POLSKIE PRZEKŁADY PISMA ŚWIĘTEGO

Transkrypt

1 POLSKIE PRZEKŁADY PISMA ŚWIĘTEGO 1. PRZEKŁADY DAWNIEJSZE Spośród zachowanych do dziś polskich przekładów biblijnych najstarszym jest trójjęzyczny (łacińskopolsko-niemiecki) Psałterz Floriański z pierwszej połowie XIV w. Pierwszym przekładem całościowym ST była Biblia królowej Zofii (żony Jagiełły), zwana też Biblią szaroszpatacką. Jest to pochodzący z II połowie XV w. przekład z Wulgaty, oparty jednak na tłumaczeniach czeskich. Z przełomu XV i XVI w. pochodzi Psałterz Puławski i fragmentaryczne przekłady poszczególnych psalmów. Równie silnie zależny od przekładu czeskiego był katolicki przekład NT (1556) i całej Biblii (1561), wydrukowany u Scharffenbergera w Krakowie. Jego autorem był profesor Akademii Krakowskiej, Jan Nicz, zwany Leopolitą. Biblia Leopolity z powodu nieścisłości przekładu nie zdobyła sobie poważania wśród innowierców. Większą wartość literacką miał ewangelicki przekład NT z języka greckiego, wydany drukiem przez J. Seklucjana pod nazwą: Nowy Testament zupełny (Królewiec 1551). Własne tłumaczenie całej Biblii przygotowali też kalwini polscy (Biblia Brzeska lub Radziwiłłowska, Brześć Litewski 1563). Dla braci polskich przetłumaczył całą Biblię Szymon Budny, dodając księgi deuterokanoniczne i komentarz ariański (Biblia Nieświeska, 1572), a NT wydał w Krakowie Marcin Czechowic (1577). Przekładem socynian był NT Wojciecha Schmalza (Raków 1606). Wreszcie największe znaczenie dla polskich innowierców miała Biblia Gdańska, owoc długoletniej współpracy luteran, kalwinów i braci czeskich (Gdańsk 1632). Przekład ten, dokonany przez Daniela Mikołajewskiego, zastąpiono dopiero w 1975 r. zbiorowym tłumaczeniem zespołu biblistów protestanckich. Biblia ks. J. Wujka - Analogiczną rolę w katolicyzmie polskim, co Biblia Gdańska dla protestantów, spełnił przekład ks. Jakuba Wujka TJ ( ). Przewyższył on pod względem literackim wszystkie dotychczasowe przekłady polskie, stanowiąc zarazem ich syntezę. Po uzyskaniu zgody papieża Grzegorza XIII ks. Wujek przetłumaczył najpierw NT (1593), a przekład całej Biblii, poddany cenzurze zakonnej, ukazał się dopiero po jego śmierci. Biblia Wujka, wielokrotnie modernizowana, stała się oficjalnym przekładem polskim, wydawanym także przez innowierców. Dzięki wykorzystaniu w komentarzu wypowiedzi Ojców Kościoła i polemice z błędnymi naukami był to jednocześnie podręcznik katolickiej teologii. Niezrównane piękno i wytworność stylu Wujkowego wywarły ogromny wpływ na dzieje języka i literatury polskiej. 1

2 Wydanie Wujkowe ksiąg Starego i Nowego Testamentu było tłumaczeniem łacińskiego tekstu (Wulgaty), dzieła św. Hieronima (zm. 420), poprawianego na bazie tekstu greckiego. Przekładu Wulgaty dokonał ks. Jakub Wujek SJ, a dzieło jego nie straciło na znaczeniu przez następne stulecia i dziś oceniane jest przez historyków literatury i językoznawców jako arcydzieło polszczyzny XVI w. Ks. Wujek wydał najpierw Nowy Testament (1593 r.), a następnie w kolejnym roku NT i psalmy. W tłumaczeniu starał się możliwie jasno wyrazić myśl autorów natchnionych, natomiast mniej miał na względzie dosłowność przekładu. Różnice między tekstem łacińskim Wulgaty a tekstem greckim NT zaznaczał na marginesie tłumaczenia. Po śmierci Wujka (1597 r.) pozostałe po nim rękopisy przeszły w ręce komisji cenzorów. Na jej czele stanął ks. Stanisław Grodziecki, który na temat przekładu Pisma św. miał zupełnie inne zdanie niż ks. Wujek. Zdaniem Grodzickiego tłumaczenie Biblii winno być wierne i dokładne, by każde słowo przekładu odpowiadało danemu słowu Wulgaty. Nie wiemy dzisiaj, na ile i w jakim stopniu przekład Wujka został zmieniony przez wspomnianą komisję cenzorów. Pełny