Przewodnik po wydaniach i przekładach Pisma Świętego

Przewodnik po wydaniach i przekładach Pisma Świętego e-book przygotowany dla klientów Księgarni Religijnej Gloria24.pl Copyright http://biblijna.strona.pl 1

Spis treści Przekłady Biblii 3 Jaki powinien być dobry przekład Pisma Świętego? 3 Metodologia tłumaczenia tekstu 5 Przekłady filologiczne i komunikacyjne 7 Biblia protestancka 12 Jak duże są różnice? 12 Dwa kanony - dwie tradycje 13 Księgi deuterokanoniczne w Bibliach protestanckich 15 Polskie przekłady Biblii 16 Przekłady całego Pisma Świętego 17 Przekłady fragmentów Pisma Świętego 20 Współczesne (po 1945 r.) przekłady polskie całości Biblii 23 2

Przekłady Biblii Jaki powinien być dobry przekład Pisma Świętego? Na stronach poświęconych przekładom Biblii staramy się krótko przybliżyć dwie grupy przekładów Biblii: przekłady starożytne oraz przekłady współczesne (polskie i angielskie) - z krótką historią tych przekładów i naszymi subiektywnymi opiniami o tych, które wydają nam się najlepsze. W celu choćby częściowego usprawiedliwienia tych opinii musimy najpierw wyjaśnić, co znaczy dla nas określenie "dobry przekład biblijny". Dobry przekład to przekład z dobrego tekstu oryginalnego, unikający dosłowności. Stąd przekłady sprzed XX wieku mają znaczenie historyczne: były dokonywane z niedoskonałej wersji tekstu oryginalnego, a w przypadku Biblii katolickich - z Wulgaty (samej stanowiącej tłumaczenie!) - jednym z chlubnych wyjątków jest tu polski przekład ks. Jakuba Wujka, robiony z uwzględnieniem dostępnych w XVI wieku tekstów hebrajskich. Na wstępie - warto uświadomić sobie, że niezależnie od sposobu pracy tłumacza przekłady mają różny styl. W przypadku Biblii mamy przekłady utrzymane najczęściej w jednym z trzech stylów - tradycyjnym, określanym przez językoznawców jako "styl religijny" (nieco podniosły, czasem 3

patetyczny, służący celom kultu i uczestnictwa w sacrum), potocznym (przekazującym elementarne doświadczenia zwykłego człowieka, bogatym w różnorodne rejestry środków wyrazu, operującym wieloma wzorcami gatunkowymi) lub w stylu artystycznym - "bogatym" językowo (wykorzystującym możliwie w pełni zasoby języka, wprowadzającym postawę kontemplacji estetycznej, nastawionej na sam komunikat). Te style funkcjonują w obrębie każdego języka, a ich bardzo obszerny opis można znaleźć w interesującej książce "Współczesny język polski". Zastosowanie każdego z tych stylów może dać bardzo dobry przekład - pod warunkiem, że spełni co on najmniej trzy kryteria bycia "dobrym przekładem": Trzy warunki, jakie musi spełniać dobry przekład Pisma Świętego: 1 - dobry przekład Biblii to przekład dokonywany bezpośrednio z dobrego wydania krytycznego w językach oryginalnych. Dobrze jest uświadomić sobie, ze tekst oryginalny jest tekstem rekonstruowanym na podstawie wielu fragmentów starożytnych rękopisów. Dobre tłumaczenie - to tłumaczenie dokonane z dobrej "rekonstrukcji" (publikowanej jako wydanie krytyczne). Ponieważ dobre rekonstrukcje pojawiły się w XIX wieku, wcześniejsze przekłady (nie mamy tu na myśli przekładów starożytnych!) należy traktować jako zabytki (często bardzo 4

piękne) 2 - ponieważ współczesny język zmienia się, ewoluuje - każdy dobry "współczesny" przekład starzeje się i musi być okresowo poprawiany i uwspółcześniany. Dobry współczesny przekład to przekład, który miał czas "popracować": został sprawdzony przez możliwie liczną i różnorodną grupę czytelników i poddany korektom 3 - dobry przekład musi być wykonany w sposób metodologicznie poprawny, przemyślany i sprawny warsztatowo (o czym słów kilka kreślimy poniżej...) Metodologia tłumaczenia tekstu Nie przedstawiamy tutaj wyczerpującego wykładu, a jedynie sygnalizujemy temat, który wydaje się nam często ignorowany przez czytelników Biblii... Usiłując sobie wyobrazić proces tłumaczenia tekstu, można sposoby pracy spróbować ująć w trzech różnych grupach - na nasze potrzeby powiedzmy sobie, że są przekłady robocze, naukowe i parafrazy. Przekład "roboczy" powstaje najszybciej: najprościej jest "iść na żywioł" - i znając dwa języki i wspomagając się 5

