Sekcja Analiz Demograficznych Komitet Nauk Demograficznych PAN 11/2005 Al. Niepodległości 164 02-554 Warszawa tel/fax: 646-61-38 e-mail: ewaf@sgh.waw.pl ISSN 1642-0101 REFERATY CZĘŚĆ I. Zeszyt nr 11. Sekcji Analiz Demograficznych.
RECENZENCI 2
Przedmowa Sekcja Analiz Demograficznych KND PAN została powołana na posiedzeniu Prezydium Komitetu Nauk Demograficznych Polskiej Akademii Nauk w dniu 23 września 1999 roku. Jest trzecią obok Sekcji Demografii Medycznej i Sekcji Demografii Historycznej sekcją naukową działającą w ramach Komitetu Nauk Demograficznych Wydziału I. Nauk Społecznych - Polskiej Akademii Nauk. Sekcję Analiz Demograficznych SAD prowadzą: dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH (przewodnicząca sekcji) i dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie (z-ca przewodniczącej sekcji). Głównym zadaniem Sekcji Analiz Demograficznych jest organizowanie spotkań merytorycznych poświęconych szeroko rozumianym metodom analiz demograficznych, włączając najnowsze metody i techniki zarówno organizacji badań jak i metod analiz opisujących zjawiska i procesy demograficzne ich uwarunkowania i konsekwencje. Podstawą każdej prezentowanej metody w ramach spotkań SAD jest dokładny i gruntowny opis teoretyczny metody (metod) oparty na możliwie wszechstronnej i najnowszej literaturze wraz z prezentacją zastosowania teorii na danych empirycznych. Prezentacja nowych metod wymagać będzie od referentów zapoznania się ze stosowną literaturą i niemałego nakładu pracy. Dość często upowszechnienie nowej metody i jej zastosowanie wymagać będzie nakładu pracy związanego z zapoznaniem się ze stosownym programem lub pakietem komputerowym umożliwiającym dość sprawną aplikację modelu lub metody. Zatem działania mające na celu informację o programach komputerowych i organizowanie w przyszłości warsztatów szkoleniowych to jedno z kolejnych zadań SAD. Organizatorom Sekcji i osobom prowadzącym SAD zależy na integracji środowiska demograficznego, w tym głownie młodych adeptów nauki wokół zagadnień szeroko rozumianych analiz demograficznych. Zebrania Sekcji Analiz Demograficznych mogą być również poświęcone prezentacji nowych twórczych metod analiz lub zastosowań metod (modeli) będących wynikami prac doktorskich lub habilitacyjnych ukończonych lub znajdujących się w fazie przygotowywania, na odpowiednim etapie. Podjęto na pierwszym inauguracyjnym zebraniu Sekcji Analiz Demograficznych, które odbyło się 18 stycznia 2000 roku dwie inicjatywy: - pierwsza, polegająca na tym, że materiały prezentowane na kolejnych posiedzeniach SAD będą miały formę "Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN". Każdy zeszyt poświęcony będzie wspólnej tematyce. Zostały podjęte starania o uzyskanie formalnej zgody na wydawanie zeszytów, które będą miały formę tzw. "working paper"; - druga, polegająca na organizowaniu raz na rok lub co dwa lata "Warsztatów z Analizy Demograficznej" jako przedsięwzięcia wspólnego Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN i Instytutu Statystyki i Demografii SGH. Stosowna dokumentacja dotycząca "Warsztatów z Analizy Demograficznej", w tym dokumentacja kosztorysowa została zaakceptowana przez Panią Prof. dr hab. J.Jóźwiak Dyrektora Instytutu Statystyki i Demografii i Przewodniczącą Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Warsztaty z analizy demograficznej pomyślane są jako seminaria szkoleniowe dla młodych pracowników nauki będących na stażu lub pracujących na wyższych uczelniach i uniwersytetach w kraju zainteresowanych metodami analiz demograficznych oraz noszących się z zamiarem przygotowania rozprawy doktorskiej lub habilitacyjnej w obszarze demografii, szerzej nauk społecznych. 3
Niniejszy, jedenasty już numer Zeszytów Naukowych Sekcji Analiz Demograficznych, jest numerem zawierającym część pierwszą referatów, wygłoszonych na Seminarium Procesy demograficzne w starzejących się społeczeństwach Dobczyce 22-24 września 2004: 1. Anita Abramowska: Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii 2. Piotr Obidziński: Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej 3. Arkadiusz Przybyła: Wybrane konsekwencje procesu starzenia się populacji 4. Alicja Siwek: Stopa zastąpienia a ochrona przed ubóstwem w kalkulacji świadczeń emerytalnych w Polsce 5. Paweł Strzelecki: Projekcja liczby osób aktywnych zawodowo w Polsce do 2030 roku. Analiza porównawcza czterech scenariuszy. Zeszyty SAD przygotowywane są we własnym zakresie, za teksty odpowiedzialni są Autorzy. Prace techniczne związane z końcową obróbką tekstu zostały wykonane przez mgr Anetę Ptak-Chmielewską. Z nadzieją na upowszechnianie informacji o działalności Sekcji Analiz Demograficznych KND PAN oraz o formie dokumentacji spotkań w postaci serii Zeszytów Naukowych Sekcji. Przewodnicząca SAD / dr hab. Ewa Frątczak, Prof. SGH / Z-ca Przewodniczącej SAD / dr hab. Jolanta Kurkiewicz, Prof. AE w Krakowie/ 4
SPIS TREŚCI Anita Abramowska Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii... 7 Wprowadzenie... 7 1. Definicja i pomiar zależności... 8 2. Projekcja liczby osób starszych zależnych (wymagających pomocy)... 14 3. Wyniki projekcji... 15 Wnioski... 18 Literatura... 19 Piotr Obidziński Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej... 21 Wprowadzenie... 21 1. Cel powstania Funduszu Rezerwy Demograficznej... 21 2. Charakter prawny Funduszu... 22 3. Wpływy do Funduszu... 23 4. Uruchomienie środków Funduszu... 25 5. Gospodarowanie powierzonymi środkami... 26 6. Polityka lokacyjna Funduszu... 27 7. Model wpływów i wydatków Funduszu Rezerwy Demograficznej... 30 Literatura... 34 Arkadiusz Przybyłka Wybrane konsekwencje procesu starzenia się populacji... 35 Alicja Siwek Stopa zastąpienia a ochrona przed ubóstwem w kalkulacji świadczeń emerytalnych w Polsce... 49 1. Pomiar ubóstwa w Polsce... 49 2. Stopa zastąpienia wynagrodzenia świadczeniem emerytalnym... 52 Podsumowanie... 68 Literatura... 70 Paweł Strzelecki Projekcja liczby osób aktywnych zawodowo w Polsce do 2030 roku.analiza porównawcza czterech scenariuszy... 71 Wprowadzenie... 71 1. Zmiany demograficzne i aktywność zawodowa w Polsce... 72 2. Metoda prognozowania aktywnych zawodowo. Przedstawienie założeń scenariuszy... 76 3. Scenariusze przy założeniu stałych współczynników aktywności zawodowej... 77 4. Projekcja liczby aktywnych zawodowo do 2030 roku... 81 Podsumowanie... 86 Aneks... 89 Literatura... 90 5
6
