Obrzeża Europy w IX XI w.

13 Obrzeża Europy w IX XI w. Brytania W 407 r. legiony rzymskie opuściły Brytanię. W jakiś czas potem germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów dokonały najazdu na wyspę. Wedle legendy, Brytanii bronił celtycki król Artur. Germanom udało się opanować dużą część wyspy z wyjątkiem jej północnej części (Szkocji) oraz terenów położonych na zachodzie i południu, czyli Walii i Kornwalii. W tych dwóch krainach przetrwały plemiona celtyckie, natomiast Celtowie z terenów opanowanych przez Germanów opuścili wówczas Brytanię i udali się na kontynentalny półwysep Armoryka (dzisiejsza Bretania). Na wyspie wykształciło się siedem królestw germańskich tzw. heptarchia (gr. heptá siedem). W 597 r. św. Augustyn, misjonarz wysłany przez papieża Grzegorza Wielkiego, dokonał chrystianizacji Anglosasów. Wtedy też zostało założone arcybiskupstwo w Canterbury, nieco później zaś drugie w Yorku. Pod koniec VIII w. najazdy na Brytanię rozpoczęli Normanowie duńscy. W drugiej połowie IX w. ich napór przybrał bardziej zorganizowaną formę, co doprowadziło do opanowania przez nich znacznej części środkowej i wschodniej Brytanii (obszar ten nosił nazwę Danelag). Podczas walk z wikingami, utrwaliła się dominacja państwa zachodniosaskiego, czyli Wesseksu, który był jednym z siedmiu królestw germańskich. Jego władca, Alfred Wielki, zjednoczył obszary niepodbite przez Normanów, dając tym samym początek Królestwu Anglii. Obejmowało ono anglosaską część wyspy. Zagrożenie skandynawskie doprowadziło również do zjednoczenia Szkocji: w połowie IX w. Kenneth Mac Alpin został królem miejscowego ludu Piktów oraz osiadłych tu Celtów z Irlandii, zwanych Szkotami lub Iroszkotami. Na przełomie X i XI w. napady normańskie na Brytanię zmieniły swój charakter. Władcy państw założonych przez Normanów zaczęli dążyć do opanowania Królestwa Anglii. W latach 1014 1016 król Danii Kanut Wielki zdobył koronę angielską i panował na wyspie do swojej śmierci w 1035 r. Po rychłym zgonie synów Kanuta władzę w Anglii objął Edward Wyznawca z dynastii anglosaskiej, pochodzącej od Alfreda Wielkiego. Kiedy w 1066 r. Edward umarł, wystąpiło aż trzech kandydatów do korony angielskiej: anglosaski możny Harold, król Norwegii Harald o przydomku Hardråde su- 166 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

Tkanina z Bayeux Tkanina z Bayeux [bajo] jest zabytkiem niezwykłym. Na tym pasie płótna o szerokości pół metra i długości ponad 70 metrów wyhaftowano czyny Wilhelma Zdobywcy i jego przyrodniego brata, Odona, biskupa Bayeux w Normandii. Tkanina powstała na przełomie XI i XII w., prawdopodobnie właśnie na zamówienie Odona, i służyła jako ozdoba jego katedry. Biskup Odo błogosławi pokarm podczas uczty wydanej przez księcia Normandii Wilhelma przed bitwą pod Hastings. Bitwa pod Hastings Centaur pół człowiek, pół koń, stwór obecny w mitycznych wyobrażeniach różnych ludów w starożytności i średniowieczu rowy władca, oraz książę Normandii Wilhelm Bastard. Harold pokonał Haralda, a następnie 14 października 1066 r. w bitwie pod Hastings sam uległ Wilhelmowi, który zwany odtąd Zdobywcą został królem Anglii. Normański władca wprowadził na wyspie rządy silnej ręki. Kazał sporządzić Domesday Book księgę zawierającą spis stanu majątkowego angielskich poddanych Wilhelma i służącą jako instrument do naliczania podatków. Za panowania Wilhelma Zdobywcy i jego synów Anglosasi zostali odsunięci w cień, wykształciła się zaś nowa, normańska elita polityczna Anglii. Skandynawia W drugiej połowie IX w. król Harald Pięknowłosy zjednoczył Normanów mieszkających na zachodzie Półwyspu Skandynawskiego, tworząc Norwegię. Jego przeciwnicy musieli opuścić ojczyznę osiedlili się na Islandii. W 995 r. król Norwegii Olaf Tryggvason przyjął chrzest. W 1000 r. analogiczną decyzję podjął wiec Islandczyków. Około 900 r. król Gorm Stary zjednoczył Danię. Duńczycy zaczęli podejmować najazdy na ziemie wschodnich Franków. Syn Gorma, Harald Sinozęby, został pokonany przez cesarza O ona I i zmuszony do przyjęcia chrztu w 965 r. Wczesnośredniowieczne królestwo duńskie przeżyło okres swej największej potęgi za panowania Kanuta Wielkiego, który Karta z Domesday Book 1 3. O b r z e ż a E u r o p y w I X X I w. 167

połączył w swoim ręku władanie nad Danią, Anglią oraz Norwegią. Jedność trzech królestw nie przetrwała jednak śmierci Kanuta w 1035 r. W IX w. na południu środkowej części Półwyspu Skandynawskiego ważnym ośrodkiem politycznym była Uppsala, stare centrum kultu pogańskiego. W X w. król Eryk Zwycięski stworzył Królestwo Szwecji, a jego syn, Olaf Skötkonung, cioteczny brat Bolesława Chrobrego panujący w latach 995 1022, wprowadził chrześcijaństwo. Słowianie Król Kanut Wielki wraz z żoną, Emmą, ofiarowują drogocenny krzyż Chrystusowi, Marii i św. Piotrowi, rycina z manuskryptu anglosaskiego z 1030 r. Mapa państw barbarzyńskich w VI w. s. 126 Słowianie należą do rodziny ludów indoeuropejskich. Nie do końca wiadomo, jakie ziemie były ich kolebką ani kiedy stali się odrębną grupą. Wedle jednej teorii, Słowianie ukształtowali się jako wspólnota etniczna i językowa nad Wisłą, Odrą i Bugiem. Zdaniem innych badaczy, słowiańskim matecznikiem były stepy nad Morzem Czarnym i dopiero w okresie migracji Germanów na zachód i południe opuszczone przez nich ziemie nad Wisłą, Odrą, Łabą i Dnieprem zajęli Słowianie. Problem z archeologiczną identyfikacją najdawniejszej społeczności słowiańskiej bierze się ze specyfiki źródeł pozyskanych dzięki wykopaliskom. Nie da się na ich podstawie wnioskować na temat języka, którym posługiwali się właściciele odkopanych przedmiotów, a więc nie wiemy też, do jakiej grupy etnicznej należeli. W rzymskich źródłach pisanych pierwsze w miarę pewne informacje o Słowianach można hipotetycznie odnieść najwcześniej do IV w. Stają się oni bowiem uchwytni dopiero wtedy, gdy greccy i łacińscy autorzy zaczęli używać na ich określenie nazwy Sclavini. We wczesnym średniowieczu do Słowian odnoszono także nazwę Wenetowie, spotykaną u pisarzy antycznych. Określenia tego używano jednak wobec bardzo różnych ludów i plemion (np. celtyckich), w związku z czym starożytnych Wenetów nie da się utożsamiać ze Słowianami. Podczas wędrówki ludów plemiona słowiańskie skolonizowały Kotlinę Czeską i Panonię, natomiast ok. 550 r. rozpoczęły ataki na Bizancjum. W tym samym czasie napłynęli do Europy Awarowie lud pochodzenia tureckiego. Najeźdźców prowadził władca noszący tytuł chagana. Awarowie założyli swój główny obóz w Panonii i zdołali ujarzmić Słowian mieszkających w pobliżu granic cesarstwa wschodniego. Oba ludy wspólnymi siłami przełamały limes i wtargnęły do prowincji bizantyńskich. Grecy Wczesnośredniowieczny kamienny posąg boga o czterech twarzach, wyłowiony z rzeki Zbrucz na Podolu (dziś Ukraina) w połowie XIX w. Jak wiemy z relacji duńskiego kronikarza Sakso Gramatyka (XII/XIII w.), wielotwarzowe rzeźby bogów czczone były także przez pogańskich Rugian Słowian połabskich mieszkających na bałtyckiej wyspie Rugii. Posążki czterotwarzowego boga, znacznie mniejsze, bo przeznaczone do kultu domowego, znamy również z Wolina. Słowianie zachodni nazywali go Świętowitem panem świętości. 168 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