narzędziami leksykalnymi, oraz zdając się na swoje wyczucie językowe, tłumaczyć tekst słowo po słowie, dbając o w miarę poprawny styl. Może to przynieść dobry rezultat, o ile autor takiego przekładu ma świetną znajomość obu języków, dobrze czuje ich kontekst, niuanse, idiomy... I do tego ma dobre, lekkie pióro... W przeciwnym wypadku otrzymamy przekład niezgrabny językowo, niezrozumiały albo odległy od oryginału (czyli wymagający mniej lub bardziej rozbudowanego komentarza). Nie negujemy wartości takich przekładów - spotykamy się z nimi często, choćby pracując nad greckim tekstem i tłumacząc jego fragmenty na własną potrzebę, w ramach nauki języka. Nazwijmy takie przekłady roboczymi. Różnią się od nich przekłady, których celem jest możliwie wierne oddanie znaczenia tekstu oryginalnego, jego przekazu, przy jednoczesnym zachowaniu stylu, rytmu, kolorytu języka. Nazwijmy takie przekłady naukowymi. Konieczne jest przy tym podejściu wykorzystanie możliwie dobrze wiedzy o języku i komunikacji oraz dostrzeżenie, że dwa obszary językowe są niemal bez wyjątku także obszarami różnymi kulturowo, a więc znaczenia jednego języka nie przekładają się bezpośrednio na znaczenia drugiego. Takie podejście wymaga dużej wiedzy filologicznej. Konieczna jest m.in analiza użycia słów występujących w tłumaczonym oryginalnym tekście także w innych dokumentach pisanych w zbliżonym czasie. Podejście do pracy w sposób "naukowy" zakłada z reguły pracę w większym zespole specjalistów (lub poświęcenie bardzo dużej ilości czasu, jeśli pracuje sie samodzielnie). Obserwując historię przekładów Biblii można powiedzieć, że próbie czasu oparły się te, które robiono w 6

sposób właśnie "naukowy". Tak pracował np. św. Hieronim. Tak pracował ks. Jakub Wujek. Tak też pracują dzisiaj właściwie wszyscy tłumacze (lub zespoły tłumaczy). Trzeci sposób to właściwie nie tłumaczenie, ale parafraza tekstu oryginalnego - w takich przekładach bardzo często uwypukla się znaczenie pewnych fraz i ogranicza opisy uznane za mniej istotne. W tej grupie można spotkać m.in. świetne Biblie dla dzieci (ale oczywiście nie tylko). Są to często bardzo interesująco brzmiące książki, ale czytając je warto mieć świadomość, że nie stanowią przekładu - nawet jeśli na ich okładce pisze "Biblia". Parafrazy są w znacznym stopniu subiektywną interpretacją tekstu oryginalnego. Przekłady filologiczne i komunikacyjne Skupmy się na podejściu naukowym. Współczesne "naukowe" podejście do przekładu niejedno ma imię, lecz co najmniej dwa: jest to podejście filologiczne lub podejście komunikacyjne. Niektórzy wyodrębniają jeszcze z podejścia komunikacyjnego podejście lingwistyczne i traktują je jako odrębne, ale nie komplikujmy sobie wędrówki po Sieci. Są więc dwie różne grupy przekładów i każdy tekst da się przełożyć na dwa zasadniczo odmienne sposoby. Ciekawe, że używana przez Ciebie Biblia - zapewne przekład?... - da się zaklasyfikować do jednej z tych grup tłumaczeń. Podejście filologiczne (czasem nazywane zasadą 7