Anita Abramowska Instytut Statystyki i Demografii Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Projekcja liczby osób wymagających opieki w Belgii 1 Wprowadzenie Proces starzenia się ludności przejawiający się wzrostem liczby i udziału osób starszych (65 lat i więcej) w ogólnej liczbie ludności jest szeroko dyskutowany zarówno przez demografów, ekonomistów, socjologów jak i przez polityków. Na koniec 2003 roku w Polsce było ponad 4,9 miliona osób starszych (w tym kobiet 62%) i stanowiły one blisko 13% liczby ludności. Według prognozy GUS z 2003 roku odsetek ten wzrośnie do około 27% w 2030 roku. Wzrost liczby osób starszych przyczyni się do wzrostu liczby osób chorych, niepełnosprawnych, wymagających opieki. Z drugiej strony w ostatnich kilku dekadach zaobserwowano znaczące zmiany w strukturze gospodarstw domowych. Liczba i odsetek jednoosobowych gospodarstw domowych wzrósł znacznie miedzy dwoma spisami: w 1988 roku gospodarstwa jednoosobowe stanowiły 18,3% ogólnej liczby gospodarstw, w 2002 roku - 24,8%. Mimo tego, ze w tym okresie zmniejszył się udział gospodarstw jednoosobowych osób starszych, to jednak nadal stanowią one dominującą część tych gospodarstw. W 2002 roku 46% ogółu gospodarstw jednoosobowych stanowiły gospodarstwa osób w wieku 60 lat i więcej, zaś gospodarstwa kobiet w tym wieku - 36%. Natomiast wśród gospodarstw jednoosobowych tworzonych przez kobiety około 16% to gospodarstwa kobiet w wieku do 39 lat, a blisko 61% - gospodarstwa kobiet w wieku 60 lat i więcej. Należy oczekiwać, że w przyszłości coraz częściej gospodarstwa jednoosobowe będą tworzone przez osoby starsze, zwłaszcza przez kobiety. Spadek płodności obserwowany w ostatnich dwóch dekadach spowoduje, iż zmniejszy się liczba potencjalnych osób 1 W referacie zostały wykorzystane wyniki przewidywania liczby osób starszych wymagających opieki w Belgii, w przygotowaniu, których autorka uczestniczyła podczas pobytu w Instytucie Demograficznym Uniwersytetu Katolickiego w Louvain-la-Neuve. 7
pomagających (opiekujących się) w rodzinach. Powyższe zmiany będą mieć wpływ na finanse publiczne, politykę społeczną i system opieki zdrowotnej. W niniejszym referacie zostanie przedstawiona metoda przewidywania liczby osób starszych wymagających opieki oraz wyniki jej zastosowania dla Belgii. Jej podstawą są wskaźniki zależności zróżnicowane według różnych cech (wiek, płeć, typ gospodarstwa domowego). Dotyczą one różnego stopnia ograniczeń samodzielnego funkcjonowania. Omawiam najpierw definicję zależności i jej pomiar, a następnie pokazuję, jak informacje o zależności zostały wykorzystane do przewidywania liczby osób starszych (powyżej 65 roku życia) wymagających opieki według płci, wieku i typu gospodarstwa domowego dla lat 2005 2050 w Belgii. Analogiczna metoda zostanie wykorzystana do przewidywania populacji osób starszych wymagających opieki w Polsce. Odwołując się do rozróżnienia między projekcją i prognozą (por. np. Holzer, 2003), będę się konsekwentnie posługiwać terminem projekcja dla przewidywania liczby osób starszych zależnych. 1 1. Definicja i pomiar zależności Postępujący proces starzenia się ludności przyczynia się do wzrostu udziału osób niepełnosprawnych (wymagających długotrwałej opieki) wśród osób starszych. Przez pojęcie zależności należy rozumieć potrzebę wsparcia 2 w wykonywaniu podstawowych czynności życia codziennego. Do szacowania stopnia utraty autonomii stosuje się wiele narzędzi (mierników), do wyznaczenia których korzysta się na ogół z danych pozyskanych z ankiet badania stanu zdrowia ludności. W konstrukcji tych mierników szczególną uwagę zwraca się na ocenę możliwości wykonywania codziennych czynności życiowych, takich jak np. mycie się, jedzenie czy przemieszczanie się. Uzyskane wyniki wykorzystywane są nie tylko do oceny stanu zdrowia ludności, ale także do oszacowania kosztów związanych z opieką długoterminową czy obliczenia oczekiwanego trwania życia bez niepełnosprawności. Najbardziej znaną miarą jest skala i indeks S. Katza (ADL Activities of Daily Living) oceniające zdolność osoby do wykonywania elementarnych czynności życia codziennego. Za pomocą tego indeksu określa się stopień autonomii (niezależności) w następujących 1 Projekcja ukazuje przyszły przebieg procesów ludnościowych przy założeniu różnych zmian składowych dynamiki ludności, natomiast prognoza jest szczególnym przypadkiem projekcji demograficznej ukazujących najbardziej prawdopodobny przebieg tych procesów (wiarygodność przyjętych założeń często jest weryfikowana subiektywnie). 2 Słowo wsparcie oznacza nadzór, kierownictwo lub bezpośrednią pomoc. 8
czynnościach: wstawanie, ubieranie się, mycie się, poruszanie się, korzystanie z ubikacji, jedzenie [Podrażka-Malka, 2000]. W pierwszym etapie prac pacjent jest oceniany w odniesieniu do każdej powyższej czynności na podstawie odpowiedzi na trzystopniowej skali niezależności/zależności (pacjent wykonuje czynność samodzielnie, potrzebuje pomocy częściowej lub nieregularnie, wykonuje czynność przy wsparciu innych osób). Następnie na podstawie odpowiedzi uzyskanych dla powyższych czynności grupuje się osoby w osiem klas tworząc następującą skalę: A. opisuje niezależność we wszystkich sześciu czynnościach B. opisuje zależność jedynie w jednej z sześciu czynności C. opisuje zależność w myciu się i w jednej innej czynności D. opisuje zależność w ubieraniu plus C E. opisuje zależność w korzystaniu z ubikacji plus D F. opisuje zależność w poruszaniu się plus E G. opisuje zależność we wszystkich sześciu czynnościach INNE- opisuje zależność w co najmniej dwóch czynnościach, nie będących zaklasyfikowanych ani do C, ani do D, ani do E, ani do F. Współczynnik natężenia (ang. prevalence rate) jest obliczany jako udział (w %) osób należących do powyższych kategorii zależności/niezależności wśród całej badanej zbiorowości, natomiast współczynnik zależności (ang. dependency rate - DR) to udział osób należących do grupy osób o najwyższym stopniu zależności. Indeks Katza jest jednym z najwcześniejszych wskaźników stosowanym do oszacowania zapotrzebowania na opiekę nad osobami starszymi i pacjentami przewlekle chorymi. Oprócz tego istnieje wiele innych mierników. Jednym z nich jest wskaźnik IADL, bardziej złożony, który bazuje na instrumentalnych czynnościach życia codziennego (ang. IADL Instrumental Activities of Daily Living). Poza wyżej wymienionymi czynnościami obejmuje zbiór aktywności, które reprezentują zdolność do życia samemu w prywatnym domu np.: wypełnianie dokumentów, robienie zakupów, gotowanie. Skala IADL bada czynności niezbędne, by móc żyć samemu (niektóre dotyczą głównie mężczyzn, zaś inne kobiet). Na podstawie uzyskanych wyników tworzy się dwie skale (dla mężczyzn 0-5 oraz dla kobiet 0-8). Wynik maksymalny oznacza pełną niezależność lub lekką niepełnosprawność. Informacje te są wykorzystywane do opracowania sposobu pomocy lub typu opieki dla osoby jej potrzebującej. 9