nie mieli dość sił, aby ich stamtąd wyprzeć. Po usadowieniu się Słowian na Bałkanach ukształtowały się trzy wielkie grupy plemion słowiańskich: wschodnia, zamieszkująca ziemie między Bugiem a Uralem, zachodnia na terenach od Bałtyku po Dunaj i od Bugu do Łaby, oraz południowa na Bałkanach. W 624 r. Słowianie zbuntowali się przeciw Awarom. Na czele buntowników stanął kupiec frankijski Samo, który po pokonaniu Awarów stał się władcą Słowian. W 631 r. Samo odparł najazd wojsk frankijskich dowodzonych przez króla Dagoberta. Dalsze losy państwa Samona nie są znane, prawdopodobnie rozpadło się ono po jego śmierci w 658 r. Nie wiadomo też, na jakich terenach rozciągała się jego władza. Słowianie nad Wisłą i Odrą s. 234 Bojarzy szlachta, dostojnicy i właściciele ziemscy na Rusi, Litwie oraz wśród Słowian południowych. Chan lub chagan tytuł rozpowszechniony wśród ludów tureckich i mongolskich, stosowany w odniesieniu do naczelnika jednego lub kilku plemion, a także do władców utworzonych przez nie państw. Bułgaria. W drugiej połowie VII w. na Mezję, krainę leżącą nad dolnym Dunajem i zasiedloną przez Słowian, napadł turecki lud Bułgarów. Powstało wówczas państwo, w którym ludność słowiańska rządzona była przez bułgarskiego chana i bojarów. Na przełomie VIII i IX w. chan Krum przeprowadził reformy upodabniające Bułgarię do Bizancjum (przyjął np. tytuł cara, czyli cesarza). W 809 r. Krum zdobył Sofię, będącą dotąd w rękach Greków, a w dwa lata później pokonał cesarza bizantyńskiego Nikefora I. W ciągu pierwszych stuleci istnienia państwa dokonała się pełna slawizacja Bułgarów, przypieczętowana przyjęciem w drugiej połowie IX w. chrześcijaństwa w obrządku słowiańskim, stworzonym przez Cyryla i Metodego. W X w. rozpoczął się kryzys państwa bułgarskiego związany ze zbytnimi ciężarami nakładanymi na ludność poddaną. Wybuchły walki wewnętrzne, które doprowadziły do podziału Bułgarii, a następnie zupełnego jej zniszczenia w latach 1014 1018 przez cesarza bizantyńskiego Bazylego II Bułgarobójcę. Wielkie Morawy. Twórcą Państwa Wielkomorawskiego był książę Mojmir. W 830 r. pokonał on słowiańskiego księcia Nitry Pribinę, z innym zaś sąsiadem, królem Ludwikiem Niemieckim, zawarł sojusz potwierdzony przyjęciem chrześcijaństwa. W 846 r. władzę na Morawach objął syn Mojmira, Rościsław, który zerwał stosunki ze wschodnimi Frankami i poprosił cesarza bizantyńskiego o przysłanie misjonarzy. Panowanie Rościsława zakończyło się jednak tragicznie w 869 r. książę poniósł klęskę w wojnie z Ludwikiem Niemieckim i został oślepiony. Świętopełk, z woli króla Ludwika nowy władca wielkomorawski, niechętnie odnosił się do Kościoła stworzonego przez Cyryla i Metodego. To na jego prośbę w 885 r. papież Stefan VI potępił obrządek słowiański, chociaż wcześniej był on akceptowany przez Stolicę Apostolską. Po śmierci Metodego jego uczniowie zmuszeni więc byli ratować się ucieczką do Bułgarii i Serbii. Świętopełk wykorzystał osłabienie państwa wschodniofrankijskiego po detronizacji cesarza Karola III Grubego w 887 r. i zaczął prowadzić politykę ekspansji. Morawianie podbili wówczas Czechy oraz plemię Wiślan, mieszkające nad górną Wisłą. Po śmierci Świętopełka jego następca, Mojmir II, został jednak w 906 r. pokonany przez Węgrów, którzy zlikwidowali Państwo Wielkomorawskie. 1 3. O b r z e ż a E u r o p y w I X X I w. 169

Mapa najazdów i państw normańskich w Europie s. 152 Ruś i państwo ruskie Czechy. Po upadku Wielkich Moraw w Kotlinie Czeskiej powstały lokalne centra władzy politycznej. W pierwszej połowie X w. dominującą wśród nich rolę zaczął odgrywać gród w Pradze, główny ośrodek plemienia Czechów. Władzę nad nim przechwyciła dynastia Przemyślidów, której pierwszym historycznym przedstawicielem był książę Borzywój, według wiarygodnej tradycji ochrzczony przez św. Metodego. Apogeum potęgi wczesnośredniowiecznych Czech przypadło na panowanie księcia Bolesława I Srogiego, który przejął władzę, zabijając swojego brata, Wacława, w 935 r. (Starsza historiografia na podstawie części źródeł wskazywała na 929 r. jako alternatywną datę zabójstwa Wacława). Zamordowany książę został przez Kościół ogłoszony świętym i stał się później patronem Czech. Bolesław Srogi uznał zwierzchnictwo O ona I i wydatnie przyczynił się do jego zwycięstwa nad Węgrami nad rzeką Lech w 955 r. W latach 60. X w. książę czeski panował także w Krakowie, prawdopodobnie kontrolował również Morawy i Śląsk. Jego syn i następca, Bolesław II Pobożny, w 995 r. zdołał rozprawić się z rodem Sławnikowiców, zagrażającym dominacji Przemyślidów w Kotlinie Czeskiej, najeżdżając ich siedzibę Libice. Spośród przedstawicieli tego rodu śmierci uniknęli biskup praski Wojciech i jego brat, Radzim-Gaudenty. Kwestia roli, jaką Normanowie odegrali na Rusi, od paru już stuleci jest przedmiotem żywych dyskusji wśród uczonych. Niektórzy skłonni byli widzieć w Skandynawach decydującą siłę, która powołała do życia państwo na obszarach nad Dnieprem. Inni badacze starali się wykazać słowiański charakter państwowości ruskiej i jedynie pomocniczą rolę Waregów. Niejasne jest również pochodzenie nazwy Ruś (skandynawskie? słowiańskie? fińskie?); nie wiadomo też, co ani kogo pierwotnie ona oznaczała. Ruś. Powstanie organizmu państwowego nad Dnieprem i Wołchowem ściśle wiązało się z funkcjonowaniem szlaku, który w średniowieczu nazywano drogą od Waregów do Greków. Wytyczyli ją w IX w. wikingowie, którzy wyruszali ze Skandynawii statkami i po przebyciu Bałtyku wpływali Newą na jezioro Ładoga, a następnie szlakiem śródlądowym podążali w górę rzeki Wołchow. Potem, po przetransportowaniu łodzi lądem do Dniepru, podróż była kontynuowana w dół tej rzeki do Morza Czarnego i dalej drogą morską do Konstantynopola. Waregowie udawali się do Bizancjum w celach handlowych i łupieżczych, a później także po to, by zaciągać się na służbę u cesarza. Według tradycji przechowanej w najstarszych kronikach ruskich, wódz wareski Ruryk, zaproszony przez plemiona słowiańskie, ustanowił władzę książęcą w Nowogrodzie, na północnym odcinku szlaku 170 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