formalnej równoważności) angażuje wiedzę o obszarach znaczeniowych słów w różnych kulturach: w oparciu o tą wiedzę tłumacz pisze tekst przekładu. Tekst o formie możliwie wiernej tekstowi oryginalnemu, naśladujący go stylem i gramatyką, operujący podobnym słownictwem. Taki przekład można uznać za bardzo wierny oryginałowi - jednak najczęściej wymaga on wielu przypisów i objaśnień, mających na celu ułatwienie interpretacji przez współczesnego czytelnika. Są to przekłady bardzo wartościowe dla osób zgłębiających Biblię, ale "brzmiące" czasami niezbyt zrozumiale. Możliwe są tutaj pewne nadużycia - na przykład restrykcyjne trzymanie się formalnego odwzorowania może niszczyć idiomy oryginalnego tekstu (przekładane dosłownie). Praktyczny przykład: jeśli ktoś nam mówi po angielsku "I go there come hell or high water", to co nam z formalnego odwzorowania? - wolimy przy tłumaczeniu być dynamicznie ekwiwalentnymi i dać tu polskie: "Pójdę tam choćby żabami z nieba kidało" (lub coś podobnego - można oczywiście nieco łagodniej napisać, że pójdzie, choćby nie wiem co). Podejście komunikacyjne zakłada operowanie wiedzą o reakcji odbiorców tekstu oryginalnego: tłumacz stara się tak dokonać przekładu, aby u odbiorców tłumaczenia wywołać taką samą reakcję (reakcję - czyli sposób rozumienia i oceny tekstu). Dosłowność tłumaczenia nie jest tu konieczna, ważniejsze jest przekazanie komunikatu. Niektórzy nazywają to ekwiwalencją komunikacyjną lub ekwiwalencją dynamiczną (o to, jak i dlaczego ją nazywać - toczy się spory akademickie i pisuje się o tym prace doktorskie). Teoria dynamicznej ekwiwalencji zakłada konieczność takich zmian słownictwa 8

oryginału, aby było one możliwe do właściwego odczytania przez odbiorców przekładu. Autorzy takiego przekładu będą się starali wyrazić sens oryginału w możliwie najlepszej współczesnej polszczyźnie. Jeśli np. hebrajski autor będzie pisał o "nerkach" - tłumacz napisze o "sercu" (jako siedlisku uczuć). Takie przekłady najczęściej znajdują zastosowanie w liturgii. Są bardziej zrozumiałe i mimo pewnej "dowolności" mogą niewątpliwie stanowić autentyczny przekaz Bożego Słowa. Jednak i tutaj mogą zdarzać się nadużycia - np. wielu chrześcijanom oczywistym błędem zwolenników metody dynamicznej ekwiwalencji wydaje się tworzenie języka inkluzywnego (opiera się to na założeniu, że nie wolno komunikować różnic w płci ani sugerować płci Boga - skrajnością może być ubezpłciowienie Adama i Ewy, pisanie o siostrach Kain i Abel itp.). Praktyczne wyjaśnienie różnicy między podejściem filologicznym a komunikacyjnym podaje prof. Felix Just SJ: Biblijny sposób pomiaru czasu bardzo różnił się od współczesnego. Izraelici dzielili czas na dwanaście "godzin" od wschodu do zachodu słońca, a noc - na trzy (lub cztery) "straże". Dlatego ta sama pora dnia, która w podejściu filologicznym będzie nazwana "godziną jedenastą", w przekładzie dynamicznie ekwiwalentnym zostanie nazwana "godziną szóstą po południu" (a w parafrazie może to być po prostu późne popołudnie). (Felix Just SJ, English Bible Translations). Zainteresowanym tematem tłumaczeń polecamy 9

szczególnie dwa dodatkowe źródła: Słownik wiedzy biblijnej, red. Bruce M.Metzger, Michael D.Cogan, wyd. Vocatio, Warszawa 1996. Jest to przekład brytyjskiego "Oxford Companion to the Bible" - dzieła (jak pisze we wstępie ks.prof. Waldemar Chrostowski) fundamentalnego, a jednocześnie solidnego i otwartego. Hasło "Przekłady" ma w tej publikacji ponad 30 stron. Współczesny język polski, wyd. UMCS, Lublin 2001, red. prof. Jerzy Bartmiński. Wśród autorów m.in. profesorowie Stanisław Barańczak (Harvard University), Jan Miodek (Uniwersytet Wrocławski), Jadwiga Puzynina (Uniwersytet Warszawski) i inni: śmietanka polskich językoznawców. Warto mieć tą książkę, jeśli ceni się język polski (a nawet czasami do niej zaglądać...;) a w Internecie: Prof. Felix Just SJ (Loyola Marymount University) - strona domowa (w j.angielskim) Polecamy również książkę Marka Pieli "Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu". Nie jest to bardzo łatwa lektura - ale naszym zdaniem powinien ją przeczytać każdy, kto próbuje czytać tekst w językach oryginalnych i przekładać choćby fragmenty dla własnej przyjemności. Na stronie Wydawnictwa Uniwersytetu 10