ADL i IADL są pośrednio używane w najnowszych badaniach. Nowe proponowane mierniki korzystają z niektórych elementów tych wskaźników w zależności od celów stawianych przez autorów. Wskaźniki te są używane w coraz nowszej formie i ciągle aktualizowane według potrzeb badaczy. Wskaźniki zależności rozwijały się wraz z upływem czasu. Pierwsze mierniki były stosowane do oszacowania stanu zdrowia pacjentów nieuleczalnie lub przewlekle chorych. Były proste, zwykle nie testowane pod względem wiarygodności. Potrzeby badaczy przyczyniły się do budowania coraz nowszych i bardziej rozbudowanych wskaźników. Oprócz aspektów fizycznych zależności funkcjonalnej uwzględniały one też aspekty psychiczne i percepcyjne. Przyczyniło się to do stopniowego wykorzystania tych mierników w wielu innych sytuacjach: do oszacowania poziomu pomocy dla tych osób oraz związanych z nim kosztów, do ustalenia składek na ubezpieczenie na wypadek zależności, określenia wysokości zasiłku i rodzaju pomocy i usług, czy do obliczania dalszego trwania życia w dobrym zdrowiu (por. Abramowska 2004). Z powodu braku informacji pozwalających na wyznaczenie wskaźników zależności dla osób starszych w gospodarstwach domowych w Belgii oraz o zmianach w czasie tych wskaźników do niniejszej projekcji wykorzystano inny miernik wskaźnik EHPA. Został on wyznaczony na podstawie danych badania Handicaps Inacapcité Dépendance (HID) przeprowadzonego we Francji w latach 1998 2001 zarówno wśród gospodarstw domowych jak i zbiorowych 1. Nazwa wskaźnika EHPA pochodzi od nazwy ankiety (badania) Établissements d hébergement pour personnes âgées (Domy pobytu dla osób starszych), w której po raz pierwszy został użyty w 1990 roku. Wskaźnik ten pozwala ująć zarówno zależność fizyczną jak i psychiczną [por. np. Bontout, Colin, Kerjosse, 2002]. Definiuje się 8 grup wartości wskaźnika EHPA: EHPA 11 zależność psychiczna i unieruchomienie w łóżku lub w fotelu EHPA 12 zależność psychiczna i potrzeba pomocy w myciu i ubieraniu EHPA 13 zależność psychiczna i potrzeba pomocy w wyjściu z domu lub z domu opieki EHPA 14 zależność psychiczna i brak zależności fizycznej 1 Zbadano blisko 35 000 osób, w tym 15 000 w gospodarstwach zbiorowych (z czego 7145 to osoby w wieku 60 lat i więcej) oraz blisko 20 000 w gospodarstwach domowych (8689 osób powyżej 60 roku życia). 10
EHPA 21 niewielka lub brak zależności psychicznej i unieruchomienie w łóżku lub w fotelu EHPA 22 niewielka lub brak zależności psychicznej i potrzeba pomocy w myciu się i ubieraniu EHPA 23 niewielka lub brak zależności psychicznej i potrzeba pomocy w wyjściu z domu lub z domu opieki EHPA 24 niewielka lub brak zależności psychicznej i brak zależności fizycznej. Do niniejszej projekcji wskaźnik zależności 1 został oszacowany na podstawie 6 pierwszych grup wskaźnika EHPA (EHPA 11-22), czyli opisujących największy poziom zależności. Odpowiednie obliczenia zostały wykonane przez Direction de la Recherche des Etudes de l Evaluation et des Statistiques (DREES). Rysunki 1 i 2 przedstawiają udział osób należących do 6 pierwszych kategorii w poszczególnych grupach wieku przebywających w różnych typach gospodarstw. Jak można było oczekiwać, współczynniki zależności dla obu płci przyjęły największe wartości dla osób przebywających w instytucjach, zaś najmniejsze dla tych tworzących jednoosobowe gospodarstwa domowe. Natomiast dla osób z wieloosobowych gospodarstw domowych są one bliskie wskaźnikom z jednoosobowych gospodarstw, ale około 80 roku życia szybko rosną. Nie można jednak wnioskować, iż osoby mieszkające samotnie są w lepszym zdrowiu niż pozostałe. Najprawdopodobniej te o najgorszym zdrowiu przeprowadzają się do domów opieki lub do dzieci. W celu osłabienia wpływu wahań losowych na wartości współczynników dla poszczególnych grup wieku wskaźniki zależności wygładzono za pomocą funkcji regresji 2. 1 Wyrażony jako udział osób przypisanych do grup 11-22 skali EHPA do wszystkich osób w danej grupie wieku. 2 Dla mężczyzn w gospodarstwach domowych jednoosobowych zostawiono dane oryginalne (ponieważ wartości były raczej regularne), natomiast dla grup wieku 50-59 lat wzięto wartości takie same jak dla mężczyzn w gospodarstwach domowych wieloosobowych (wartości prognozowane). Dla mężczyzn w gospodarstwach domowych wieloosobowych 0,1x wybrano funkcję wykładniczą o równaniu: y = 0,0028e, dla której współczynnik determinacji wyniósł 95,87%. Dla mężczyzn przebywających w instytucjach (domach opieki) oszacowano funkcję wielomianową, która była najlepiej dopasowana do danych empirycznych (współczynnik determinacji (R 2 ) wyniósł 0,5925): 2 y = 0,0134x + 2,5498x 67,743. Natomiast dla kobiet wybrano trzy linie trendu dla każdego typu gospodarstwa. Dla kobiet w gospodarstwach domowych 2 jednoosobowych wybrano funkcję wielomianową o równaniu: y = 0,0429x 6,0831x + 216, 72, dla której współczynnik determinacji wyniósł 98,77%. Dla kobiet w gospodarstwach domowych wieloosobowych oszacowano 0,1053 x funkcję trendu wykładniczą o równaniu: y = 0,0023e z R 2 =0, 9686 Natomiast dla kobiet przebywających w instytucjach wybrano funkcję wielomianową o 2 równaniu: y = 0,0197x + 3,885 x 127, 36, dla której współczynnik determinacji liniowej wyniósł 0,9047. 11
Rysunek 1 Współczynniki zależności według wieku i typu gospodarstwa domowego, mężczyźni (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22) 80 70 60 50 % 40 30 20 10 0 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-+ ehpa 11-22 gosp. dom. jednoosobowe ehpa 11-22 gosp. dom. wieloosobowe ehpa 11-22 instytucje Źródło: obliczenia DREES. Rysunek 2 Współczynniki zależności według wieku i typu gospodarstwa domowego, kobiety (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22) 80 70 60 50 % 40 30 20 10 0 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95-+ ehpa 11-22 gosp. dom. jednoosobowe ehpa 11-22 gosp. dom. wieloosobowe ehpa 11-22 instytucje Źródło: obliczenia DREES. 12
Rysunek 3 Współczynniki zależności według wieku i typu gospodarstwa domowego, mężczyźni (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22) 70 60 50 40 % 30 20 10 0 50 60 70 80 90 100 Źródło: obliczenia własne. ehpa 11-22 gosp.dom. jednoosobowe ehpa 11-22 gosp. dom. wieloosobowe ehpa 11-22 instytucje Rysunek 4 Współczynniki zależności według wieku i typu gospodarstwa domowego, kobiety (wskaźnik EHPA, grupy od 11 do 22) 70 60 50 40 % 30 20 10 0 50 60 70 80 90 100 ehpa 11-22 gosp.dom. jednoosobowe ehpa 11-22 gosp. dom. wieloosobowe ehpa 11-22 instytucje Źródło: obliczenia własne. 13