do Greków. Jego państwo zostało nazwane Rusią. Kronikarze ruscy ustalili datę przybycia Ruryka do Nowogrodu na 862 r., jest to jednak obliczenie całkowicie niewiarygodne. Również sam fakt istnienia pierwszego kniazia nowogrodzkiego nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach. Natomiast postaciami historycznymi byli już niewątpliwie kniaziowie panujący na Rusi w X w. Oleg i Igor. Tego pierwszego tradycja ruska czyniła krewnym, a drugiego synem Ruryka. Oleg opanował Kijów, główny ośrodek słowiańskiego plemienia Polan. Miasto to, położone nad Dnieprem, pozwalało kontrolować następny odcinek drogi od Waregów do Greków. Od czasów Olega Kijów stał się stolicą państwa ruskiego rządzonego przez dynastię Rurykowiczów. W ciągu X w. ród książęcy i inni osiadli na Rusi Waregowie zupełnie się zeslawizowali. Przekonują o tym imiona Rurykowiczów: Oleg i Igor są pochodzenia skandynawskiego. Ich oryginalne brzmienie to Helgi i Ingvar. Igor natomiast nadał swojemu synowi słowiańskie imię Światosław. W 988 r. książę Włodzimierz Wielki, syn Światosława, przyjął z Bizancjum chrzest w obrządku słowiańskim. Tak późnośredniowieczny ruski miniaturzysta wyobrażał sobie chrzest Rusi w 988 r. Węgry Węgrzy (Madziarowie), koczowniczy lud zaliczany do ugrofińskiej grupy językowej, przybyli do Europy Środkowej pod koniec IX w. Wśród wodzów stojących na ich czele znajdował się m.in. Arpad. Węgrzy utrzymywali, że ich przodkami byli Hunowie. W 906 r. najeźdźcy rozgromili Morawian, a następnie w Panonii założyli swój główny obóz, podporządkowując sobie miejscową ludność słowiańską. W pierwszej połowie X w. Węgrzy nieustannie napadali na Niemcy, Francję, Italię i Bizancjum. Dopiero klęska nad rzeką Lech, zadana im przez O ona I w 955 r., skłoniła ich do zmiany trybu życia Węgrzy na stałe osiedlili się w Panonii, gdzie ich książęta zaczęli prowadzić między sobą walki o panowanie nad całym ludem. W 974 r. książę Geza, potomek Arpada, przyjął chrzest i sprowadził niemieckich misjonarzy. Jego syn, Stefan I, zwany Wielkim, ochrzczony w 997 r., dokończył proces jednoczenia państwa. Udało mu się podporządkować sobie wszystkich książąt węgierskich, a w ślad za tym poszły inne wielkie sukcesy. W 1001 r. uzyskał on od papieża zgodę na utworzenie arcybiskupstwa w Ostrzyhomiu, a od cesarza O ona III otrzymał koronę królewską. Pierwszy król Węgier był energicznym organizatorem państwa na wzór zachodni. Wkrótce po swej śmierci w 1038 r. Stefan I Wielki zaczął być czczony jako święty i w ten sposób stał się patronem i symbolem Królestwa Węgierskiego. 1 3. O b r z e ż a E u r o p y w I X X I w. 171

Pytania, zadania, problemy 1. Przedstaw dzieje Wysp Brytyjskich od V do XI w. Jakie ludy zajmowały i podbijały te tereny? Jaki miało to wpływ na kulturę i język mieszkańców? 2. Kiedy powstały królestwa skandynawskie? Jakie to były państwa? Jaką rolę w ich tworzeniu odegrało przyjęcie chrztu? 3. Przedstaw wędrówki Słowian, miejsce ich osiedlenia i podziały. 4. Wskaż podobieństwa i różnice między okolicznościami powstania poszczególnych państw słowiańskich. 5. Jakie konsekwencje dla Europy Wschodniej i Środkowej miały wyprawy Waregów i najazdy Węgrów? Tekst źródłowy Powieść minionych lat (pod 986 r.) Autor Przyszli Bułgarzy wiary mahometańskiej, mówiąc: Ty, kniaziu, jesteś mądry i roztropny, a nie znasz zakonu; uwierz w zakon nasz i pokłoń się Mahometowi. I rzekł Włodzimierz: Jaka jest wiara wasza?. Oni zaś rzekli: Wierzymy w Boga, a Mahomet nas naucza, każąc obrzezać członki wstydliwe i świniny nie jeść, wina nie Powieść minionych lat, najstarsza kronika ruska, jest dziełem wielu autorów. Ostatecznej redakcji tekstu dokonali mnisi z klasztorów w Kijowie. Choć swój dzisiejszy kształt kronika uzyskała na początku XII w., w Powieści zawarte są starsze zabytki historiograficzne. Jednym z nich jest rozbudowana opowieść o chrzcie Włodzimierza Wielkiego. Powstała ona zapewne niedługo po śmierci księcia w 1015 r. Jak czytać źródło Autor nie miał najmniejszych wątpliwości, że przyjęcie religii chrześcijańskiej z Bizancjum było słusznym posunięciem. Według niego, wybór obrządku słowiańskiego oznaczał dla Rusi przyjęcie jedynej prawdy, realizację wielkiej szansy cywilizacyjnej i wkroczenie całego ludu na drogę zbawienia. Stąd jego zdecydowanie niekorzystny stosunek do innych religii. Autor uważał, że wybór innej religii prowadziłby wprost do piekła. Jednocześnie źródło wykazuje dużo krytycyzmu wobec osoby Włodzimierza, pierwszego chrześcijańskiego księcia Rusi autor zauważa jego nieuctwo, liczne grzechy, złe cechy charakteru. pić, za to po śmierci, mówi, można z niewiastami używać rozpusty. Da Mahomet każdemu po siedemdziesiąt niewiast pięknych, wybierze jedną piękną, i piękność wszystkich na nią przeniesie, ta będzie mu żoną. Tu zaś, powiada, należy oddawać się wszelkiej rozpuście. Jeżeli kto na tym świecie będzie ubogi, to i na tamtym. I inne mnogie kłamstwa [mówili], o których wstyd jest pisać. Włodzimierz zaś słuchał ich, albowiem sam lubił niewiasty i mnogie wszeteczeństwa, wysłuchiwał więc ich z upodobaniem. Jeno było mu niemiłe obrzezanie członków i niejadanie świniny, a najbardziej niepicie; rzekł: Dla Rusi picie jest weselem, nie możemy bez tego być. Potem zaś przyszli Niemcy z Rzymu, mówiąc: Przyszliśmy posłani od papieża. I rzekli do niego: Rzekł ci tak papież: «Ziemia twoja, jako i ziemia nasza, a wiara wasza nie jako wiara nasza; wiara bowiem nasza jest światłem, kłaniamy się Bogu, który stworzył niebo i ziemię, gwiazdy, księżyc i wszystko, co oddycha, a bogowie wasi drzewo są». Włodzimierz zaś rzekł: Jakie jest przykazanie wasze?. Oni zaś rzekli: Poszczenie wedle siły; «Jeśli kto pije czy je, wszystko to dla chwały Bożej» mówi nauczyciel nasz Paweł. Rzekł więc Włodzimierz do Niemców: Idźcie z powrotem, gdyż ojcowie nasi tego nie przyjęli. Usłyszawszy o tym, przyszli Żydowie chazarscy, mówiąc: Słyszeliśmy, że przychodzili Bułgarzy i chrześcijanie, ucząc każdy wiary swojej. Chrześcijanie bowiem wierzą w Tego, któregośmy ukrzyżo- 172 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