Jagiellońskiego piszą o tej publikacji tak: Biblię zawsze starano się przekładać najlepiej jak to możliwe. Błędne utożsamienie wierności przekładu z dosłownością powoduje jednak, że przekład Biblii, w zamierzeniu tłumacza najbardziej wierny, okazuje się nieadekwatny. Paradoksalnie, wysoka ranga Biblii sprawia, że jest ona przekładana gorzej (bo dosłownie) niż inne teksty o mniejszym znaczeniu. Dworzanin Górnickiego jest o wiele lepszym przekładem niż Biblia Wujka, również w naszych czasach znacznie lepiej przełożono na język polski Alicję w krainie czarów czy Kubusia Puchatka niż Pismo Święte. W książce napiętnowano najpoważniejszy (bo najbardziej deformujący sens czy styl oryginału) i najczęstszy błąd współczesnych tłumaczy Pisma Świętego na język polski, tzn. błąd dosłowności. Wzięto pod uwagę wszystkie polskie przekłady Pisma Świętego ogłoszone po 1945 r. Przedstawiono także pochodzące od autora rozwiązania przekładowe wolne od błędu dosłowności. (Grzech dosłowności we współczesnych polskich przekładach Starego Testamentu, Marek Piela, wyd. WUJ 2003, ISBN 83-233-1748-8) 11

Biblia protestancka Pisząc o przekładach Biblii nie sposób nie wspomnieć o różnicach między przekładami katolickimi i protestanckimi. "Biblia protestancka" to określenie związane z brakiem "autoryzacji" tłumaczenia przez Kościół katolicki oraz z odmiennym, węższym kanonem ksiąg natchnionych - protestanckie wydania Biblii są pozbawione ksiąg deuterokanonicznych. Jak duże są różnice? Zasadniczą różnicą między Bibliami: protestancką i katolicką (czy też prawosławną) jest brak w tej pierwszej części ksiąg (księgi deuterokanoniczne - określane przez protestantów jako Apokryfy; apokryfy w rozumieniu katolickim protestanci nazywają pseudoepigrafami). Różnice w sposobie przekładu są wtórne i mają dzisiaj drugorzędne znaczenie (chyba, że bierze się do ręki przekład dokonany z pogwałceniem zasad współczesnej hermeneutyki i lingwistyki, dokonywany czasem przez jakąś grupę na jej własne potrzeby...). Przedmiotem kontrowersji bywają także niektóre komentarze... Przekłady katolickie mają "autoryzację" Kościoła Katolickiego - przekłady protestanckie takiej akceptacji nie mają; i chociaż dzisiaj różnice między przekładami (stanowiącymi zawsze także interpretację tekstu oryginalnego!) nie są duże, warto pamiętać, że istniał kiedyś zakaz czytania 12

przekładów protestanckich (notabene stanowiący czasami podstawę do błędnego twierdzenia, jakoby Kościół Katolicki kiedykolwiek zakazywał czytania Biblii w ogóle). Różnice mają więc przede wszystkim charakter ilościowy i dotyczą Starego Testamentu. Przejęty przez Kościół katolicki kanon ksiąg Starego Testamentu jest tożsamy z Biblią używaną przez większość chrześcijan w okresie powstawania Kościoła (Septuaginta). Taki układ ówczesnego kanonu potwierdzają m.in. znaleziska z Qumran (z wyj. Księgi Estery - wszystkie księgi naszego Starego Testamentu). Protestantyzm w XV wieku odrzucił księgi deuterokanoniczne, uznając za autorytatywne ustalenia synodu w Yavne i przyjmując jako kanon Starego Testamentu księgi tzw. Biblii Hebrajskiej (jednak w układzie Septuaginty). Dwa kanony - dwie tradycje Współczesna Biblia Hebrajska zawiera kanon, przyjęty podczas spotkania (synodu) żydowskich uczonych w Jamni (Yavne) w 90 r. - są to księgi nazywane w biblistyce księgami protokanonicznymi. Józef Flawiusz określa ramy czasowe powstawania ksiąg protokanonicznych na okres od Mojżesza do perskiego króla Artakserksesa I (panującego do 424 roku przed Chrystusem), jednak opinia większości biblistów jest zgodna: ostateczna redakcja ksiąg Starego Testamentu trwała do I wieku p.n.e. Spotykana niegdyś wśród biblistów teza 13

