3. Zagrożenia mechaniczne można identyfikować poprzez uważną obserwację wszystkich elementów i urządzeń środowiska pracy i infrastruktury technicznej pomieszczeń pracy. d) zgniecenie Rys. 3. Przyczyny i skutki urazów z powodu zagrożeń mechanicznych [2, s. 2] Źródłem drgań mechanicznych są ruchome elementy maszyn i urządzeń, silniki i generatory energii oraz wyposażenie technologiczne. Drgania z miejsc ich powstawania przenoszone są przez podesty, podłogi, pomosty, platformy oraz siedziska na układ mięśniowo - kostny człowieka. Charakterystycznymi parametrami drgań są ich częstotliwość i amplituda. Szczególnie groźne dla człowieka są częstotliwości drgań niskie od 0,7 do 90 Hz, 16

ponieważ mogą pokrywać się z częstotliwością drgań własnych narządów wewnętrznych organizmu człowieka a przez to doprowadzać do trwałych zmian chorobowych. Szkodliwe oddziaływanie drgań wywołuje skutki w sferze funkcjonalnej człowieka, takie jak: zakłócenia koordynacji ruchów, zwiększenie czasu reakcji wzrokowych, zwiększenie czasu reakcji ruchowej, nadmierne zmęczenie, oraz zaburzenia w sferze biologicznej człowieka, takie jak: zakłócenie czynności narządów wewnętrznych, zmiany w układzie nerwowym, schorzenia naczyń krwionośnych, zmiany w układzie kostno-stawowym, zaburzenia czynności mięśni i ścięgien. Powszechne obecnie stosowanie urządzeń zasilanych energią elektryczną niesie ze sobą różnego rodzaju zagrożenia zarówno dla człowieka jak i jego środowiska. Są to zagrożenia: porażeniem oraz poparzeniem prądem bądź łukiem elektrycznym, pożarem, wybuchem, elektrycznością statyczną, ze strony zjawisk związanych z wyładowaniami atmosferycznymi. Skutki porażenia prądem elektrycznym zależą od: wielkości i rodzaju prądu, drogi przepływu prądu przez organizm człowieka, czasu przepływu prądu, rezystancji ciała człowieka w warunkach otaczającego mikroklimatu środowiska pracy. Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem energii elektrycznej jest prąd przemienny o częstotliwości 50 Hz i napięciu 400/230 V. Większość porażeń i poparzeń prądem elektrycznym, występuje przy styczności człowieka z urządzeniami elektroenergetycznymi prądu przemiennego, przy czym najczęstsze są porażenia na drodze ręka - nogi lub ręka - ręka. Najgroźniejsze dla życia organizmu reakcje wywołuje prąd przemienny o częstotliwości od 15 do 100 Hz. Oddziaływanie prądu elektrycznego na organizm ludzki może być pośrednie lub bezpośrednie. Działanie pośrednie, które powstaje bez przepływu prądu przez ciało człowieka, powoduje takie urazy, jak: oparzenia ciała wskutek pożarów wywołanych zwarciem elektrycznym lub spowodowane dotknięciem do nagrzanych elementów, groźne dla życia oparzenia ciała łukiem elektrycznym, a także metalizacja skóry spowodowana osadzaniem się roztopionych cząstek metalu, uszkodzenia wzroku wskutek dużej jaskrawości łuku elektrycznego, uszkodzenia mechaniczne ciała w wyniku upadku z wysokości lub upuszczenia trzymanego przedmiotu. Działanie bezpośrednie, którego źródłem jest przepływ prądu przez ciało ludzkie może wywołać wiele zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych w organizmie (a nawet śmierć człowieka), poprzez oddziaływanie na układ nerwowy oraz w wyniku elektrolizy krwi i płynów fizjologicznych. Przy porażeniu prądem, bezpośrednio po przerwaniu przepływu prądu, może wystąpić wstrząs, objawiający się przerażeniem, bladością, drżeniem ciała lub kończyn, nadmiernym wydzielaniem potu, stanem apatii lub euforii. Może również wystąpić obrzęk mózgu i utrata 17