wali, a my wierzymy w jedynego Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba. I rzekł Włodzimierz: Jaki jest zakon wasz?. Oni zaś rzekli: Obrzezać się, świniny nie jeść, ani zajęczyny, sobotę święcić. On zaś rzekł: A gdzież jest ziemia wasza?. Oni zaś rzekli: W Jerozolimie. On zaś rzekł: Tam jest na pewno?. Oni zaś rzekli: Rozgniewał się Bóg na ojców naszych i rozproszył nas po krajach [różnych] za grzechy nasze, i oddana została ziemia nasza chrześcijanom. On zaś rzekł: To jakże wy innych nauczacie, a sami jesteście odrzuceni od Boga i rozproszeni? Jeśliby Bóg miłował was i zakon wasz, to nie bylibyście rozproszeni po cudzych ziemiach. Czy chcecie, aby i nas to spotkało?. Potem zaś przysłali Grecy do Włodzimierza filozofa, mówiąc tak: Słyszeliśmy, że przychodzili Bułgarzy, ucząc cię przyjąć wiarę swoją, ich zaś wiara plugawi niebo i ziemię i są oni przeklęci najwięcej ze wszystkich ludzi, upodobniwszy się Sodomie i Gomorze, na które spuścił Pan kamienie gorejące, i potopił ich, i utonęli. Tak i tych czeka dzień zguby ich, gdy przyjdzie Bóg sądzić narody i wygubi wszystkich czyniących bezprawie i dopuszczających się plugastwa. Ci bowiem obmywszy odbyty swoje, w usta wlewają [tę wodę] i po brodzie mażą się, wspominając Mahometa. Takoż i niewiasty ich czynią takież plugastwa, a nawet gorsze: od spółkowania męskiego i żeńskiego kosztują. To usłyszawszy Włodzimierz splunął na ziemię, mówiąc: Nieczysta to rzecz. Rzekł zaś filozof: Słyszeliśmy też i to, że przychodzili z Rzymu nauczać was wiary swojej, ich zaś wiara mało się różni od naszej: odprawiają bowiem na przaśnikach, czyli opłatkach, których Bóg nie przekazał, lecz zlecił na chlebie odprawiać, i dał go apostołom; wziąwszy chleb, rzekł: «To jest Ciało moje, łamane za was...». Tak samo wziąwszy kielich, rzekł: «To jest Krew moja nowego zakonu». Ci zaś tego nie czynią, dlatego uchybiają wierze. Rzekł zaś Włodzimierz: Przyszli do mnie Żydowie, mówiąc, że Niemcy i Grecy wierzą w tego, któregośmy ukrzyżowali. Filozof zaś rzekł: Prawda, że w tego wierzymy, ich bowiem prorocy przepowiadali, że Bóg narodzi się, a inni, że będzie ukrzyżowan i pogrzebion, a trzeciego zaś dnia zmartwychwstanie i na niebiosa wstąpi. Oni zaś tych proroków zabijali, innych prześladowali. Gdy zaś spełniło się proroctwo ich, zstąpił na ziemię, i przyjął krzyż, i zmartwychwstawszy na niebiosa wstąpił. Na ich zaś pokajanie się czekał lat czterdzieści i sześć, i nie pokajali się. I posłał na nich Rzymian, i grody ich rozbili, a samych rozproszyli po różnych krajach, i są w niewoli w tych krajach. przeł. F. Sielicki 1. Która religia, zdaniem autora źródła, była najgorsza? Z czego mogło wynikać to przekonanie? 2. Jakie elementy obcych religii interesowały Włodzimierza Wielkiego i dlaczego? 3. Jakich informacji o swoich bogach udzielali sami misjonarze pogańskiemu księciu? 4. Dlaczego Włodzimierz chciał porzucić religię pogańską? Warto przeczytać George Gordon Coulton, Panorama średniowiecznej Anglii, przeł. T. Szafar, Warszawa 1976 Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1986 Lew Gumilow, Od Rusi do Rosji. Szkice z historii etnicznej, przeł. E. Rojewska-Olejarczuk, Warszawa 1996 Historia Europy Środkowo-Wschodniej, red. Jerzy Kłoczowski, t. I II, Lublin 2000 David Marshall Lang, Bułgarzy od czasów pogańskich do podboju przez Turcję Osmańską, przeł. H. Olędzka, Warszawa 1983 Rafał Maciszewski, Mity skandynawskie, Warszawa 2002 Jerzy Strzelczyk, Apostołowie Europy, Warszawa 1997 Zdeněk Váňa, Świat dawnych Słowian, przeł. A. Kroh, Warszawa 1985 Stanczo Waklinow, Kultura starobułgarska (VI XI w.), przeł. K. Wierzbicka, Warszawa 1984 1 3. O b r z e ż a E u r o p y w I X X I w. 173

Upadek i odnowienie 19 Królestwa Polskiego Mieszko II objął schedę po Bolesławie Chrobrym z pominięciem praw swoich przyrodnich braci, pozostałych synów zmarłego króla starszego Bezpryma i młodszego O ona. Nowy monarcha słynął z wykształcenia, znał łacinę, grekę i niemiecki. Mieszko II starał się kontynuować ojcowską politykę ekspansji, utrzymywał więc kontakty z opozycją niemiecką, szachując króla Konrada II. Władca Niemiec szybko uporał się jednak z kłopotami wewnętrznymi i w 1027 r. koronował się na cesarza rzymskiego. W 1031 r. nastąpił jednoczesny atak wojsk niemieckich i ruskich na Polskę. Osamotniony Mieszko poniósł zupełną klęskę i zbiegł do Czech, gdzie został schwytany i w brutalny sposób poddany kastracji. Cesarz na polskim tronie osadził Bezpryma, wyznaczając jednocześnie dzielnice O onowi i innemu Piastowi, kuzynowi Mieszka Dytrykowi. Po kilku miesiącach okrutnych rządów Bezprym został w 1032 r. zamordowany. Wówczas Mieszko II powrócił do Polski za cenę zrzeczenia się korony królewskiej oraz hołdu złożonego cesarzowi w Merseburgu. W następnym roku, po zgonie O ona, Mieszko wygnał Dytryka i zjednoczył kraj, jednak już w 1034 r. sam zmarł, przed śmiercią przekazawszy władzę swej żonie, królowej Rychezie, i synowi, Kazimierzowi, później nazwanemu Odnowicielem. Klęska Mieszka II i walki wewnątrz dynastii obniżyły autorytet Piastów. Zbuntowani poddani zmusili Kazimierza do opuszczenia kraju. Książę uciekł na Węgry, gdzie został uwięziony przez króla Stefana. Upadek władzy centralnej spowodował tzw. reakcję pogańską, czyli wystąpienie przeciwko Kościołowi, w wyniku którego polska organizacja kościelna została zupełnie zniszczona. Wówczas, w 1038 lub 1039 r., na niebroniony przez nikogo kraj napadł książę czeski Brzetysław. Czesi złupili Wielkopolskę i zagarnęli Śląsk i Kraków. W tym samym czasie na Mazowszu powstało państwo Miecława, dawnego cześnika Mieszka II. W 1038 r., po śmierci św. Stefana, Kazimierz odzyskał wolność. Nowy król Węgier, Piotr Wenecjanin, wyposażył polskiego księcia w stu rycerzy i pozwolił mu udać się do Niemiec. Król Henryk III, obawiając się wzrostu potęgi Brzetysława, poparł Kazimierza. Dzięki posiłkom niemieckim książę mógł wrócić do Polski i przystąpić do odbudowy swojej władzy. Ważnym posunięciem Kazimierza stał się sojusz z księciem ruskim Jarosławem Mądrym, wzmocniony małżeństwem z jego siostrą, a córką Włodzimierza Wielkiego, Dobroniegą. W 1041 r. Henryk III wyprawił się przeciw Brzetysławowi. Książę czeski musiał zwrócić Polsce Kraków, lecz za zgodą władcy Niemiec zatrzymał Śląsk. Wkrótce też gród wawelski stał się główną siedzibą księcia Polski, z powodzeniem zastępując zniszczone centra wielkopolskie. W 1047 r. książę z wydatną pomocą Jarosława Mądrego odniósł zwycięstwo nad Miecławem i przyłączył Mazowsze do Polski. Podporządkował sobie także Pomorze Gdańskie, którego mieszkańcy byli sprzymierzeńcami Miecława. Drzewo genealogiczne pierwszych Piastów s. 241 Mapa Polski za Kazimierza Odnowiciela s. 208 1 9. U p a d e k i o d n o w i e n i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 239