Uzyskane wartości dla obu płci przedstawione są na rysunkach 3 i 4. Te wartości zostały wykorzystane do projekcji liczby osób starszych zależnych, czyli wymagających opieki czy pomocy. 2. Projekcja liczby osób starszych zależnych (wymagających pomocy) Metoda projekcji liczby osób starszych wymagających pomocy nawiązuje do metod stosowanych przy wyznaczaniu projekcji (prognoz) gospodarstw domowych za pomocą metody współczynników częstości tworzenia gospodarstw domowych lub jej modyfikacji czy przewidywania wielkości i struktury zasobów pracy za pomocą współczynników aktywności zawodowej. Idea tego podejścia przedstawiona jest na rys. 5. Rysunek 5. Procedura prognozowania liczby osób starszych zależnych Współczynniki zależności wg płci, wieku, typu gospodarstwa domowego (stanu rodzinnego) (różne scenariusze, np. stałe w czasie, zmieniające się wg zaobserwowanych trendów) A Prognoza ludności wg płci, wieku, typu gospodarstwa domowego (stanu rodzinnego) B Liczba osób zależnych wg wieku, płci i typu gospodarstwa (stanu rodzinnego) C Źródło: Opracowanie własne. Projekcja liczby osób starszych wymagających pomocy została oparta na prognozie liczby ludności w Belgii do 2050 roku wykonanej przez belgijski Państwowy Instytut Statystyczny (The Belgian National Statistical Institute). Rokiem (wyjściowym) bazowym dla projekcji był rok 2000. Informacje podane w bloku B dotyczyły prognozy ludności według wieku, płci i typu gospodarstwa domowego dla Belgii, które po połączeniu z informacjami z bloku A (współczynniki zależności wg tych samych cech) pozwalają na odpowiednie obliczenia prowadzące do projekcji liczby osób starszych wymagających pomocy. Mierniki zależności, czyli informacje zawarte w bloku A powyższego schematu, zostały przygotowane w postaci dwóch scenariuszy. W pierwszym scenariuszu założono, że stan zdrowia ludności nie poprawi się czyli, że w całym prognozowanym okresie współczynniki dla poszczególnych płci, grup wieku oraz typów gospodarstw domowych 14
będą takie same jak w 2000 roku (współczynniki zależności stałe). Można zatem przyjąć, że jest to scenariusz pesymistyczny. Natomiast w drugim scenariuszu założono, iż stan zdrowia ludności poprawi się zgodnie z trendami obserwowanymi we Francji 1 [por. Bontout, Colin, Kerjosse, 2002]), tzn. że współczynniki zależności (DR) będą się zmieniały co 10 lat w następujący sposób: Tablica 1 Scenariusz optymistyczny: co 10 lat współczynniki zależności będą się zmieniały następująco: wiek mężczyźni kobiety 60-79 lat DR(x,t+10)=DR(x-1,3, t) DR(x,t+10)=DR(x-1,4, t) 80 lat i więcej DR(x,t+10)=DR(x-1,1, t) DR(x,t+10)=DR(x-1,3, t) Źródło: Bontout O., Colin C., Kerjosse R., 2002. Np. dla mężczyzn w wieku x z grupy wieku 60-79 lat współczynnik zależności będzie w 2010 roku taki jak dla mężczyzn w wieku [x-1,3] w 2000 r. czyli: współczynnik zależności dla mężczyzn w wieku np. 66 lat w 2010 roku będzie taki sam jak dla mężczyzn w wieku [66-1,3]=[64,7]=64 lata w 2000 r. Scenariusz ten jest zatem bardziej optymistyczny. 3. Wyniki projekcji Na rysunku 6 przedstawiono liczbę osób starszych (powyżej 65 roku życia) zależnych w Belgii łącznie we wszystkich typach gospodarstw domowych według obu scenariuszy. Jak można było oczekiwać, liczba osób wymagających opieki i pomocy będzie rosła w rozpatrywanym okresie zarówno według scenariusza pesymistycznego, jak i optymistycznego. Na uwagę zasługuje fakt, iż także projekcja według scenariusza optymistycznego (zakładającego zmniejszanie się współczynników zależności) przewiduje wzrost liczby osób zależnych, choć słabszy niż w scenariuszu pesymistycznym. Sytuacja ta odzwierciedla znaczenie procesu starzenia się ludności dla zmian liczby osób starszych zależnych [Abramowska, Gourbin, Wunsch, 2004]. 1 Jak wspomniano wcześniej dane dotyczące zmian w czasie współczynników zależności dla Belgii, jak i same wartości współczynników nie były dostępne, toteż wykorzystano informacje dotyczące ludności Francji (zakładając, iż nie ma istotnych różnic w obu populacjach). 15
Rysunek 6 Liczba osób starszych zależnych według płci w Belgii. 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 kobiety scenariusz pesymistyczny kobiety scenariusz optymistyczny mężczyźni scenariusz pesymistyczny mężczyźni scenariusz optymistyczny Źródło: Obliczenia własne. Rysunki 7 i 8 przedstawiają liczbę osób zależnych według wieku i typu gospodarstwa domowego w wybranych latach prognozy (2005, 2025, 2050) według scenariusza optymistycznego. Dla każdej grupy wieku trzy pierwsze kolumny (z lewej strony) przedstawiają liczbę osób zależnych w gospodarstwach jednoosobowych, trzy środkowe w gospodarstwach wieloosobowych, zaś trzy ostatnie w instytucjach. Udział mężczyzn (rys.7) przebywających w gospodarstwach wieloosobowych jest dużo większy niż kobiet, wiąże się to z faktem, iż mężczyźni częściej pozostają w związku niż kobiety w tym samym wieku ze względu na różnice w umieralności według płci niekorzystne dla mężczyzn. Liczba mężczyzn wymagających opieki przebywających w domach opieki silnie rośnie dla tych w wieku powyżej 85 roku życia w prognozowanym okresie. Rysunek 8 pokazuje, że liczba kobiet zależnych w młodszych grupach wieku koncentruje się w gospodarstwach wieloosobowych, a następnie przesuwa się wraz z wiekiem w kierunku gospodarstw instytucjonalnych. Ponadto rysunki 7 i 8 przedstawiają znaczący wzrost liczby osób powyżej 80 roku życia wymagających opieki w instytucjach w latach 2005 2050. 16
Rysunek 7 Liczba zależnych mężczyzn według wieku, typu gospodarstwa i roku (2005, 2025, 2050), scenariusz optymistyczny Belgia. 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+ 2005 jednoosobow e 2025 jednoos obow e 2050 jednoos obow e 2005 wieloosobowe 2025 wieloosobowe 2050 wieloosobowe 2005 ins tytuc je 2025 instytuc je 2050 ins tytuc je Źródło: Obliczenia własne. Rysunek 8 Liczba zależnych kobiet według wieku, typu gospodarstwa i roku (2005, 2025, 2050), scenariusz optymistyczny Belgia. 50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 90-94 95+ 2005 jednoosobowe 2025 jednoosobowe 2050 jednoosobowe 2005 wieloosobowe 2025 wieloosobowe 2050 wieloosobowe 2005 instytucje 2025 instytucje 2050 instytucje Źródło: Obliczenia własne. 17