przekład Biblii Wujka ukazał się w dwa lata po jego śmierci (1599 r.) i był przedrukowywany przez następne trzy wieki praktycznie bez zmian. W ciągu następnych 300 lat Biblia Wujka, modyfikowana i uwspółcześniana, miała ponad 20 wydań. Tłumaczenie było arcydziełem języka polskiego XVI wieku i przewyższało ówczesne polskie przekłady Pisma Świętego. Językoznawcy (prof. Jan Otrąbski) i historycy literatury (prof. Konrad Górski) zgodnie twierdzili, że Wujkowy przekład Biblii stał się najpopularniejszym tekstem polskim w ciągu trzech i pół stuleci. Pod koniec XIX w. niektóre wyrażenia przekładu Wujka stały się niezrozumiałe, a zawiła budowa zdań sprawiała czytelnikom trudności, stąd zaistniała potrzeba wprowadzenia do przekładu Wujka zmian, które ułatwiłyby czytanie. Mimo wezwań do unowocześnienia przekładu, nikt się na to nie odważał. Dopiero w r.1900 ks. arcybp Antoni Szlagowski, wydając Nowy Testament ks. Wujka, zmienił w nim przestarzałe wyrażenia (archaizmy), wprowadził nową pisownię i dodał objaśnienia. Podobną próbę wobec Starego Testamentu podjął z początkiem XX w. ks. arcybp Symon, ale nie doprowadził swego dzieła do końca. Zachęceni przez Episkopat czołowi bibliści polscy wydali w latach unowocześniony przekład Biblii Wujka w 5 tomach w Poznaniu (nakładem Księgarni św. Wojciecha). Poznańskie wydanie, zaopatrzone w obszerne naukowe wstępy i komentarze, w skutek swoich rozmiarów, a tym samym i wysokiej ceny, tylko częściowo zaradziło potrzebie rozpowszechnienia Pisma Świętego w Polsce. Z kolei nakładem Wydawnictwa Księży Jezuitów w Krakowie ukazała się cała Biblia Wujka w jednym tomie (1935 r.). Stary Testament opracował ks. S. Styś, a Nowy Testament o. J. Rostworowski. Podstawą tego wydania był tekst Wujka, którym żyło społeczeństwo polskie ponad od trzech stuleci, który swym pięknem i powagą pięknie oddawał majestat Bożego słowa w języku polskim. Ponowne opracowanie jednotomowej Biblii Wujkowej ukazało się w Wydawnictwie Apostolstwa Modlitwy w 1956 r. (bez Nowego Testamentu). Unowocześniono nieco język Wujkowy oraz udoskonalono i uzupełniono komentarz. Trzecie wydanie Biblii Wujka ukazało się w 1962 r. 2

3 1. PRZEKŁADY WSPÓŁCZESNE BIBLIA TYSIĄCLECIA Na progu Nowego Tysiąclecia Chrztu Polski odnawialiśmy często przyrzeczenie wierności Bogu, Krzyżowi i Ewangelii". Potrzebą naszego serca jest okazać tę wierność nie tylko literze, ale duchowi Prawa Bożego. Stąd usprawiedliwiony wysiłek polskich biblistów katolickich, którzy na progu Sacrum Poloniae Millennium podjęli zaszczytny trud przekładu całości Pisma świętego na współczesny język polski - i to z języków oryginalnych. Mogło się to stać dzisiaj dzięki temu, że Polska posiada już poważny zastęp biblistów, dobrze do tego zadania przygotowanych, mających wielkie zasługi w dziedzinie naukowej i duże doświadczenie pedagogiczne. Ks. Stefan kard. Wyszyński Wyd. pierwsze 1965 r. Stale rosnący w Polsce ruch biblijny długo nie zdobył się na przekład całości Pisma Świętego na współczesny język polski z języków oryginalnych; tymczasem odnowa biblijna w Kościele katolickim zaznaczyła się między innymi zwiększonym zainteresowaniem tekstami oryginalnymi, a wszystkie nowsze komentarze do Pisma Świętego opierały się na tekście oryginalnym (hebrajskim lub greckim). Dlatego za wyraźną aprobatą Stolicy Apostolskiej zaczęły powstawać nowe katolickie przekłady Pisma Świętego z języków oryginalnych (por. Sobór Watykański II). Celem przekładu było nadanie nowej szaty językowej tekstom świętym: zastosować nowoczesny polski język literacki. Dlatego postanowiono odstąpić od czcigodnej tradycji Wujkowej, gdy idzie o słownictwo i styl, zachowując jednak podstawową zasadę zachować dostojeństwo