Paliusz arcybiskupi (łac. pallium rodzaj płaszcza greckiego) część liturgicznego stroju dostojników Kościoła katolickiego: biały wełniany pas z sześcioma krzyżami haftowanymi czarną jedwabną nicią, okalający ramiona i zwisający na piersi i plecy, noszony na ornacie przy uroczystych okazjach; element stroju papieża, patriarchów i arcybiskupów. Otrzymać paliusz arcybiskupi znaczy: zostać mianowanym arcybiskupem, a więc hierarchą, któremu podlegają biskupi z jego archidiecezji (metropolii). Kiedy książę Kazimierz odbudowywał państwo piastowskie po zniszczeniu jego dotychczasowych wielkopolskich centrów, także religijnych, biskup krakowski Aaron, aby móc zarządzać Kościołem w całej Polsce, prawdopodobnie został wyniesiony do godności arcybiskupa. Papież z biskupem (po prawej stronie) i klerem (po lewej), iluminacja z manuskryptu ze skryptorium na Monte Cassino, ok. 1087 r. O organizacji hierarchicznej Kościoła katolickiego s. 105 W 1050 r. Kazimierz wszczął wojnę z Brzetysławem. Polacy zajęli Śląsk, jednak ta samodzielna inicjatywa polskiego księcia spotkała się z ostrą reakcją Henryka III. Dopiero w 1054 r. na zjeździe w Kwedlinburgu cesarz (Henryk III koronował się na cesarza w 1046 r.) zaakceptował rozwiązanie kompromisowe: Śląsk pozostał przy Polsce, lecz za cenę rocznego trybutu płaconego Czechom w wysokości 30 grzywien złota i 500 grzywien srebra (grzywna ważyła ok. 1/6 kg). Kazimierz Odnowiciel starał się też odbudować polską prowincję kościelną. Opat benedyktyński Aaron, prawdopodobnie z ufundowanego przez księcia klasztoru w Tyńcu pod Krakowem, objął biskupstwo krakowskie i być może otrzymał paliusz arcybiskupi, aby móc zarządzać polskim Kościołem. W 1058 r. Kazimierz Odnowiciel zmarł. Władzę w państwie objął jego najstarszy syn, Bolesław II, zwany Szczodrym lub Śmiałym. Nowy monarcha z wielkim rozmachem prowadził ambitną politykę zagraniczną, wykorzystując osłabienie cesarstwa po śmierci Henryka III. W 1060 i 1063 r. polski książę interweniował na Węgrzech, osadzając na tamtejszym tronie swoich kandydatów, a w 1069 r. wyprawił się do Kijowa, gdzie przywrócił władzę swojemu wujowi, Iziasławowi. W 1070 i 1071 r. Bolesław Szczodry poprowadził wyprawy wojenne na Czechy przeciw tamtejszemu księciu Wratysławowi II. Młody król niemiecki Henryk IV starał się pogodzić swoich zwaśnionych wasali i podtrzymał układ kwedlinburski, zobowiązujący Bolesława do płacenia za Śląsk trybutu Wratysławowi. Jednak w 1072 r. władca polski otwarcie zbuntował się przeciw niemieckiemu królowi: nie tylko odmówił zapłacenia trybutu, ale i zaatakował Czechy. Henryk IV wyznaczył zatem na 1073 r. wyprawę przeciw Polsce, ale Bolesław dzięki swoim kontaktom z opozycją antykrólewską sprowokował powstanie możnych saskich i udaremnił jego plany. Znakomitą okazję do utrzymywania niezależności od cesarstwa stwarzał polskiemu księciu konflikt Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII. W 1075 r. legaci papiescy przywrócili arcybiskupstwo gnieźnieńskie, zniszczone w czasie najazdu Brzetysława i reakcji pogańskiej, oraz powołali do życia nowe biskupstwo w Płocku. W rok później, 25 grudnia 1076 r., Bolesław Szczodry koronował się w Gnieźnie na króla Polski. 240 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

W 1077 r. król wyprawił się na Węgry, skąd wygnał proniemieckiego władcę Salomona, a osadził Władysława, wychowanego na dworze polskim przedstawiciela bocznej linii Arpadów. W tym samym roku na rozkaz papieża Szczodry wkroczył również na Ruś i ponownie oddał Kijów Iziasławowi. W 1079 r. doszło w Polsce do ostrego konfliktu króla Bolesława z biskupem krakowskim Stanisławem, w wyniku którego biskup został skazany na śmierć, a następnie poćwiartowany. Wywołało to czynny sprzeciw poddanych, którzy zmusili króla do ucieczki na Węgry, gdzie rychło zmarł. Tron polski objął wówczas młodszy brat Bolesława, Władysław Herman. W 1086 r. powrócił do Polski syn Szczodrego, Mieszko, ale po trzech latach zmarł on w tajemniczych okolicznościach. Wraz ze zmianą panującego nastąpił zwrot w polityce polskiej: rezygnacja z tytułu królewskiego oraz akceptacja podległości względem Henryka IV, a nawet władcy czeskiego Wratysława II, obdarzonego przez cesarza godnością króla. Władysław Herman po wstąpieniu na tron zawarł dynastyczne mał żeń stwo z Judytą, córką władcy Czech. Z tego związku narodził się Bolesław Krzywousty, Judyta zmarła jednak wkrótce po narodzeniu syna i wówczas Wła dysław ożenił się po raz trzeci z Judytą Marią, siostrą cesarza Henryka IV. Z pierwszego, zapewne niedynastycznego małżeństwa, książę miał najstarszego syna Zbigniewa. Za panowania Hermana do ogromnego znaczenia doszedł wojewoda Sieciech, najwyższy dostojnik na dworze książęcym, któremu książę powierzył prowadzenie spraw państwa. Podjęta przez wojewodę próba zaprowadzenia polskiej zwierzchności nad Pomorzem zakończyła się jego porażką. Polityka Sieciecha budziła sprzeciw możnych. W 1093 r. na czele zbuntowanych stanął Zbigniew i rozpoczął otwartą wojnę z ojcem, jednak książę wraz z wojewodą pokonali buntowników. Starszy syn dostał się do ojco w- skiej niewoli, ale za wstawiennictwem biskupów i możnych Władysław uwolnił go w 1097 r. i uznał za swojego legalnego potomka i następcę. Zostało to przypieczętowane wydzieleniem dzielnic obu synom: Zbig nie wowi i Bolesławowi Krzywoustemu. So bie Ta najstarsza zachowana polska pieczęć należała do Władysława Hermana, który przedstawiony został tutaj w swym książęcym majestacie: siedząc na tronie z mieczem na kolanach. Pierwsi Piastowie królowie Polski Mieszko I Bezprym Bolesław Chrobry Mieszko II Otto Mieszko? Dytryk Lambert Kazimierz I Odnowiciel Bolesław II Szczodry (Śmiały) Władysław I Herman Mieszko Zbigniew Bolesław III Krzywousty 1 9. U p a d e k i o d n o w i e n i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 241