przytomności, połączona z zatrzymaniem krążenia krwi i brakiem oddechu. Skutki te mogą się ujawnić także po pewnym czasie - od kilku minut do kilku miesięcy. Sposób i skutki oddziaływania pól elektromagnetycznych, zarówno bezpośrednio na ciało człowieka jak i na materialne elementy środowiska pracy, zależą od ich częstotliwości i natężenia. Pola elektromagnetyczne w przeciwieństwie do wielu fizycznych czynników środowiska, jak na przykład hałas, nie są z reguły rejestrowane przez zmysły człowieka, dlatego niemożliwe jest intuicyjne dostosowanie sposobu postępowania człowieka do stopnia zagrożenia. Energia pól elektromagnetycznych absorbowana bezpośrednio w organizmie powoduje powstawanie w nim elektrycznych prądów indukowanych oraz podgrzewanie tkanek. Może to być przyczyną niepożądanych efektów biologicznych i w konsekwencji zmian stanu zdrowia (czasowego i trwałego). Przykładowymi źródłami pola elektromagnetycznego są instalacje energetyczne wysokiego napięcia oraz anteny nadawcze radiofonii, telefonii komórkowej. Promieniowanie optyczne, obejmuje promieniowanie nadfioletowe (UV), widzialne (VIS) oraz podczerwone (IR). Jest zarówno naturalnym składnikiem promieniowania słonecznego, jak i wytworzonym sztucznie zjawiskiem, wykorzystywanym w procesach technologicznych. Stanowi ono również uboczny produkt działalności zawodowej człowieka. Zwykle zakres promieniowania nadfioletowego i podczerwonego dzieli się na pasma: A (bliskie), B (średnie) i C (dalekie). Pasma te obejmują następujące długości fal: a) w przypadku nadfioletu: UVA, 315 400 nm. UVB, 280 315 nm. UVC, 100 280 nm. b) w przypadku podczerwieni: IRA, 780 1400 nm. IRB, 1400 3000 nm. IRC, 3000 1 mm Jeśli chodzi o promieniowanie widzialne, najczęściej przyjmuje się, że jego zakres mieści się w przedziale 400 780 nm. Skutki narażenia na promieniowanie optyczne zależą od parametrów fizycznych promieniowania, wielkości pochłoniętej dawki oraz właściwości optycznych i biologicznych narażonej tkanki. W przypadku nadmiernego promieniowania nadfioletowego i podczerwonego może dojść do uszkodzenia oczu i skóry, natomiast promieniowanie widzialne stanowi jedynie zagrożenie dla oczu, tabela 2. Obszar światła niebieskiego Rys. 4. Promieniowanie optyczne, obszary promieniowania [2] 18

Promieniowanie optyczne widzialne na stanowisku pracy i w jego otoczeniu wpływa bezpośrednio na szybkość i pewność widzenia oraz określa w jaki sposób widzimy formy, sylwetki, barwę i właściwości powierzchni przedmiotów tam występujących. Światło jest promieniowaniem elektromagnetycznym zdolnym do wywoływania bezpośrednio wrażeń wzrokowych, z których wynika widzenie. Inaczej mówiąc światło jest promieniowaniem widzialnym. Przedział długości fal promieniowania widzialnego (widma) został przyjęty umownie i zwykle zawiera się w zakresie 380 760 nm. Rys. 5. Umowne zakresy długości fal promieniowania widzialnego [2] Najkorzystniejszym dla wzroku jest światło naturalne, słoneczne o barwie zbliżonej do koloru jasnożółtego. Aby praca wzrokowa była optymalna, stanowisko pracy oraz pomieszczenie, w którym się ono znajduje, muszą być odpowiednio oświetlone. Złe oświetlenie prowadzi w dłuższym okresie do trwałego osłabienia wzroku. Jest zagrożeniem uciążliwym, powodującym nadmierne obciążenia narządu wzroku, a w ich następstwie bóle głowy, pogorszenie samopoczucia, zmęczenie. Z kryterium minimalnego poziomu natężenia oświetlenia wynika, że natężenie oświetlenia na poziomej płaszczyźnie roboczej, które można zaakceptować w pomieszczeniach, w których ludzie przebywają przez długi czas, niezależnie od tego, jakie jest wykonywane zadanie wzrokowe, powinno wynosić minimum 200 luksów. Tabela 1. Wpływ promieniowania optycznego na oko [2] Rodzaje promieniowania Zakresy promieniowania Obszary występowania Uszkodzenia oka Nadfioletowe A Nadfioletowe B Nadfioletowe C Światło niebieskie Podczerwone od 315 do 380 nm od 280 do 315 nm od 100 do 280 nm od 400 do 480 nm od 780 do 1400 nm (bliska podczerwień) od 315 do 380 nm (środkowa podczerwień) praca na wolnym powietrzu, światło słoneczne światło słoneczne, otoczenie przemysłowe, warunki przemysłowe, spawanie łukiem elektrycznym warunki przemysłowe, praca z komputerem (monitor), instalacje elektryczne spawanie elektryczne, procesy topienia występujące przy produkcji szkła i stali, mikrofale. światło słoneczne zmęczenie oka, ślepota śnieżna, zaćma zaćma, choroby typowe dla spawaczy łukowych uszkodzenie rogówki i soczewki, utrata wzroku uszkodzenia siatkówki utrata wzroku, starcze zmiany siatkówki, retinitus pigmentosa uszkodzenia siatkówki, zwyrodnienia żółtej plamki z wiekiem, retinitus pigmentosa, uszkodzenia soczewek i rogówki (środkowa podczerwień) 19