(podobnie jak stwierdzenie Flawiusza i oparta na nim tradycja Talmudu) jakoby wszystkie księgi protokanoniczne istniały w swej ostatecznej redakcji już w IV wieku przed Chrystusem, jest trudna do obronienia w świetle współczesnej wiedzy biblijnej. Należy to podkreślić, ponieważ można jeszcze niekiedy spotkać argument, jakoby księgi protokanoniczne były "lepsze" ze względu na ich ostateczne "ukończenie" przed IV wiekiem p.n.e. - bywa on podnoszony przeciw kanoniczności ksiąg deuterokanonicznych, tymczasem jest to argument nie mający podstaw. W świetle współczesnej wiedzy odrzucenie natchnienia fragmentów deuterokanonicznych należy uznać za wyraz uznania autorytetu judaizmu w zakresie ustalania kanonu pism Starego Testamentu - oraz reakcji przeciw autorytetowi Kościoła Katolickiego i chęci podkreślenia własnej, odrębnej tożsamości eklezjalnej. Twierdzenie, jakoby chrześcijański Kościół od początków istnienia używał wyłącznie takiego właśnie kanonu (dość powszechne w świadomości protestanckiej) jest nie do obrony na gruncie danych historycznych. Należy jednak dodać, że wydaje się również niemożliwe dzisiaj jednoznaczne udowodnienie posługiwania się wyłącznie Septuagintą przez wczesny Kościół. Jest w każdym razie jasne, że odrzucając Tradycję, protestantyzm był zmuszony do zapełnienia czymś powstałej luki w przekazie historycznym. Narzucającym się rozwiązaniem były orzeczenia synodu w Yavne - można więc 14

powiedzieć, że stanowisko protestantyzmu jest zrozumiałe. Warto sobie jednak uświadomić, że przyjęcie takiego stanowiska ("natchnione są wyłącznie księgi protokanoniczne") jest wyrazem przyjęcia określonej tradycji eklezjalnej, a nie odzwierciedleniem nieuznawania ksiąg deuterokanonicznych przez pierwotny Kościół. Ekumenicznie można sobie powiedzieć w tym miejscu tak: chociaż sposób ustalenia kanonu "protestanckiego" rodzi pewne wątpliwości ze strony katolików (poza zasadniczym pytaniem o przyczynę odrzucenia Pisma w postaci, w jakiej było używane przez wczesny Kościół - także inne, np. dlaczego we współczesnym protestantyzmie wykorzystano z Septuaginty układ ksiąg, jednocześnie odrzucając kanon Septuaginty?), chociaż wątpliwości budzą argumenty używane współcześnie w obronie kanonu protestanckiego (rzekomy brak cytatów z ksiąg deuterokanonicznych w Nowym Testamencie) oraz często nietolerancyjna postawa wobec szerszych kanonów (katolickiego i prawosławnego), to jednak należy szanować prawo różnych denominacji do określania tego, co uważają one za kanoniczne. Nawet jeśli w protestanckich Bibliach brakuje części ksiąg Starego Testamentu, to przecież do zbawienia prowadzi wiara w Jezusa - a nie znajomość Pism... Księgi deuterokanoniczne w Bibliach protestanckich Poruszając temat Biblii protestanckiej nie sposób nie 15

wspomnieć o przekładach Biblii na język polski: pierwszym polskim przekładem całej Biblii z języków oryginalnych była wydana w 1563 roku przez protestantów Biblia Brzeska. Wraz z innymi przekładami współtworzy ona piękny pomnik języka polskiego, jaki powstawał w okresie, zwanym "złotym wiekiem Biblii polskiej". O innych przekładach protestanckich (i nie tylko) piszemy szerzej na stronie Polskie przekłady Biblii. Warto wiedzieć, że początkowo wydania protestanckie zawierały księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, umieszczane na końcu wydania - zaczęto od tego zwyczaju odchodzić w XVII i XVIII wieku: jeśli dzisiaj bierze się do ręki dziełko zatytułowane "Biblia Brzeska" lub "Biblia Gdańska", to trochę żal tego, że współczesne wydania nie są wierne swoim oryginałom... Dlatego coraz częściej powraca zwyczaj publikowania wydań protestanckich z takim właśnie układem ksiąg - nazywa się je "wydaniami ekumenicznymi"; miejmy nadzieję, że ten zwyczaj dotrze także do Polski. Polskie przekłady Biblii Najpiękniejsze językowo (w naszym subiektywnym odczuciu) są przekłady: ks. Jakuba Wujka (1599), Daniela Mikołajewskiego (Biblia Gdańska, 1632) i ks. Kazimierza Romaniuka (Biblia Warszawsko-Praska, 1997). Biorąc do ręki polski przekład, najczęściej korzystamy z dwóch ostatnich - 16