zaś Herman zostawił Mazowsze i główne stolice królestwa w działach synowskich. Ponieważ Sieciech starał się nadal rządzić w całym państwie, młodzi książęta wystąpili zbrojnie przeciw niemu i zmusili ojca do wygnania wojewody. W 1102 r. Władysław Herman zmarł. Mazowsze odziedziczył po nim Zbigniew, ale już przy podziale skarbca i insygniów ojcowskich doszło do konfliktu między braćmi. Zbigniew zawarł więc sojusz z Pomorzanami, na co Bolesław Krzywousty sprzymierzył się z królem węgierskim Kolomanem oraz księciem kijowskim Świętopełkiem i przystąpił do ataków na pogańskie Pomorze. W 1106 r. wybuchła między braćmi otwarta wojna. Zwycięski Bolesław z początku pozostawił Zbigniewowi Mazowsze, lecz po roku wygnał brata z kraju. Ten zbiegł do Czech, a później udał się do Niemiec. Król niemiecki Henryk V pragnął kontynuować politykę wschodnią swoich poprzedników i zamierzał podporządkować sobie Węgry i Polskę. W 1108 r. nastąpił niemiecki atak na Węgry, jednak Bolesław uderzeniem na Morawy zneutralizował sprzymierzonego z Niemcami księcia czeskiego. Henryk V, pozbawiony wsparcia, poniósł porażkę na Węgrzech, ale w rewanżu w 1109 r. pociągnął na Polskę w obronie praw Zbigniewa. O fiasku jego wyprawy zadecydowała heroiczna obrona grodu w Głogowie. Armia niemieckiego króla, nie osiągnąwszy niczego, musiała się wycofać. Obrona Głogowa w opisie Galla Anonima (Kronika polska, ks. III, rozdz. 6 8) A tymczasem cesarz wziął od głogowian zakładników pod przysięgą na takich warunkach, że jeżeli w przeciągu pięciu dni mieszczanie wysławszy poselstwo zdołają doprowadzić do zawarcia pokoju lub jakiegoś układu, to po udzieleniu odpowiedzi, niezależnie od tego, czy pokój zostanie zawarty, czy odrzucony, odzyskają jednak swoich zakładników. Ugodzono się tak obustronnie z pewnym ukrytym zamiarem: cesarz mianowicie w tym właśnie celu wziął pod przysięgą zakładników, bo spodziewał się w ten sposób, nawet dopuszczając się wiarołomstwa, dostać w swe ręce miasto; a także głogowianie na to wydali mu owych zakładników, gdyż tymczasem umocnili pewne miejsca [w fortyfikacjach miasta], zniszczone ze starości. Bolesław atoli, wysłuchawszy poselstwa o daniu zakładników, uniesiony gniewem, zagroził mieszczanom szubienicą, gdyby ze względu na nich gród poddali dodając, że lepiej będzie i zaszczytniej, jeśli zarówno mieszczanie, jak zakładnicy zginą od miecza za ojczyznę, niż gdyby, kupując zhańbiony żywot za cenę poddania grodu, mieli służyć obcym. Odebrawszy taką odpowiedź mieszczanie donieśli [cesarzowi], że Bolesław w tych warunkach nie chce się zgodzić na pokój, i zażądali zwrotu swych zakładników, jak to było zaprzysiężone. Na to cesarz odpowiedział: Owszem, jeśli mi gród oddacie, to zakładników nie będę zatrzymywał, lecz jeśli mi opór stawiać będziecie, to i was, i zakładników w pień wytnę. Na to grodzianie: Możesz wprawdzie dopuścić się na zakładnikach wiarołomstwa i mężobójstwa, lecz wiedz [o tym], że w ten sposób żadną miarą nie potrafisz uzyskać tego, czego żądasz!. Na te słowa cesarz kazał budować przyrządy oblężnicze, chwytać za broń, rozstawiać legiony, otoczyć miasto wałem, sygnalistom dąć w trąby i zaczął szturm do miasta ze wszech stron przy pomocy żelaza, ognia i machin. Z drugiej strony mieszczanie sami rozdzielili się na [poszczególne] bramy i wieże, umacniali warownie, przygotowywali narzędzia [obronne], znosili kamienie i wodę na bramy i wieże. Wtedy cesarz sądząc, że litość nad synami i krewniakami zmiękczy serca mieszczan, polecił co znaczniejszych pochodzeniem spośród zakładników z miasta oraz syna komesa [grodowego] przywiązać do machin oblężniczych, w przekonaniu, że tak bez krwi rozlewu otworzy sobie bramy miasta. A tymczasem grodzianie wcale nie oszczędzali [własnych] synów i krewnych więcej niż Czechów i Niemców, lecz zmuszali ich kamieniami i orężem do odstąpienia od muru. Cesarz tedy widząc, że takim sposobem nie pokona miasta ani też mieszczan nie potrafi zachwiać w powziętym postanowieniu, siłą oręża starał się osiągnąć to, czego podstępem nie zdołał. Zewsząd zatem przypuszczono szturm do grodu i z obu stron podniósł się krzyk potężny. Niemcy nacierają na gród, Polacy się bronią, zewsząd machiny wyrzucają głazy, kusze szczękają, pociski i strzały latają w powietrzu, dziurawią tarcze, przebijają kolczugi, miażdżą hełmy; trupy padają, ranni ustępują, a na ich miejsce wstępują zdrowi. Niemcy nakręcali kusze, Polacy machiny oprócz kusz; Niemcy [wypuszczali] strzały, Polacy pociski oprócz strzał; Niemcy obracali proce z kamieniami, Polacy kamienie młyńskie z zaostrzonymi drągami. [Gdy] Niemcy, osłonięci przykryciem z belek, usiłowali podejść pod mur, Polacy sprawiali im łaźnię płonącymi głowniami i wrzącą wodą. Niemcy podprowadzali pod wieże żelazne tarany, Polacy zaś staczali na nich z góry koła, nabijane żelazem; Niemcy po wzniesionych drabinach pięli się w górę, a Polacy nabijali ich na haki żelazne i podnosili w powietrze. przeł. R. Grodecki 242 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

Święty Otto, biskup Bambergu, na romańskim malowidle ściennym z 1130 r. w kościele św. Jerzego w Prüfening koło Ratyzbony Włostowic na wieść o zagrożeniu ze strony Rusi porwał księcia przemyskiego Wołodara, niwecząc w ten sposób jego wojenne plany. Ważnym zadaniem, które stanęło przed Krzywoustym po podboju Pomorza, była chrystianizacja tego kraju. Miały się do tego przyczynić dwa nowe biskupstwa utworzone w ramach polskiej prowincji kościelnej we Włocławku i Lubuszu. Na Pomorzu Zachodnim chrześcijaństwo przyjmowało się jednak z trudem. Chrztu Pomorzan dokonała wreszcie w 1124 r. misja pod przewodnictwem biskupa Ottona z Bambergu. Sukcesy polskiego księcia nad Bałtykiem z niepokojem obserwowano na dworze niemieckim. Król Lotar III zdołał przeciągnąć na swoją stronę O ona z Bambergu, mającego ogromne wpływy na Pomorzu. Do otwartej konfrontacji polsko-niemieckiej doszło na Węgrzech, na których tronie w 1131 r. Krzywousty starał się osadzić swojego kandydata, ale został pokonany przez Niemców i Czechów. W 1133 r. arcybiskup magdeburski Norbert z Xanten uzyskał bullę, w której papież zarządzał likwidację metropolii gnieźnieńskiej oraz podporządkowanie polskich diecezji Magdeburgowi. Wkrótce też, w 1135 r., na zjeździe w Merseburgu Bolesław zmuszony był więc złożyć hołd z Pomorza Zachodniego Lotarowi, w międzyczasie koronowanemu diademem cesarskim. Rok później Stolica Apostolska przywróciła Gnieznu status arcybiskupstwa. Aby nie dawać pretekstu do kolejnej interwencji, Krzywousty zaprosił Zbigniewa do Polski w 1112 r., po czym kazał go oślepić. Niedługo potem Zbigniew zmarł. Okrutny wyrok, wydany na brata po uprzednim zaproszeniu na dwór, wywołał potężną falę oburzenia wśród możnych, zwłaszcza biskupów. Bolesław musiał odbyć publiczną pokutę za śmierć Zbigniewa. Kiedy jednak w 1117 r. bunt podniósł wojewoda Skarbimir, książę ukarał go w ten sam sposób. Trudności wewnętrzne nie przeszkodziły Bolesławowi Krzywoustemu w odnoszeniu sukcesów w polityce zewnętrznej. Książę skutecznie interweniował w Czechach, osadzając na tronie praskim swoich kandydatów. W 1114 r. w Nysie zawarty został pokój polsko-czeski, co pozwoliło Polakom skoncentrować wysiłek wojenny na walkach o Pomorze. Już rok wcześniej Bolesławowi udało się opanować linię grodów nadnoteckich z Nakłem na czele, a ok. 1119 r. polski książę narzucił swoją władzę ludności Pomorza Gdańskiego. W 1122 r. książę zachodniopomorski Warcisław złożył hołd Bolesławowi, a wojewoda Piotr Denar (srebrna moneta) Bolesława Krzywoustego, na awersie wojownik walczący ze smokiem, na rewersie krzyż Bulla gnieźnieńska, czyli przywilej papieski z 1136 r. przywracający Gnieznu status metropolii 1 9. U p a d e k i o d n o w i e n i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 243