Wnioski Przewiduje się, że liczba osób starszych zależnych w Belgii w prognozowanym okresie będzie rosła nawet wówczas, gdy przyjmie się spadek wartości wskaźników zależności, czyli poprawę stanu zdrowia ludności. Jest to wynik coraz bardziej zaawansowanego procesu starzenia się ludności. Znacznie wzrośnie liczba osób zależnych w starszych grupach wieku (powyżej 80 roku życia). Zdecydowaną większość osób wymagających opieki będą stanowiły kobiety. Silnie wzrośnie liczba osób zależnych przebywających w różnego rodzaju domach opieki, pobytu dla osób starszych, zwłaszcza w wśród najstarszych. Przedstawione wyniki należy traktować jako ewentualny przebieg rozpatrywanego procesu w przyszłości, choć może zdarzyć się też tak, że jego realny przebieg będzie inny. Wskazują one jednak na to, iż nie można oczekiwać, że poprawa zdrowia osób starszych, przejawiająca się spadkiem miar zależności, zahamuje wzrost liczby osób starszych wymagających opieki. Projekcja może służyć zwróceniu uwagi polityków społecznych oraz decydentów na możliwe przyszłe problemy organizacyjne i koszty związane z opieką nad osobami starszymi, zwłaszcza oferowaną w miejscu zamieszkania tych osób. Badania wykazują, iż osoby starsze wolą mieszkać we własnym domu niż w domach opieki [Fogarty, 1987; Breda, Wunsch, et al., 2002]. Obok rozwoju opieki instytucjonalnej konieczny jest zatem rozwój usług społecznych, pozwalających osobom starszym na pozostawanie w własnych środowiskach tak długo, jak to jest możliwe. Ważne wydaje się zatem zwrócenie uwagi na preferencje i problemy osób starszych przy podejmowaniu decyzji dotyczących (często) ostatnich lat ich życia. 18
Literatura 1. Abramowska A., 2004, Przegląd mierników zależności i ograniczenia funkcjonalnego, raport z badań własnych, IsiD KAE, SGH. 2. Abramowska A., Gourbin C., Wunsch G., 2004, Projections of the dependent elderly population by age, sex, and household composition. Scenarios for Belgium, referat prezentowany na seminarium REVES w Brugii, Belgia, maj 2004. 3. Badeyan G., Colin C., 1999, Les personnes âgées dans les années 90, Etudes et Résultats, nr 40, DREES, Paris. 4. Bontout O., Colin C., Kerjosse R., 2002, Personnes âgées dépendantes et aidants potentials: une projection à l horizon 2040, Etudes et Résultats, nr 160, DREES, Paris. 5. Breda J., Wunsch G., Bauwens E., Cerexhe F., De Koker K., Geerts J., Gourbin C., Page H., Paulus D., and Pestiaux D., 2002, Zorghoevende ouderen tussen thuiszorg en residentiële zorg Prise en charge des personnes âgées en perte d autonomie, Report to the Belgian Ministry of Social Affairs, Public Health, and Environment, Brussels, s. 259 + anneks 6. Holzer J.Z., 2003, Demografia, PWN 7. Fogarty M. P., 1987, Meeting the needs of the elderly, European foundation for the improvement of living and working conditions, Office for official publications of the European Communities, Luxemburg. 8. INS, 2001, Perspectives de population 2000 2050 par arrondissement, INS-NIS, Brussels, s. 353. 9. Jacobzone S., Cambois E., Robine J.-M., 2000, Is the health of older persons in OECD countries improving fast enough to compensate for population ageing?, OECD Economic Studies, nr 30, 2000/1, s. 149-190. 10. Podrażka-Malka A., 2000, Badania i pomiar stanu zdrowia współczesnej populacji, Studia demograficzne, nr 1(137), s. 11-52. 19
20
Piotr Obidziński Uniwersytet Szczeciński Katedra Ekonometrii i Statystyki Problem starzenia się ludności a system ubezpieczeń społecznych konstrukcja Funduszu Rezerwy Demograficznej Wprowadzenie Przedmiotem rozważań niniejszej pracy jest Fundusz Rezerwy Demograficznej (FRD). Celem pracy jest natomiast analiza, diagnoza i prognoza zapotrzebowania tego Funduszu na środki finansowe spowodowanego wejściem w wiek emerytalny roczników wyżu demograficznego oraz potęgującym je procesem starzenia się społeczeństwa. Hipotezy dotyczące samego Funduszu Rezerwy Demograficznej oraz przyszłej sytuacji Funduszu Emerytalnego (FE) są następujące: Powołanie FRD było w obliczu prognoz demograficznych posunięciem słusznym; Zasilanie FRD w środki finansowe jest niewystarczające aby mógł on spełniać założone cele (tzn. w sposób wystarczający uzupełniać niedobór środków finansowych w FE). 1. Cel powstania Funduszu Rezerwy Demograficznej 1 Fundusz Rezerwy Demograficznej (zwany w dalszej części także Funduszem lub w skrócie FRD ) został powołany ustawą z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych. Jest on nową strukturą organizacyjno-finansową utworzoną w celu zwiększenia bezpieczeństwa wypłacalności świadczeń emerytalnych [2]. Strukturę systemu ubezpieczeń społecznych i usytuowanie w niej Funduszu Rezerwy Demograficznej przedstawiono na rysunku 1 Fundusz ten, zgodnie z założeniami reformy emerytalnej, ma za zadanie gromadzić długookresowe rezerwy finansowe w okresach, gdy osoby urodzone w jako roczniki wyży 1 Por. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE; 21
demograficznych znajdują się w wieku produkcyjnym oraz niwelować negatywne dla budżetu skutki przechodzenia tych osób do wieku emerytalnego. Podstawowym, zatem celem FRD jest odciążenie budżetu państwa w najtrudniejszych z demograficznego punktu widzenia okresach. W szczególnym stopniu dotyczy to pierwszego wyżu, dla którego fundusz został stworzony, tzn. licznej grupy osób urodzonych w okresie powojennym (z lat 1946-1959). Obecnie zbliżamy się do momentu przechodzenia osób urodzonych w tym wyżu na emeryturę. Okres, jaki jeszcze pozostał ma być wykorzystany na zgromadzenie dodatkowych środków, które zapewnią płynność finansową funduszu emerytalnego [3] (uzupełnią niedobór tego funduszu). Rysunek 1. Struktura systemu ubezpieczeń społecznych System Ubezpieczeń Społecznych Fundusz Ubezpieczeń Społecznych Fundusz Rezerwy Demograficznej Otwarte Fundusze Emerytalne Fundusz Emerytalny Fundusz Rentowy Fundusz Chorobowy Fundusz Wypadkowy Źródło: Opracowanie własne 2. Charakter prawny Funduszu Fundusz posiada osobowość prawną. Organem Funduszu, jego dysponentem oraz zarządzającym jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Siedzibą FRD jest siedziba ZUS. Oznacza to, że ZUS stał się elementem struktury organizacyjnej Funduszu, w ramach którego działa przez swoje organy [4], tzn. przez: Prezesa ZUS; Zarząd ZUS; Radę Nadzorczą ZUS. 22