Czynniki kształtujące mikroklimat to cechy powietrza: temperatura powietrza, prędkość ruchu powietrza, temperatura promieniowania, wilgotność powietrza. Rys. 6. Czynniki kształtujące bilans cieplny organizmu [2, s. 13] Odczucia termiczne człowieka w środowisku pracy warunkują ponadto: wysiłek fizyczny przy czynnościach wykonywanych, czas aklimatyzacji w pomieszczeniu, cechy termiczne odzieży roboczej, wiek. Rys. 7. Cechy komfortu termicznego organizmu [2, s. 14] 20

Najkorzystniejszy jest taki układ czynników warunkujących odczucia cieplne, który gwarantuje osiągnięcie komfortu termicznego organizmu, a więc stanu, w którym człowiek czuje się najlepiej. Wiele zadań zawodowych wykonywanych przez geodetów odbywa się w terenie otwartym bezpośrednio na placach budowy, w różnych warunkach atmosferycznych. Ważne jest, aby w zmiennych warunkach otoczenia zachować możliwość termoregulacji ciała a tym samym nie powodować wyziębienia lub w warunkach letnich przegrzewania jego części a przede wszystkim głowy, rąk i nóg. O zagrożeniach występujących w procesie pracy winny informować znaki ostrzegawcze bezpieczeństwa i higieny pracy umieszczone w miejscach występowania czynników zagrożeń, na placach budowy (tabela 2). Tabela 2. Wybrane znaki z grupy znaków ostrzegawczych [11] Ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem obcięcia palców Ostrzeżenie przed porażeniem prądem elektrycznym Ostrzeżenie przed substancją szkodliwą Ostrzeżenie przed truciznami i substancjami toksycznymi 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaki jest podział czynników zagrożeń występujących w środowisku pracy? 2. Jakie skutki dla organizmu człowieka powoduje działanie prądu elektrycznego? 3. Od czego zależą skutki oddziaływania pól elektromagnetycznych? 4. Jakie mogą być skutki niewłaściwego oświetlenia? 5. Jaki wpływ na organizm człowieka ma hałas? 6. Jaki jest cel kształtowania czynników mikroklimatu? 7. Jakie czynniki decydują o odczuciu ciepła przez człowieka? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zidentyfikuj zagrożenia, jakie mogą wystąpić przy geodezyjnej obsłudze budowy. 21

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się jakie zagrożenia mogą wystąpić przy geodezyjnej obsłudze budowy i wypisać wszystkie pomysły na kartce (burza mózgów - nie krytykując żadnego z pomysłów Twoich koleżanek/kolegów), 3) uporządkować zapisane pomysły w grupy według kryterium rodzaju zagrożenia (odrzuć ewentualnie nierealne, lub budzące wątpliwości członków grupy), 4) zapisać zagrożenia w formie mapy myśli, 5) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy, 6) brać udział w podsumowaniu odpowiadając na pytanie: jakiego rodzaju zagrożenia są najbardziej niebezpieczne przy obsłudze geodezyjnej placu budowy. Wyposażenie stanowiska pracy: duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip chart. Ćwiczenie 2 Dokonaj inspekcji na terenie wokół szkoły i dołóż starań, aby nie pominąć wszystkich ważnych zagrożeń, które mogą być przyczyną wypadków i innych strat. Zwróć uwagę na: uszkodzone elementy wyposażenia terenu i ogrodzenia, stan nawierzchni, na których istnieje możliwość poślizgnięcia się lub upadku, ostre krawędzie, wystające elementy, ukształtowanie powierzchni terenu, temperaturę powietrza na zewnątrz budynku, stan i rodzaj oświetlenia, stan instalacji i urządzeń elektrycznych na zewnątrz budynku, czystość powietrza, zjawiska akustyczne, hałas, zagrożenia pożarowe, obciążenie fizyczne i psychiczne jakich doznajesz podczas inspekcji, zwrócić uwagę na miejsca szczególnie niebezpieczne. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się i zapisać co jest zagrożeniem wypadkowym w pracy, 3) wykonać dwugodzinną inspekcję terenu i zapisać stwierdzone nieprawidłowości, 4) uporządkować zapisane spostrzeżenia - odrzucić ewentualnie nierealne lub budzące wątpliwości członków grupy, 5) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy. Wyposażenie stanowiska pracy: duże arkusze papieru, film dydaktyczny: zagrożenia w środowiskach pracy, Proergo Warszawa, 22