zaletą Biblii Gdańskiej jest jej dosłowność (która pozwoliła opisać jedno z wydań liczbami Stronga), a Biblii Warszawsko- Praskiej - zrozumiały, bogaty, współczesny język polski przy jednoczesnym wiernym trzymaniu się tekstu oryginalnego (przekład filologiczny). Najstarsze zachowane przekłady fragmentów Biblii na język polski pochodzą z XIV wieku (Psałterze). W wieku XV dokonano przekładu całego Starego Testamentu (Biblia szaroszpatacka, zachowana częściowo) i co najmniej Ewangelii. Przekłady Biblii zachowane w całości do dziś pochodzą z XVI wieku (najstarszy z nich to Biblia Leopolity, 1561). Piszemy kolejno: o najstarszych polskich przekładach całego Pisma Świętego, dokonanych w okresie zwanym "złotym wiekiem Biblii polskiej", o najstarszych przekładach części Pisma (m.in. o edycjach Nowego Testamentu), o współczesnych przekładach polskich Przekłady całego Pisma Świętego 1561 Biblia Leopolity - pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii. Tłumaczono z Wulgaty na zlecenie rodziny Szarffenbergów, autorem przekładu był ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"), wykładowca m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Przekład ten jest też znany jako Biblia Szarffenbergowska (jako że przekładu dokonano na zlecenie Marka i jego syna Stanisława Szarffenbergów). Przekład dedykowano Zygmuntowi 17

Augustowi. Ręcznie przepisywany przekład Nowego Testamentu z tej Biblii był popularny wcześniej (od roku 1556). Przekład ten uchodzi za niezbyt udany pod względem językowym. W ramach projektu Biblia Slavica wykonano reedycję Biblii Leopolity. 1563 Biblia Brzeska - pierwszy przekład całości Biblii z języków oryginalnych. Przepięknie wydany przekład protestancki (kalwini), zlecony przez księcia Mikołaja Radziwiłła (stąd bywa nazywana Biblią Radziwiłłowską), dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi. Przekład obejmował także księgi deuterokanoniczne. Biblia Brzeska jest pierwszą polską Biblią z podaną numeracją wersetów. Nowy Testament jest dostępny online dzięki pracy grupy pasjonatów. Na stronie czytamy m.in. "nawrócony na katolicyzm syn Radziwiłła wykupił znaczną część nakładu Biblii Brzeskiej i spalił publicznie"... Jest to przekład pisany piękną polszczyzną, który czyta się przyjemnie również dzisiaj. Przekład ten jest przykładem nowoczesnego (choć sięgającego starożytności...) podejścia komunikacyjnego, zgodnie z którym ważniejsze od przekładania "słowo w słowo" jest właściwe oddanie sensu zdań. 1574 Biblia Nieświeska - przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. Powodem podjęcia pracy przez Budnego była chęć lepszej wierności oryginalnemu tekstowi (podejście filologiczne). Stary Testament tłumaczono z hebrajskiego. Językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy). Reedycję Biblii Nieświeskiej wykonano w ramach projektu 18

Biblia Slavica. 1599 Biblia ks. Jakuba Wujka - piękny język tego przekładu może podobać się i dzisiaj. Ukazały się niedawno edycje transkrypcji "B" tego przekładu. Rewizja tego przekładu (tzw. "neowujek") ukazała się w latach 30-tych i była reedytowana po wojnie (Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy). Skany tego są dostępne online na stronach Polskiej Biblioteki Internetowej (w katalogu szukaj tytułu "Biblia"). 1632 Biblia Gdańska - przekład zlecony przez zbory luterańskie Danielowi Mikołajewskiemu. Tłumaczona w latach 1604-1632 z języków oryginalnych. Przekład obejmuje także księgi deuterokanoniczne (zwane przez protestantów apokryfami Starego Testamentu; umieszczono je między Starym a Nowym Testamentem). Niezwykle wierny językowi oryginałów (a właściwie: ich rekonstrukcji znanych w XVII wieku), jest chyba najlepszą polskojęzyczną ilustracją zastosowania w tłumaczeniu Biblii podejścia filologicznego (zasady formalnej równoważności). Bardzo ciekawy i piękny (w naszym subiektywnym odczuciu) jest język tego przekładu; nie dziwi wcale, że jest to przekład, z którego i dzisiaj korzysta wielu chrześcijan. Ciekawym faktem z historii tego przekładu jest zakaz jego czytania przez katolików, wydany przez Prymasa Jana Wężyka (jako przekładu nieautoryzowanego przez Kościół Katolicki). Współcześnie wydawana Biblia Gdańska to wersja z poprawkami językowymi (rewizja) z 1738 roku, znana też jako Biblia Królewiecka, z Nowym Testamentem poprawianym 19