godne tekstu natchnionego. Autorzy natchnieni bowiem stosowali język nie archaiczny, a sobie współczesny, dlatego taki język winien trafić do słuchacza i czytelnika. W przekładzie wprowadzono początkowo wszędzie (poza Psałterzem) Boże imię Jahwe, gdzie w przekładach idących za Wujkiem, Wulgatą i Septuagintą użyto zastępczo imienia Pan. Wyd. drugie 1971 r. po naniesieniu poprawek i z nieznacznymi zmianami weszło do liturgii, głównie w postaci czytań mszalnych; tekst ten nabrał cech tekstu oficjalnego Kościoła w Polsce. Wyd. trzecie i czwarte 1976 i 1983 r. - zgodnie z uchwałą 151 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski (19 II 1976), zakomunikowaną Redakcji Naukowej BT pismem Prymasa Polski (23 II 1976), w trzecim wydaniu wprowadzono w miejsce imienia Jahwe, obecnego w dwóch pierwszych wydaniach, tradycyjne zwroty Pan lub Pan Bóg, z wyjątkiem nielicznych przypadków, gdzie pozostawienie biblijnego imienia Boga było uzasadnione merytorycznie (np. Wj 3,14n). Poprawione wydanie piąte 1999 r. Biblii Tysiąclecia w Roku Jubileuszowym 2000 zawiera następujące zmiany: 1) Wstępy do działów i do poszczególnych ksiąg oraz przypisy unowocześniono odpowiednio do osiągnięć naukowych ostatniego trzydziestolecia i do potrzeb czytelników szukających miejsc równoległych w Biblii; 2) dokonano zmian merytorycznych samego przekładu w imię większej jego zgodności z tekstem oryginalnym, zwłaszcza hebrajskim w Starym Testamencie, odstępując od zbyt częstego poprawiania go według tekstu Septuaginty, której odmienne lekcje podano w przypisach; 3) poprawiony i ujednolicony został język i styl przekładu. 3

4 KALENDARIUM Biblii Tysiąclecia Biblia Tysiąclecia - I wydanie - z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich dla uczczenia Millennium Chrztu Polski Biblia Tysiąclecia - II wydanie + dodruk Biblia Tysiąclecia - III wydanie + dodruk Biblia Tysiąclecia - IV wydanie + dodruk (ostatni w 1997 roku) Biblia Tysiąclecia - wydanie specjalne (B-4, duża czcionka) Biblia Tysiąclecia - wydanie specjalne egzemplarzy zilustrowanych reprodukcjami obrazów z kolekcji Porczyńskich Biblia Tysiąclecia z konkordancją opracowana przez A. Samardaka i J. Flisa (na dyskietkach) Pierwsze polskie wydanie Biblii Tysiąclecia na CD - przygotowane w darze dla Ojca Świętego na Jego spotkanie z młodzieżą 3 czerwca w Poznaniu Biblia Tysiąclecia w Internecie na serwerze PWT w Poznaniu: " Biblia Tysiąclecia na CD - wydanie specjalne - z okazji nadania Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II honorowego obywatelstwa Poznania, wręczona 13 stycznia w Rzymie przez Prezydenta Wojciecha Szczęsnego - Kaczmarka Biblia Tysiąclecia na CD - wydanie okolicznościowe przygotowane na Złoty Jubileusz Pallottinum w Poznaniu Biblia Tysiąclecia - V wydanie (Jubileuszowe). BIBLIA POZNAŃSKA Dzieło nawiązuje do chlubnej tradycji poznańskiej biblistyki. Z Wielkopolski pochodził ks. Jakub Wujek. Także wydana w latach trzydziestych obecnego XX wieku tzw. Biblia Poznańska była wielkim osiągnięciem biblistyki poznańskiej. Idea nowego tłumaczenia z bogatym komentarzem wyszła od ks. prof. Aleksego Klawka, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Propozycję wydania dzieła przedstawił on w 1960 r., a Księgarnia św. Wojciecha wyraziła zgodę i podpisano umowę. Śmierć profesora (1969 r.) przerwała dobrze zapowiadające się dzieło. Już pod kierownictwem ks. prof. Michała Petera i ks. prof. Mariana Wolniewicza w latach Księgarnia św. Wojciecha wydała w trzech tomach Biblię Poznańską, która znalazła wielkie uznanie specjalistów. Świadectwem tego było niemal natychmiastowe rozejście się 15-tysiecznego nakładu. Drugie wydanie w 1982 r. było wznowieniem pierwszego bez większych zmian, również w trzech tomach. Bogaty komentarz dodany do przekładu ma do spełnienia względem tekstu biblijnego rolę pomocniczą. Zawiera on ważne objaśnienia natury teologicznej, natomiast mniej jest analiz historyczno-archeologicznych i filologicznych. Dla zwięzłości i jasności przekładu pominięto noty bibliograficzne lub ograniczono je do minimum. Dalsze wydania Biblii Poznańskiej: , r. (4 tomy) i wiele innych formatów. 4