mazaki, tablica flip chart. Ćwiczenie 3 d) zgniecenie Rysunek do ćwiczenia 3 Na rysunku pokazano źródła urazów wypadkowych typowe dla obsługi przyrządów i urządzeń. Zinterpretuj przedstawione źródła w odniesieniu do prac i czynności wykonywanych na urządzeniach geodezyjnych. Określ stopień ciężkości urazów powodowanych przez te źródła. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się jakie czynności i gdzie realizowane są podczas prac geodezyjnych, zapisać wszystkie pomysły na kartce, 3) uporządkować zapisane pomysły odrzucić ewentualnie nierealne lub budzące wątpliwości członków grupy, 4) omówić w grupie przedstawione na rysunku przypadki źródeł zagrożenia wypadkowego, 5) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy. Wyposażenie stanowiska pracy: duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip chart. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) rozpoznać zagrożenia związane z wykonywaną pracą? 2) określić skutki oddziaływania negatywnych czynników w środowisku pracy? 3) rozpoznać znaki ostrzegawcze bezpieczeństwa i higieny pracy? 4) rozpoznać czynniki niebezpieczne, uciążliwe i szkodliwe? 5) wymienić sposoby rozpoznawania zagrożeń? Tak Nie 23

4.3. Środki ochrony indywidualnej i zbiorowej 4.3.1. Materiał nauczania Środki ochrony indywidualnej to urządzenia lub wyposażenie przeznaczone do noszenia bądź trzymania przez pracownika w celu ochrony przed jednym zagrożeniem lub większą liczbą zagrożeń, które mogą mieć wpływ na jego zdrowie lub bezpieczeństwo pracy. Zgodnie z obowiązującymi postanowieniami kodeksu pracy, pracodawca ma obowiązek zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i ochronę ich zdrowia w każdym aspekcie związanym z pracą. Pracodawca jest obowiązany dostarczać pracownikom nieodpłatnie: 1. środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy, 2. odzież i obuwie robocze spełniające wymagania określone w Polskich Normach: jeżeli odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy. Wydając pracownikowi środki ochrony indywidualnej, pracodawca jest równocześnie obowiązany poinformować go o sposobach posługiwania się tymi środkami w celu zapewnienia skutecznej ochrony przed zagrożeniami. Pracownik jest zobowiązany do stosowania środków ochrony indywidualnej, dostarczonych przez pracodawcę. Środki ochrony indywidualnej powinny być stosowane w sytuacjach, kiedy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą środków ochrony zbiorowej lub odpowiedniej organizacji pracy. Stanowią zatem ostateczny a nie podstawowy środek zapobiegawczy i ochronny. Akceptowalne wyposażenie ochronne zmniejsza napięcia psychiczne i problemy z pracą na stanowiskach, wymagających jego użycia. Akceptowalne osobiste wyposażenie ochronne musi spełniać określone wymagania. Środki ochrony indywidualnej powinny: być odpowiednie do istniejącego zagrożenia, uwzględniać warunki istniejące w danym miejscu pracy, uwzględniać wymagania ergonomii oraz stan zdrowia pracownika, być przeznaczone do osobistego użytku. Rys. 8. Środki ochrony indywidualnej powinny być dobrze dobrane [5, s. 225] 24