jeszcze raz w 1881 roku ("rewizja warszawska"). Ostatnie znane nam wydanie z księgami deuterokanonicznymi miało miejsce w 1913 roku w Halles. Bez tych ksiąg wydaje Biblię Gdańską od ponad 100 lat Towarzystwo Biblijne w Polsce (dawniej Brytyjskie i Zagraniczne Tow. Biblijne; ostatnie wydanie - w 1989 roku). Do czasu opracowania zupełnie nowego przekładu - Biblii Warszawskiej - Biblia Gdańska miała dla polskiej społeczności ewangelickiej podobne znaczenie, jak Biblia ks.wujka dla społeczności katolickiej. Przekłady fragmentów Pisma Świętego XV w. - Psałterz floriański, najstarszy znany polski fragment przekładu Biblii, Księga Psalmów z początków XIV wieku, rękopis oparty na niezachowanych wcześniejszych przekładach (niektórzy wspominają o hipotetycznym XIII - wiecznym "Psałterzu św. Kingi"). Prace nad Psałterzem rozpoczęły się około roku 1398, prawdopodobnie z fundacji królowej Jadwigi (pierwszej żony Władysława Jagiełły). 1453- Biblia Królowej Zofii: pod koniec XV wieku ukończono pierwszy tom tłumaczenia Biblii dla królowej Zofii (czwartej żony Władysława Jagiełły). Przekład były dokonywany z Wulgaty w oparciu o wcześniejsze przekłady czeskie. Z Biblii królowej Zofii znanej jako Biblia szaroszpatacka zachowało się do II wojny światowej 185 kart, a na nich Stary Testament do księgi Estery. Odnaleziono także 20

fragmenty dalszych ksiąg Starego Testamentu, natomiast prawdopodobnie nie przełożono Nowego Testamentu - stąd nie można tego przekładu uznać za pierwszy polski przekład całej Biblii. XV w. - tłumaczenia Nowego Testamentu (co najmniej ewangelii), niezachowane. Istnieją częściowe odpisy i konkordancje tych tłumaczeń: Ewangeliarz z warszawskiej biblioteki Zamojskich, Rozmyślania przemyskie i inne. XVI w. - Psałterze: Wróbla (1539), Reja (1541), Kochanowskiego (1579) XVI / XVII w. - Nowy Testament - wydane drukiem przekłady, które przygotowali: - Stanisław Murzynowski (1551) - przekład luterański; jest pierwszy polski przekład bezpośrednio z języka greckiego - z tekstu opracowanego przez Erazma z Rotterdamu, jest to również pierwszy polski przekład Nowego Testamentu wydany drukiem; - Marcin Bielski (1556) - katolicki przekład z łacińskiej Wulgaty; - Jan Nicz (1561) - katolicki przekład wchodzący w skład Biblii Leopolity; Biblia Brzeska (1563) - przekład 21

ewangelicki całego Pisma Świętego (więc oczywiście również Nowego Testamentu). - Szymon Budny (1570) - protestancki przekład wchodzący w skład wydrukowanej w 1574 roku Biblii Nieświeskiej; - Marcin Czechowic (1577) - przekład protestancki (wydrukowany w Rakowie na użytek arian); - Jakub Wujek (1593) - katolicki przekład, który wszedł w skład Biblii ks. Wujka, wydanej jako całość w roku 1599; - Walenty Szmalec (1606) - przekład protestancki, przygotowany przez pastora unitariańskiego z Rakowa; - Daniel Mikołajewski (1606) - protestancki przekład wchodzący w skład Biblii Gdańskiej. Wiadomo, że istniał także protestancki przekład Marcina Janickiego (początkowo współpracującego z Mikołajewskim przy tłumaczeniu Biblii Gdańskiej), jednak zaginął. Okres wydawania tych przekładów nazwano "złotym wiekiem Biblii polskiej"; kolejne nowe tłumaczenia - nie licząc rewizji istniejących przekładów - pojawiły się dopiero po II wojnie światowej...(nowy Testament ks. Dąbrowskiego - 1949, 22