Każdy z organów posiada, przyznany przez ustawę oraz statut, zakres kompetencji dotyczący funkcjonowania FRD. Jednocześnie każda z obu powiązanych ze sobą osób prawnych (ZUS oraz FRD) zachowuje formalnie odrębność finansową i pozostaje właścicielem powierzonych środków finansowych. Ewidentnym przykładem jest tu odmienna polityka lokacyjna obu podmiotów. Chociaż ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 roku, to Fundusz otrzymał statut osoby prawnej nadany przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej dopiero 15 lutego 2002 roku [5]. Nadanie to oraz całokształt regulacji dotyczących FRD silnie osadza Fundusz w strefie wpływu i nadzoru państwa. Reprezentowanie FRD w stosunkach zewnętrznych (poza ZUS) określone zostało w ustawie o ubezpieczeniach społecznych [6]. W myśl jej zapisów reprezentacja Funduszu to wyłączna i jednoosobowa kompetencja Prezesa ZUS lub wyznaczonej przez niego innej osoby (członka Zarządu ZUS lub pracownika ZUS). Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych ogranicza prawa Funduszu jako osoby prawnej. Celem tych ograniczeń jest osiągnięcie maksymalnego bezpieczeństwa powierzonych środków. Ewidentnym przykładem takiego ograniczenia jest zapis artykułu 62 zabraniający zaciągania kredytów i pożyczek przez Fundusz. To powoduje, że FRD nie jest typowym przykładem osoby prawnej w rozumieniu Kodeksu Cywilnego, lecz zaliczyć go należy do kategorii państwowych osób prawnych typu zakładowego [7]. 3. Wpływy do Funduszu Z samej definicji zawartej w ustawie Fundusz Rezerwy Demograficznej tworzy się ze środków pozostających w dniu 31 grudnia każdego roku na rachunku funduszu emerytalnego, pomniejszonych o kwotę niezbędną na zapewnienie wypłat świadczeń przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku [8]. Jednakże ze względu na duże prawdopodobieństwo, że powyżej opisane środki będą niewielkie, a w niektórych okresach mogą być nawet zerowe (zwłaszcza w sytuacji przechodzenia wyży demograficznych do wieku emerytalnego), ustawa przewiduje dodatkowe źródła wpływów FRD. Są to: część składki na ubezpieczenie społeczne (w 2002 i 2003 roku stanowi ona 0,1% podstawy wymiaru składek, od 2004 roku będzie podwyższana corocznie o 0,05%, w pierwotnej wersji ustawy miała stanowić 1%) por. tabela 1; środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa [9]; przychody od środków FRD ulokowanych zgodnie z ustawą; 23
odsetki z lokat na rachunkach prowadzonych przez ZUS a nie stanowiących przychodów FUS i ZUS. Ze względu na niewystępowanie wymaganej nadwyżki środków pieniężnych na rachunku funduszu emerytalnego, na dzień 31 grudnia 1999 roku, 31 grudnia 2000 roku, 31 grudnia 2001 roku, 31 grudnia 2002 roku oraz 31 grudnia 2003 roku środki z tego tytułu nie były przekazywane do FRD. Ponadto do 31 grudnia 2003 roku do Funduszu nie wpłynęły środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa, gdyż zostały one w pierwszej kolejności przeznaczone na pokrycie kosztów wdrożenia reformy ubezpieczeń społecznych. W rezultacie zarówno w 2002 roku (pierwszym roku, w którym odprowadzano składkę do FRD) jak i w 2003 roku Fundusz tworzony był tylko z części składki na ubezpieczenie emerytalne, wynoszącej 0,1% podstawy wymiaru składki (por. tabela 2). Dotychczasowe doświadczenie oraz przewidywana trudna sytuacja budżetu w kolejnych latach uzasadniają tezę, że spośród wymienionych wyżej źródeł finansowania FRD, najpewniejszym będzie stała część składki na ubezpieczenie emerytalne. Natomiast na drugiej pozycji można umieścić przychody z działalności lokacyjnej. A zatem to sami ubezpieczeni będą finansować Fundusz. Dotyczy to także osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku (nieobjętych II filarem), dla których w pierwszej kolejności powstał omawiany Fundusz. Tablica 1. Harmonogram wysokości składki przekazywanej na FRD (w % podstawy wymiaru składek) Rok 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kwota 0,1 0,1 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 Źródło: [10]. 24
Tablica 2. Realne wpływy zanotowane na koncie FRD w latach 2002-2004 (tys. zł). Wpłaty do Funduszu 31 grudnia 2002 31 grudnia 2003 Maj 2004 Środki pozostające na rachunku funduszu emerytalnego 0 0 0 Składki na ubezpieczenie emerytalne 220409 224817 bd Środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa 0 0 0 Inne źródła 0 0 0 Wynik działalności lokacyjnej netto 13492 20949 bd RAZEM w danym roku 233901 245766 120333 Środki na początku okresu (1 stycznia) 0 233901 479667 RAZEM ogółem 233901 479667 600000 Źródło: [10], [11]. 4. Uruchomienie środków Funduszu Artykuł 112 ustawy stwierdza, że uruchomienie środków FRD może nastąpić nie wcześniej niż w 2009 roku. Wtedy bowiem przewidywane jest powstanie niedoboru w funduszu emerytalnym wynikającego z przyczyn demograficznych. Jednakże ze względu na zapis artykułu 59 dotyczący kosztów bieżącego zarządzania, do uruchomienia środków Funduszu już praktycznie doszło. Zgodnie z tym artykułem środki Funduszu wykorzystywane są na pokrycie: wynikającego z przyczyn demograficznych niedoboru funduszu emerytalnego; kosztów bieżącego zarządzania (związanych z przepływem składki z FUS do FRD, lokowaniem środków w papiery wartościowe, a także kosztów wydania opinii o planie finansowym przez niezależnych aktuariuszy oraz kosztów badania sprawozdania finansowego). Oznacza to, że na pokrycie przyszłego niedoboru funduszu emerytalnego zostaną przeznaczone środki pozostałe po odliczeniu kosztów zarządzania. Wielkość tych kosztów 25
określa odpowiednie rozporządzenie ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego [12]. 5. Gospodarowanie powierzonymi środkami Gospodarka finansowa FRD ma dwojaki charakter: a) długofalowy (związany z celem powstania); b) krótkofalowy (związany z koniecznością opracowywania rocznych planów finansowych Funduszu). Ad. a) Fundusz Rezerwy Demograficznej jest ściśle związany z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z ustawą gospodarka finansowa FRD odbywa się na podstawie wieloletniej prognozy kroczącej dochodów i wydatków funduszu emerytalnego. Prognoza ta jest przygotowywana w każdym kolejnym roku zgodnie z zasadami określonymi w ustawie [13]. Podstawą prognozy są założenia dotyczące sytuacji demograficznej i społeczno-ekonomicznej kraju. W szczególności założenia te dotyczą: płodności; umieralności; wzrostu gospodarczego; wysokości zarobków; migracji; inflacji; stopy bezrobocia; struktury populacji w podziale na poszczególne grupy zawodowe oraz grupy znajdujące się poza siłą roboczą; wskaźników waloryzacji składek i świadczeń wypłacanych z ubezpieczeń społecznych. Prognoza ta prowadzona jest na podstawie reguł ściśle określonych w ustawie w sposób wyłączający w tym zakresie swobodę działania. W pierwotnej wersji ustawy prognozy takiej mógł dokonywać jedynie licencjonowany aktuariusz (posiadający prawo wykonywania zawodu po spełnieniu warunków określonych w ustawie o działalności ubezpieczeniowej). Ustawodawca chciał bowiem wzorować się na wypracowanych przez ubezpieczenia gospodarcze metodach, które służą do obliczania tzw. rezerw technicznoubezpieczeniowych. Jednak w 2001 roku zapis ten zmieniono [14] i do sporządzania 26