Środki ochrony indywidualnej dzieli się, pod względem ich ogólnego przeznaczenia, na dziewięć grup: 1) odzież ochronna, (fartuchy, kombinezony), 2) środki ochrony głowy, (hełmy ochronne), 3) środki ochrony kończyn górnych, (rękawice ochronne gumowe, jednorazowe), 4) środki ochrony kończyn dolnych, (buty, trepy, trzewiki), 5) środki ochrony twarzy i oczu, (okulary, maseczki, gogle, przyłbice), 6) środki ochrony słuchu, (wkładki przeciwhałasowe, ochronniki słuchawkowe), 7) sprzęt ochrony układu oddechowego, (maseczki, półmaski), 8) dermatologiczne środki ochrony skóry, (kremy, maści), 9) środki ochrony przed upadkiem z wysokości, (liny bezpieczeństwa, szelki). W tabeli 3 przedstawiono przykładowe rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej. Tabela 3. Wybrane rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej [11] Lp. Rodzaje środków Rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony ochrony indywidualnej indywidualnej 1 Odzież ochronna prace w narażeniu na działanie wody, czynników chemicznych, pyłowych, mechanicznych i biologicznych oraz wysokiej i niskiej temperatury - stwarzające ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników 2 Środki ochrony głowy prace, przy których włosy pracowników są narażone na wciągnięcie przez ruchome części maszyn lub urządzeń mechanicznych lub głowa narażona jest na uderzenie przedmiotami spadającymi 3 4 5 Środki ochrony kończyn górnych Środki ochrony twarzy i oczu Dermatologiczne środki ochrony indywidualnej prace stwarzające ryzyko urazów rąk (związanych również z działaniem wysokiej temperatury, wibracji oraz substancji chemicznych), prace w kontakcie z wodą, substancjami toksycznymi, żrącymi lub drażniącymi, oraz prace w niskiej temperaturze, w tym w szczególności: prace z użyciem przedmiotów lub materiałów ostrych, tnących, kłujących, parzących lub szczególnie chropowatych albo inne narażające na uszkodzenia rąk, z wyłączeniem prac przy obsłudze maszyn, przy których istnieje niebezpieczeństwo wciągnięcia rękawicy, spawanie lub cięcie metali przy pomocy łuku elektrycznego i wszelkie inne czynności wymagające użycia lamp łukowych lub też innych źródeł promieniowania ultrafioletowego, prace, przy których twarz lub oczy pracowników są narażone na urazy albo podrażnienia w wyniku działania czynników niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia, w tym w szczególności: spawanie lub cięcie metali przy pomocy palnika lub łuku elektrycznego, obserwowanie intensywnych punktów świetlnych lub substancji silnie rozżarzonych, takich jak roztopiona stal albo szkło, szlifowanie na sucho, oczyszczanie oraz inne prace powodujące rozpryskiwanie mogących przedostać się do oczu ostrych cząsteczek, stopionych metali lub żrących płynów, prace przy maszynach do obróbki skrawaniem materiału, podczas której powstają wióry odpryskowe, prace narażające na podrażnienia skóry, Środki ochrony zbiorowej to środki przeznaczone do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedynczych osób, przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach pracy, maszynach i innych urządzeniach. 25

Rys. 9. Miejsca gdzie jest obowiązkowe stosowanie środków ochrony indywidualnej powinny być oznakowane [5, s. 213] 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co rozumiemy pod pojęciem środki ochrony indywidualnej? 2. Co rozumiemy pod pojęciem środków ochrony zbiorowej? 3. Co jest priorytetem w stosowaniu środków ochronnych w pracy? 4. Kiedy powinniśmy stosować środki ochrony indywidualnej? 5. Jakie wymagania powinny spełniać środki ochrony indywidualnej? 6. Jakie stosuje się rodzaje środków ochrony indywidualnej podczas prac na budowach? 7. W jakich przypadkach należy stosować środki dermatologiczne? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przedstawione na fotografii szkła o różnym stopniu zaciemnienia są stosowane do okularów i gogli ochronnych podczas wykonywania niektórych prac przy silnym nasłonecznieniu i odblaskach światła. Które ze szkieł okularowych biorąc pod uwagę ich właściwości ochronne są lepsze do pracy w tych warunkach i dlaczego? A. soczewka przeźroczysta B. soczewka jasnoszara lub ciemnoszara Rysunek do ćwiczenia 1 26