Biblia Tysiąclecia - 1965, protestancka Biblia Warszawska - 1975). Współczesne (po 1945 r.) przekłady polskie całości Biblii 1965 Biblia Tysiąclecia (1965, wydanie piąte 2002), tłumaczone z krytycznych wydań tekstu hebrajskiego i greckiego (Biblia Hebraica Stuttgartensia, Septuaginta - księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu, Grecki Nowy Testament - edycje Mercka z 1951 r. i Alanda z 1975 r.). To tłumaczenie jest "oficjalną", liturgiczną wersją Biblii, używaną przez kościół Katolicki w Polsce. 1975 Biblia Poznańska - czterotomowe wydanie katolickie z obszernym komentarzem, nawiązujące do pewnej tradycji: w latach 30-tych na fali "odnowy biblijnej" w Kościele ukazała się w Poznaniu pięciotomowa edycja zmodernizowanego przekładu ks. Wujka, z obszernymi komentarzami. 1975 Biblia Warszawska (tzw. "brytyjka"), opracowany przez polskie środowiska protestanckie przekład wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne (Biblia protestancka - Stary Testament bez ksiąg deuterokanonicznych). 23

1991 Nowy Testament, przekład na współczesny język polski staraniem Brytyjskiego i Zagranicznego Tow. Biblijnego ("Nowy Przekład") - znacznie uwspółcześniony w stosunku do Biblii Warszawskiej język, przekład z języka greckiego opracowany przez polskie środowiska protestanckie. 1998 Biblia Warszawsko-Praska w przekładzie ks.biskupa Romaniuka (pierwszy od czasu Biblii ks.wujka przekład całości Biblii dokonany przez jedną osobę), uważana czasami za najnowocześniejszy, napisany najbardziej zrozumiałym współczesnym językiem polskim przekład z języków oryginalnych. 2006 Biblia Jerozolimska - pierwsze francuskie wydanie, w latach 1948-54 koordynował Th.G. Chifflot OP. Obecnie kolejne wydania przygotowują egzegeci z dominikańskiej szkoły biblijnej z Jerozolimy (École biblique et archéologique française de Jérusalem). W Polsce od lat 80. Biblia Jerozolimska była szeroko wykorzystywana przez wspólnoty Drogi Neokatechumenalnej. Ważnym elementem tych wspólnot jest modlitwa przy użyciu odnośników biblijnych, tzw. skrutacja, zaś Biblia Jerozolimska zawiera najwięcej odnośników biblijnych. Z braku polskiego wydania stosowano wydania włoskie, francuskie lub hiszpańskie. Pełne polskie wydanie Biblii Jerozolimskiej ukazało się dopiero w 2006. Jego tekst bazuje na V wydaniu Biblii Tysiąclecia. Przypisy, odnośniki biblijne oraz podtytuły pochodzą z wydania La Bible de Jérusalem, Paris 1996. Nie tworzono zatem nowego przekładu, przełożono jedynie przypisy. Biblia 24

Jerozolimska szybko zdobyła popularność we wspólnotach katolickich. 2008 Biblia Paulistów - Realizacja projektu trwała 12 lat. Wzięło w nim udział ok. 90 osób. Pierwszą częścią projektu było wydanie Nowego Testamentu i Psalmów w 2005 r. Idea i cechy najnowszego przekładu Pisma Świętego: Maksymalna wierność tekstowi oryginalnemu, z uwzględnieniem w tłumaczeniu zasad współczesnego literackiego języka polskiego. Dbałość o to, aby jak najlepiej oddać po polsku sens oryginalnego tekstu biblijnego. Uwzględnienie w tłumaczeniu i komentarzach do tekstu biblijnego współczesnych badań nad Pismem Świętym. Unikanie w przypisach i komentarzach specjalistycznego języka teologicznego. Umieszczenie przed każdą księgą, a także przed zbiorami ksiąg (np. Ewangelie) zwięzłych wprowadzeń, pozwalających czytelnikowi uchwycić kontekst powstania danej księgi lub zbioru ksiąg, a także istotę zawartej w nich treści. Nowoczesny i przejrzysty układ graficzny pozwalający sprawniej korzystać z Pisma Świętego. Biblia Lubelska - od kilku lat są wydawane kolejne tomy lingwistycznego przekładu katolickiego z języków oryginalnych pod redakcją ks. prof. Hugolin Langkammera. Kolejne księgi: Pierwsza i Druga Księga Kronik, Księga Daniela, Księga Tobiasza. Księga Judyty. Księga Estery, Księga Ezdrasza, Księga Jeremiasza, Księga Ezechiela, List do Efezjan, List do Rzymian 25