5 BIBLIA PAULISTÓW (EDYCJA ŚW. PAWŁA) 2005 (NT) i 2008 (całość) Powołując się na wskazania II Soboru Watykańskiego, papież Jan Paweł II u progu nowego tysiąclecia przypomniał potrzebę sięgania do Pisma Świętego: Aby poznać prawdziwą tożsamość Chrystusa, chrześcijanie powinni (...) powrócić z odnowionym zapałem do Biblii, «czy to przez świętą Liturgię, przepełnioną Bożymi słowami, czy przez pobożną lekturę, czy przez odpowiednie do tego instytucje] inne pomoce». W tekście objawionym sam Ojciec niebieski wychodzi nam bowiem z miłością na spotkanie i rozmawia z nami, ukazując nam naturę Jednorodzonego Syna oraz swój plan zbawienia ludzkości. Tertio millennio adveniente, 40 W odpowiedzi na wskazania Ojca św. Jana Pawła II Towarzystwo Świętego Pawła podjęło w 1996 r. inicjatywę nowego tłumaczenia Biblii z języków oryginalnych na język polski i przygotowania komentarza o charakterze duszpasterskim. Do realizacji projektu zaproszono kilkudziesięciu biblistów i polonistów z różnych ośrodków w Polsce i spoza jej granic (głównie KUL). Prace przebiegały w kilku etapach. Najpierw liczne grono biblistów dokonywało przekładu tekstu hebrajskiego lub greckiego na język polski. Następnie przekład ten był opiniowany przez kilkuosobowy zespół specjalistów - polonistów. Podczas spotkania w grupie roboczej z autorem przekładu zespół ustalał najlepsze brzmienie tekstu. Metoda wspólnego opracowywania każdej z ksiąg Biblii, choć żmudna i pracochłonna, znacznie podniosła walory przygotowywanego przekładu. W następnym etapie prac miała miejsce redakcja komentarzy i tekstów pomocniczych. Metoda pracy w grupie nad ostatecznym brzmieniem tekstów, a jeszcze bardziej świadomość pierwszeństwa słowa Bożego przed ludzkim, skłoniły Redakcję do umieszczenia nazwisk tłumaczy i autorów komentarzy w spisie ogólnym. Pracom nad ostatecznym kształtem dzieła przyświecał jeden cel: przygotować przekład i komentarze w takiej formie, aby treść Ksiąg świętych została wiernie oddana i wyjaśniona w poprawnym, współczesnym i komunikatywnym języku polskim. Wyjście naprzeciw współczesnemu czytelnikowi widoczne jest w szacie językowej przekładu. Starano się uwolnić ją od form zawiłych i archaicznych, które mogłyby utrudnić odbiór treści Ksiąg świętych. Nieliczne słowa greckie i hebrajskie zostały podane w uproszczonej transkrypcji. Ich obecność w niniejszym dziele oraz wybór tłumaczy fakt, że stanowią one etymologiczne źródło ważnych terminów polskich z zakresu języka religijnego. Lepszemu zrozumieniu tekstu biblijnego przez współczesnego odbiorcę służą także wyjaśniające teksty poboczne, które są obszerne i obejmują wiele aspektów. Wielopoziomowa pomoc znalazła swój wyraz w nowoczesnym i przejrzystym układzie graficznym strony, co stanowi on znaczną innowację pośród znanych wydań Biblii w języku polskim. Najpierw wydano Nowy Testament z Psalmami (2005 r.), a następnie całą Biblię (2008 r.) Dalsze ważne wydania to Biblia ekumeniczna (wspólna edycja 11 Kościołów w Polsce) oraz Biblia Jerozolimska. Pełne polskie wydanie Biblii Jerozolimskiej ukazało się dopiero w Wprowadzenia, przypisy, odnośniki biblijne i podtytuły pochodzą z wydania La Bible de Jérusalem (Paris 1996), natomiast sam tekst biblijny bazuje na V wydaniu Biblii Tysiąclecia. 5