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) dobrać partnerów do pracy w grupie, 2) zastanowić się jakie zagrożenia mogą wystąpić podczas czynności pracy w pracowni geodezyjnej i zapisać je na kartce a następnie tablicy flip chart, 3) wskazać te zagrożenia, przed którymi chronią okulary ochronne, 4) zaprezentować efekty pracy grupy na forum klasy, 5) brać udział w podsumowaniu odpowiadając na pytanie: jaki sposób ochrony przed zagrożeniami jest lepszy niż zaproponowany. Wyposażenie stanowiska pracy: duże arkusze papieru, mazaki, pokaz multimedialny zastosowanie i dobór środków ochrony indywidualnej, tablica flip chart. Ćwiczenie 2 Sprawdź czy w szkolnej pracowni geodezyjnej znajdują się odpowiednie środki ochrony indywidualnej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) wykonać pracę samodzielnie, 2) sprawdzić teren szkolnej pracowni geodezyjnej, zwrócić uwagę na oznakowanie stanowisk i pomieszczeń pracy, 3) przedstawić nauczycielowi swoje spostrzeżenia. Wyposażenie stanowiska pracy: katalog środków ochrony indywidualnej, arkusze papieru, mazaki. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić nazwy środków ochrony indywidualnej? 2) wymienić przed jakimi czynnikami chronią okulary ochronne? 3) określić wymagania dla okularów ochronnych? 4) określić wymagania dla obuwia ochronnego? 5) właściwie dobrać środki ochrony indywidualnej w zależności od zagrożeń lub szkodliwych czynników występujących w środowisku pracy? 6) określić wymagania dla rękawic ochronnych? 7) rozróżnić odzież roboczą i odzież ochronną? 27

4.4. Ergonomia w kształtowaniu warunków pracy. Bezpieczeństwo pracy z komputerem 4.4.1. Materiał nauczania Ergonomia jest dyscypliną wiedzy zajmującą się zasadami i metodami dostosowania warunków pracy do właściwości fizycznych i psychicznych człowieka, czyli tworzeniem takich konstrukcji urządzeń technicznych i kształtowania materialnego środowiska pracy, jakie wynikają z wymagań fizjologii i psychologii pracy. Stanowiska pracy powinny być urządzone stosownie do rodzaju wykonywania na nich czynności oraz psychofizycznych właściwości pracowników, z uwzględnieniem wymagań ergonomii [11]. Rys. 10. Układ człowiek maszyna [2, s. 27] W układzie człowiek - maszyna dominującym elementem jest człowiek. Zadaniem ergonomii jest tworzenie warunków do zrównoważonego stanu tego układu i niezawodności jego funkcjonowania, a jedną z ważnych konsekwencji ma być zmniejszenie liczby wypadków przy pracy z przyczyn nieodpowiedniego zsynchronizowania techniki z możliwościami psychofizycznymi człowieka. Cele ergonomii to: osiąganie wydajnej produkcji, osiąganie wyższej jakości warunków pracy, osiąganie wyższej jakości produktu, zachowanie zdrowia pracowników, zapewnienie bezpieczeństwa pracy. Praca powinna być wykonywana w pozycji neutralnej polegającej na: zachowaniu fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, unikaniu nadmiernych ruchów zgięcia i skręcenia w odcinku szyjnym kręgosłupa, z łokciami i barkami rozluźnionymi, z nadgarstkami w pozycji neutralnej, z kończynami górnymi zgiętymi w stawach łokciowych pod kątem około 90 0, zachowaniu pozycji siedzącej wyprostowanej. Wszystko co jest potrzebne do pracy powinno być w zasięgu rąk: często używane przedmioty powinny być na wyciągnięcie ręki, bardzo często używane przedmioty powinny być w zasięgu przedramion. (rysunek 11) 28

Rys. 11. Strefy zasięgu rąk [5, s. 85] Należy umożliwić wykonywanie zadań zamiennie w pozycji stojącej i siedzącej. Każdy pracownik powinien mieć możliwość korzystania z ergonomicznego krzesła, wyposażonego w regulację siedziska i z dobrym oparciem pleców. Organizacja pracy powinna zapewniać odpowiednio: tempo pracy cykl pracy, przerwy w pracy, rotacje pracy, zmianowość pracy. W celu ostrzegania przed niebezpieczeństwem w miejscach pracy stosowane są znaki ostrzegawcze. Ich treść jest zazwyczaj złożona, co jest to niezbędne do powiadomienia, o niebezpieczeństwach jakie występują w danym miejscu pracy i jak ludzie powinni się chronić przed nimi. Dlatego też znaki ostrzegawcze muszą być łatwo i poprawnie interpretowane. Rys. 12. Znaki ostrzegawcze [5, s. 103] Długie znaki ostrzegawcze nie są w praktyce czytane przez pracowników, ważne jest więc wybranie krótkich, lecz jasnych i łatwych do zrozumienia informacji. 29