Mapa podziału Polski po śmierci Bolesława Krzywoustego s. 210 W 1138 r. Bolesław III Krzywousty zmarł i zgodnie z jego ostatnią wolą kraj został podzielony. Najstarszy z synów księcia, Władysław II, zrodzony z pierwszej żony Bolesława, Zbysławy, został księciem zwierzchnim, inaczej zwanym seniorem lub princepsem, rezydującym w Krakowie i zapewne Gnieźnie oraz sprawującym zwierzchnictwo nad Pomorzem. Natomiast dziedziczną dzielnicą Władysława był Śląsk. Jego przyrodni bracia, zrodzeni z drugiej żony Krzywoustego, Salomei, otrzymali: Bolesław Kędzierzawy Mazowsze, Mieszko III Wielkopolskę, księżna wdowa zaś wraz z dwoma małoletnimi synami, Henrykiem i Kazimierzem, zapewne osiadła w Łęczycy. Niedługo po śmierci Bolesława Krzywoustego doszło do konfliktu między seniorem a juniorami. Władysław zagarnął po zmarłej Salomei jej oprawę wdowią, czyli sumę posagową, zabezpieczoną na dobrach męża, która dożywotnio zapewniała wdowie byt na odpowiednim poziomie materialnym. Później zaś opanował on Mazowsze i wreszcie obległ juniorów w Poznaniu. Książę senior kazał też oślepić potężnego Piotra Włostowica w obawie, że ten stanie po stronie młodszych Piastów. Na wieść o kaźni wojewody możni zbuntowali się przeciw Władysławowi II. W tak sprzyjających okolicznościach juniorzy pokonali wojska seniora pod Poznaniem i wygnali go z kraju. Nowym księciem zwierzchnim został Bolesław IV Kędzierzawy, który oprócz Krakowa, Pomorza i Łęczycy opanował także Śląsk. Władysław Wygnaniec schronił się na dworze swojego powinowatego, króla niemieckiego Konrada III. W 1146 r. Konrad wraz z czeskim księciem Władysławem II, szwagrem Wygnańca, wyprawił się do Polski. Nowy princeps Bolesław i Mieszko III powstrzymali go jednak nad Odrą i zmusili do wycofania się. Skutek odniosła dopiero wyprawa interwencyjna Fryderyka I Barbarossy, podjęta przezeń w 1157 r. Pod Poznaniem Kędzierzawy zmuszony był wówczas złożyć hołd cesarzowi, zdołał jednak przekonać go, by odstąpił od popierania sprawy Władysława. Dopiero po śmierci Wygnańca Barbarossa zmusił Bolesława do oddania Śląska synom wygnanego seniora Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu. Nieco wcześniej Bolesław wydzielił księstwo sandomierskie swojemu młodszemu bratu, Henrykowi. Jednak w 1166 r., podczas nieudanej wyprawy Kędzierzawego przeciw Prusom Henryk zginął, a wtedy senior z powrotem zagarnął ziemię sandomierską. Wywołało to sprzeciw możnych, którzy przypomnieli o prawach najmłodszego syna Krzywoustego Kazimierza, nazwanego później Sprawiedliwym. Bolesław musiał więc wydzielić bratu Wiślicę. Bolesław Kędzierzawy zmarł w 1173 r. Seniorem został wówczas Mieszko III Stary, Sandomierz objął najmłodszy z braci Kazimierz, Mazowsze zaś syn zmarłego princepsa, Leszek. Silne rządy Mieszka Starego, sprawowane z rodzimej Wielkopolski, nie spotkały się z aprobatą możnych krakowskich. W 1177 r. w Krakowie wybuchł bunt, do którego przyłączyli się Kazimierz Sprawiedliwy i Odo, syn Mieszka Starego. Senior musiał uciekać do Niemiec, ale Fryderyk Barbarossa, zajęty Italią, nie wysłuchał jego próśb i zaakceptował obalenie zasady senioratu w Polsce. Kazimierz Sprawiedliwy, który w międzyczasie objął rządy w Krakowie, uznał zwierzchnictwo cesarza, a po bezpotomnej śmierci Leszka Bolesławowica opanował także Mazowsze. Mieszko Stary powrócił do kraju w 1181 r. i odzyskał część Wielkopolski z Gnieznem. W 1194 r. niespodziewanie, podczas uczty, zmarł Kazimierz Sprawiedliwy, osierocając dwóch synów Leszka i Konrada. Mieszko w międzyczasie zjednoczył Wielkopolskę i przystąpił do walki o odzyskanie tronu krakowskiego. Po kilkuletnich walkach, w 1198 r. został on uznany za opiekuna małoletnich bratanków. Stary książę utrzymał się w Krakowie aż do swej śmierci w 1202 r. 244 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

Piastowie potomkowie Bolesława Krzywoustego królowie Polski władcy Krakowa małżeństwa dynastyczne LINIA ŚLĄSKA Bolesław III Krzywousty LINIA WIELKOPOLSKA LINIA MAŁOPOLSKO- -MAZOWIECKO-KUJAWSKA Władysław II Wygnaniec Bolesław IV Kędzierzawy Mieszko III Stary Henryk Sandomierski Kazimierz II Sprawiedliwy Bolesław I Wysoki Mieszko Plątonogi Leszek Odo Władysław III Laskonogi Leszek Biały Konrad Mazowiecki Henryk I Brodaty (linia książąt górnośląskich) Władysław Odonic Bolesław V Wstydliwy Kazimierz I kujawski Siemowit I (linia książąt mazowieckich) Henryk II Pobożny Przemysł I Bolesław Pobożny Leszek Czarny Ziemomysł (linia książąt kujawskich) Władysław I Łokietek Bolesław II Rogatka Henryk III Biały Konrad I głogowski Przemysł II Karol Robert Andegaweński Elżbieta Łokietkówna Kazimierz III Wielki Bolesław I (Bolko) (linia książąt świdnicko-jaworskich) Henryk IV Probus Henryk III głogowski (linia książąt głogowskich) Elżbieta Ryksa Wacław II Ludwik Wielki (Węgierski) Wacław III (syn z pierwszego małżeństwa Wacława II) Jadwiga Władysław Jagiełło 1 9. U p a d e k i o d n o w i e n i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 245