prognozy upoważniono Zarząd ZUS. Natomiast rolę aktuariusza ograniczono do sporządzania opinii o prawidłowości obliczeń. Prognoza ta jest wykonywana i przedstawiana Radzie Ministrów do 31 marca każdego roku oraz publikowana w Biuletynie Informacyjnym ZUS w zakresie określonym w drodze rozporządzenia MPiPS [15]. Ad. b) Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy z dnia 29 września 1994 roku o rachunkowości Zarząd ZUS (będący jednocześnie Zarządem FRD) ma obowiązek zapewnić sporządzenie rocznego sprawozdania finansowego Funduszu Rezerwy Demograficznej dającego rzetelny i jasny obraz sytuacji majątkowej i finansowej Funduszu na koniec roku obrotowego oraz wyniku z działalności netto za ten rok. 6. Polityka lokacyjna Funduszu Działalność lokacyjna FRD oparta jest na zasadzie łączenia dwóch przeciwstawnych celów: zachowania maksymalnego bezpieczeństwa lokowanych środków oraz osiągania ich możliwie wysokiej rentowności. Uregulowania prawne są tu zbliżone do zapisów dotyczących Otwartych Funduszy Emerytalnych (ograniczona i sterowana ustawowo gospodarka lokacyjna), jednak jeszcze bardziej ograniczają możliwości lokacyjne Funduszu. Zgodnie z zapisem art. 63 ust.2 ustawy do 31 grudnia 2001 ZUS mógł lokować środki FRD jedynie w bony i obligacje skarbowe oraz inne papiery wartościowe emitowane przez Skarb Państwa. Obecnie takiego ograniczenia ustawowego już nie ma, jednak sam ZUS przyjął zasadę, że kryteria bezpieczeństwa i rentowności spełniają jedynie bony i obligacje skarbowe [16]. Dokładniej, kryteriami doboru lokat FRD w dłużne papiery wartościowe są: spodziewana stopa zwrotu; wielkość ryzyka związanego z poszczególnymi papierami wartościowymi; okres trwania lokaty. Poprzez ograniczenie lokat do bonów i obligacji ZUS minimalizuje wszystkie możliwe ryzyka, w tym w szczególności: ryzyko kredytowe (sprowadzone do poziomu ryzyka kredytowego Polski na rynkach międzynarodowych); 27
ryzyko zmiany stóp procentowych (w tym celu Komitet ds. aktywów finansowych określa optymalną wartość nabywanych papierów oraz strukturę całego portfela); ryzyko walutowe. W latach 2002 i 2003 Fundusz lokował środki głównie w bony skarbowe, depozyty bankowe oraz obligacje skarbowe. Strukturę portfela w tych latach przedstawiają rysunki 2 i 3. Rysunek 2. Struktura portfela FRD w dniu 31 grudnia 2002 roku 44% 56% bony skarbowe obligacje skarbowe Źródło: Sprawozdanie z działalności Funduszu Rezerwy Demograficznej za lata 2002 i 2003, ZUS Warszawa, czerwiec 2004 Rysunek 3. Struktura portfela FRD w dniu 31 grudnia 2003 roku bony skarbowe 35% obligacje skarbowe depozyty bankowe 52% 13% Źródło: Sprawozdanie z działalności Funduszu Rezerwy Demograficznej za lata 2002 i 2003, ZUS Warszawa, czerwiec 2004 Strategia inwestycyjna Funduszu okazała się w 2003 roku skuteczna. FRD osiągnęło rentowność inwestycji na poziomie 6,56% w skali roku (średnia stopa zwrotu liczona metodą analogiczną jak w przypadku funduszy inwestycyjnych papierów dłużnych), co plasowałoby Fundusz na drugiej pozycji wśród funduszy inwestycyjnych papierów dłużnych. 28
Według ustawy ZUS może powierzyć zarządzanie środkami FRD podmiotowi zewnętrznemu (Towarzystwu Funduszy Inwestycyjnych). Podmiot taki może prowadzić działalność lokacyjną tylko w kraju i przy wykorzystaniu określonych w ustawie instrumentów. Ustawa daje ponadto ministrowi właściwemu do spraw zabezpieczenia możliwość określania (w drodze rozporządzenia) istotnych elementów, które powinna zawierać umowa o zarządzanie, a także dopuszczalne proporcje udziału poszczególnych lokat oraz szczegółowe zasady i tryb ustalania kosztów zarządzania [17]. Korzystając z tego zapisu Minister Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej Jerzy Hausner podpisał 24 stycznia 2004 roku rozporządzenie w sprawie lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej [18]. Określa ono dopuszczalne proporcje udziału poszczególnych lokat środków Funduszu Rezerwy Demograficznej, inne dopuszczalne formy lokowania tych środków, szczegółowe zasady i tryb ustalania kosztów bieżącego zarządzania środkami Funduszu oraz obowiązkowe, istotne elementy umowy o zarządzanie środkami. Ustalone zostały następujące limity dla poszczególnych lokat: bony, obligacje skarbowe i inne papiery wartościowe Skarbu Państwa (do 100%); papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki zawodowe gmin i miasto stołeczne Warszawa (do 20%); dłużne papiery wartościowe gwarantowane przez Skarb Państwa (do 80%); akcje dopuszczone do publicznego obrotu (do 30%); zabezpieczone całkowicie obligacje dopuszczone do publicznego obrotu (do 20%); zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez spółki, których akcje zostały dopuszczone do publicznego obrotu (do 10%); depozyty bankowe i bankowe papiery wartościowe (do 40%) Dodatkowe zastrzeżenia: lokaty środków FRD w akcje dopuszczone do obrotu publicznego, w zabezpieczone całkowicie obligacje dopuszczone do publicznego obrotu oraz w zabezpieczone całkowicie obligacje emitowane przez spółki, których akcje zostały dopuszczone do publicznego obrotu, nie mogą łącznie przekroczyć 40% wartości środków FRD. Natomiast w przypadku jednego emitenta górna granica wynosi 10% wartości środków FRD. dopuszcza się nabycie jedynie 20% jednej emisji papieru wartościowego. 29
banki, w których mogą być dokonywane lokaty muszą posiadać fundusze własne w wysokości nie mniejszej niż 100 milionów Euro, łączna suma lokat w depozyty i papiery wartościowe jednego banku, nie może przekroczyć 10% wartości środków Wszystkie te ograniczenia powodują, że podmiot zarządzający nie będzie posiadał swobody działania w zakresie prowadzonej gospodarki lokacyjnej. Dotychczas nie powierzono jednak żadnych środków w zarządzanie zewnętrznemu podmiotowi. Wprawdzie procedura związana z udzieleniem zamówienia publicznego została zakończona w kwietniu 2004 roku, to jednak ze względu na zbyt małą liczbę ostatecznie złożonych ofert TFI nie dokonano wyboru Towarzystwa. 7. Model wpływów i wydatków Funduszu Rezerwy Demograficznej Od momentu ustanowienia FRD nie wszystkie zaproponowane w ustawie źródła przynoszą rzeczywiste wpływy do Funduszu. Rysunek nr 4 przedstawia rzeczywisty model wpływów i wydatków FRD. Powołanie Funduszu wynikało przede wszystkim z prognoz demograficznych dotyczących ludności Polski (jej ilości oraz struktury wiekowej). Na potrzeby tej analizy wykonano prognozę ludności do roku 2050 [19]. Prognoza ta jest jeszcze bardziej niepokojąca niż wcześniejsze prognozy GUS-u [20]. Rysunek 4. Rzeczywisty model wpływów i wydatków FRD WPŁYWY Część składki na ubezpieczenie społeczne FRD Fundusz Rezerwy Demograficznej WYDATKI 1. Wsparcie FE w okresie po 2009 2. Koszty bieżącego zarządzania 2002 Pierwsze zasilenie 2009 Pierwsze uruchomienie środków 30
W ciągu najbliższych 50 lat zmniejszy się liczba ludności w Polsce oraz bardzo niekorzystnej zmianie ulegnie struktura ludności (por. rysunek 5). Następuje proces zwany starzeniem się ludności. Charakterystyczną cechą tego procesu jest spadek udziału ludności w wieku produkcyjnym oraz zmiana struktury ludności w wieku nieprodukcyjnym [21]. Zmniejsza się, bowiem udział osób w wieku przedprodukcyjnym a zwiększa się udział ludności w wieku poprodukcyjnym, wśród których emeryci stanowią znaczny odsetek. Proces ten ma dwie podstawowe przyczyny: zmniejszenie się płodności oraz spadek umieralności ludności w starszym wieku. Oznacza to, że zmniejsza się liczba ludzi młodych, a coraz więcej osób osiąga wiek emerytalny i żyje coraz dłużej. W wyniku starzenia się ludności rośnie współczynnik obciążenia ludności pracującej ludnością w wieku poprodukcyjnym. W 2002 roku wynosił on 24%. Przewiduje się, że w następnych latach wartość ta będzie zacznie i systematycznie rosnąć aby w 2020 roku osiągnąć poziom 36% a w 2050 poziom 65%. Jeszcze bardziej niepokojące prognozy przedstawia Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową przewidując wzrost tego współczynnika nawet do 73% [22]. To oznacza zwiększone wydatki dla systemu ubezpieczeń społecznych. Rysunek 5. Prognoza ludności Polski do 2050 roku w podziale na ekonomiczne grupy wieku Miliony 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 w wieku przedprodukcyjnym w wieku podprodukcyjnym w wieku produkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS 31
Problem dodatkowo pogłębia przechodzenie do wieku emerytalnego tzw. wyży demograficznych. To właśnie ze względu na ich występowanie zdecydowano się na konstrukcję Funduszu Rezerwy Demograficznej. Rysunek 6 przedstawia kształtowanie się liczby emerytów w kolejnych latach prognozy z zauważalnymi garbami wynikającymi z przejścia w wiek emerytalny osób urodzonych w dwóch wyżach demograficznych: z lat 50-tych oraz z lat 70-tych XX wieku, który był echem pierwszego wyżu. Rysunek 6. Liczba emerytów w latach Miliony 9,50 9,00 8,50 8,00 7,50 7,00 6,50 6,00 5,50 5,00 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040 2045 2050 Źródło: Opracowanie własne Oszacowano więc liczbę emerytów znajdujących się we wspomnianym garbie w kolejnych latach prognozy. Jej rozkład przedstawia rysunek 7. Rysunek 7. Nadwyżka emerytów wynikająca z wejścia w wiek emerytalny osób urodzonych w wyżu demograficznym z lat 50-tych Tysiące 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2009 2014 2019 2024 2029 2034 Źródło: Opracowanie własne 32
Jeśli dodatkowo założymy stałe średnie świadczenie emerytalne w kolejnych latach prognozy, to łatwo wyliczyć teoretyczne zapotrzebowanie Funduszu. Rysunek 8 przedstawia przewidywane wydatki FRD w latach 2009-2034, a w latach 2002-2008 wielkości wpływów (z założenia stałych w każdym roku), jakie powinny zasilić Fundusz aby pokryć te wydatki. Rysunek 8. Rozkład wpływów i wydatków FRD w latach 2002-2034 Biliony 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 2001 2004 2007 2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034 Źródło: Opracowanie własne Zatem już od 2002 roku do kasy Funduszu powinno wpływać około 2 miliardy złotych rocznie (w USA tą samą liczbę: 10 9 określa się mianem bilion). Tymczasem rzeczywiste wpływy do Funduszu są blisko 10-ciokrotnie mniejsze. Gdyby nie wprowadzono zmian w pierwotnej wersji ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, wpływy byłyby na poziomie zapewniającym wypłacalność w latach 2009-2034. 33
Literatura 1. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE; 2. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 58-65; 3. Por. Rysunek 1: Struktura FUS; 4. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 60; 5. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 lutego 2002 roku nadające FRD statut weszło w życie 20 marca 2002 roku; 6. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 60, ust.5; 7. Binczycka-Majewska T.: Fundusz Rezerwy Demograficznej w systemie zabezpieczenia ryzyka starości, w: Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2001/10, PWE; 8. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 58, ust.1; 9. Ustawa z dnia 25 czerwca 1997 roku o wykorzystaniu wpływów z prywatyzacji części mienia Skarbu Państwa na cele związane z reformą systemu ubezpieczeń społecznych (Dz. U. nr 106, poz. 673 ze zm.), art. 5; 10. Sprawozdanie finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia 2002 roku, ZUS, Warszawa 2003; 11. Sprawozdanie finansowe Funduszu Rezerwy Demograficznej za rok kończący się 31 grudnia 2003 roku, ZUS, Warszawa 2004; 12. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 65, ust.3; 13. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 61, ust.2; 14. Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 8, poz. 64). 15. Rozporządzenie z dnia 15 lutego 2002 w sprawie zakresu publikacji wieloletniej prognozy kroczącej dochodów i wydatków funduszu emerytalnego (Dz.U. nr 18, poz. 179). 16. Uchwała Nr 52/2002 Zarządu Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 14 maja 2002 r. w sprawie określenia zasad lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej; 17. Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887 ze zm.), art. 65, ust.3; 18. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 stycznia 2004 r. w sprawie lokowania środków Funduszu Rezerwy Demograficznej; 19. Por. Holzer J. Z., 2003, Demografia, PWE, Warszawa, s. 285-323 20. Por. Prognoza wpływów i wydatków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w latach 2002-2050, ZUS, Warszawa 2002. 21. Wóycicka I. (red), 2003, Wydatki socjalne w latach 2000-2020 Raport na podstawie modelu Budżet polityki społecznej, IBnGR, Warszawa, str. 31; 22. Wydatki socjalne w latach 2000-2020 Raport na podstawie modelu Budżet polityki społecznej pod red. I. Wóycickiej, IBnGR, Warszawa 2003, str. 32; 34