Pytania, zadania, problemy 1. Przedstaw panowanie Mieszka II. Dlaczego właśnie wtedy doszło do kryzysu państwa? Oceń osobę i działania monarchy. 2. Jaki wpływ na sytuację w Polsce w XI w. miała polityka cesarstwa? 3. Scharakteryzuj politykę zagraniczną Bolesława Szczodrego. 4. Omów problemy dynastyczne czasów Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego. Czy wcześniej w historii Polski zdarzały się podobne konflikty? 5. Przedstaw pozycję Mazowsza w państwie wczesnopiastowskim. Wskaż osoby i wydarzenia związane z tym regionem w X XII w. 6. Przedstaw pierwsze podziały dzielnicowe ziem polskich w XII w. 7. Dlaczego dochodziło do obalenia kolejnych seniorów i jakie to spowodowało konsekwencje? Tekst źródłowy Autor Przytoczone tutaj dwa fragmenty dzieła Galla Anonima, nadwornego kronikarza Bolesława Krzywoustego, opowiadają o panowaniu Kazimierza Odnowiciela, czyli dziada Krzywoustego, a więc o wydarzeniach sprzed ponad pół wieku. Gallowi z pewnością jednak nie brakowało informatorów, którzy znali czyny Kazimierza z opowieści ojców. Niewykluczone także, że żyli jeszcze bezpośredni świadkowie zdarzeń sprzed kilkudziesięciu lat. Kronikarz wyraźnie wskazuje istniejące jeszcze w jego czasach ślady bitwy z Mazowszanami jako dowód prawdziwości swoich słów. Nie wiemy natomiast, czy Gall miał wgląd w jakieś źródła pisane obszerniejsze niż zachowane do dziś lakoniczne zapisy roczników. Jak czytać źródło Więcej o autorze s. 211 i 338 Choć zasadniczy zrąb informacji podanych przez Galla Anonima nie budzi zastrzeżeń, musimy podczas lektury pamiętać, że opowieść o walkach Kazimierza Odnowiciela z Miecławem stanowi dla autora pretekst do rozważań ogólniejszych i niezwykle aktualnych w czasach, gdy pisał kronikę. W gruncie rzeczy historia zmagań Piastów z Mazowszanami przerodziła się w traktat o tym, dlaczego nie można się buntować przeciwko piastowskim władcom. W czasach, gdy po oślepieniu Zbigniewa władza Bolesława Krzywoustego wyraźnie się chwiała, Gall Anonim, jak mógł, bronił dziedzicznych praw Piastów do panowania w Polsce. Aktualny wydźwięk miał także opis zwycięstwa Kazimierza Odnowiciela nad Pomorzanami. Podbój Pomorza był wszakże najważniejszym kierunkiem polityki Krzywoustego. Kronikarz pokazywał w ten sposób dawną tradycję i krucjatowy charakter wojny na północy. Nie Gall Anonim, Kronika polska (ks. I, rozdz. 20 21) Po uwolnieniu tedy i odbiciu ojczyzny i po wygnaniu obcych ludów, nie mniejszy pozostał Kazimierzowi trud orężnego pokonania własnego ludu i swoich prawowitych poddanych. Był bowiem pewien człowiek, imieniem Miecław, cześnik i sługa jego ojca Mieszka, a po śmierci tegoż we własnym przekonaniu książę i naczelnik Mazowszan. W tym czasie mianowicie Mazowsze było tak gęsto zaludnione przez Polaków, którzy, jak powiedziano, uciekali tam poprzednio, iż pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców. Stąd poszło, że Miecław, ufny w odwagę swego wojska, a nadto zaślepiony żądzą zgubnej ambicji, próbował zuchwale sięgnąć po to, co mu się nie należało ani z prawa żadnego, ani z przyrodzenia. Stąd też do takiej posunął się hardości i pychy, że odmawiał posłuszeństwa Kazimierzowi, a nadto z bronią w ręku i podstępem stawiał mu opór. Lecz Kazimierz, oburzony, że sługa ojca i jego własny siłą zatrzymuje Mazowsze, i przekonany, że gdyby nie dochodził swych praw, groziłaby mu wielka szkoda i niebezpieczeństwo, zebrał nieliczną wprawdzie, lecz zaprawioną w walkach garść wojowników i stoczył zbrojnie bitwę, w której Miecław poległ, a on tryumfalnie zdobył zwycięstwo, pokój i cały kraj. Miała tam nastąpić ogromna rzeź Mazowszan, jak na to dotychczas wskazuje miej- 246 P o z n a ć p r z e s z ł o ś ć, z r o z u m i e ć d z i ś k l a s a 1

sce walki i urwisty brzeg rzeki. Sam też Kazimierz, osobiście siekąc mieczem, niezmiernie się utrudził, ramiona, całą pierś i twarz ubroczywszy rozlaną krwią, i tak zapamiętale ścigał sam jeden uciekających wrogów, że byłby musiał zginąć, nie znajdując pomocy ze strony swoich; pewien wszakże prosty żołnierz, choć nie ze szlachetnego rodu, szlachetnie pospieszył mu z pomocą, gdy już miał zginąć, co następnie Kazimierz hojnie mu odpłacił, bo i miasto mu nadał, i co do godności wyniósł go między najdostojniejsze rycerstwo. W owej zaś bitwie mieli Mazowszanie 30 sprawionych hufców, podczas gdy Kazimierz posiadał zaledwie 3 pełne hufce wojowników, gdyż, jak powiedziano, cała Polska niemalże pustką stała. Wygrawszy zatem chlubnie tę bitwę, Kazimierz z nieliczną garstką pospieszył bez wahania, by zajść drogę wojsku Pomorzan, które przybywało na pomoc Miecławowi. Uprzednio bowiem doniesiono mu o tym i z góry wiedział, że przybywają na pomoc [jego] wrogom. Dlatego roztropnie postanowił najpierw z osobna skończyć z Mazowszanami, a potem już łatwiej stoczyć walkę z Pomorzanami. Tym razem bowiem Pomorzanie wyprowadzili do boju cztery legiony rycerzy, Kazimierzowe zaś rycerstwo nie stanowiło nawet połowy jednego [legionu]. Ale cóż? Gdy przybyli na pole bitwy, Kazimierz, jako mąż wymowny a doświadczony, w ten sposób zachęcał swych rycerzy: ulega wątpliwości, że pragnienie obrony panowania Krzywoustego za pomocą argumentów historycznych było dla Galla Anonima znacznie ważniejsze od wiernego i bezstronnego opisywania historii. Osobny problem w lekturze poniższego fragmentu stanowi poetyckie przemówienie księcia Kazimierza do wojowników. Z pewnością zostało ono skomponowane przez Galla w celu ubarwienia opowieści. Do dziś nie wiadomo, co kronikarz miał na myśli, nazywając Miecława i jego stronników fałszywymi chrześcijanami. Oto dzień od dawna upragniony, Oto kres trudów i walk ziszczony! Pogromiwszy fałszywe chrześcijany, Już bez trwogi uderzcie na pogany! To nie liczba stanowi o zwycięstwie, Lecz kogo Bóg swą łaską wesprze [w męstwie. Wspomnijcie więc dawniejszą waszą cnotę I walczcie, by nie walczyć nigdy potem! To powiedziawszy z pomocą Bożą rozpoczął walkę i wielkie odniósł zwycięstwo. Miał też nader gorliwie i pobożnie czcić Kościół święty, a zwłaszcza mnożyć zgromadzenia mnichów i świętych dziewic, ponieważ w pacholęcym wieku oddany został przez rodziców do klasztoru, gdzie otrzymał gruntowne wykształcenie religijne. przeł. R. Grodecki 1. Dlaczego, zdaniem Galla Anonima, Miecław postąpił źle, obejmując władzę na Mazowszu i odmawiając posłuszeństwa Kazimierzowi? 2. Co stanowiło o potędze Mazowsza? 3. Jakie cechy Kazimierza zostały uwypuklone przez kronikarza? 4. Co, według Galla i innych autorów średniowiecznych, rozstrzygało o losach bitwy? Warto przeczytać Janusz Bieniak, Państwo Miecława. Studium analityczne, Warszawa 1963 Stanisław Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002 Teresa i Ryszard Kiersnowscy, Życie codzienne na Pomorzu wczesnośredniowiecznym. Wiek X XII, Warszawa 1970 Monarchia Piastów 1038 1399, red. M. Derwich, Warszawa Wrocław 2003 Jan M. Piskorski, Pomorze plemienne. Historia, archeologia, językoznawstwo, Poznań Szczecin 2002 1 9. U p a d e k i o d n o w i e n i e K r ó l e s t w a P o l s k i e g o 247