Dodatkowo w Warszawie, powsta³o wiele firm zajmuj¹cych siê importem towarów konsumpcyjnych. Towary te rozsy³ane s¹ nastêpnie do innych województw, gdzie nastêpuje ich rzeczywista konsumpcja. W Warszawie zlokalizowane s¹ wiêc tylko centra logistyczne, które powsta- ³y ze wzglêdu na koniecznoœæ zmniejszenia kosztów administracyjnych i transportowych. W rezultacie przewaga województwa mazowieckiego pod wzglêdem importu jest wrêcz mia d ¹ca, czego nie odzwierciedlaj¹ inne wyniki gospodarcze tego województwa, chocia by eksportu. Tabela 2.16. Udzia³ eksportu poszczególnych województw w ca³kowitym eksporcie w 2001 roku (%) Dolnoœl¹skie 6,6 Kujawsko-pomorskie 2,7 Lubelskie 1,2 Lubuskie 1,6 ódzkie 5,5 Ma³opolskie 5,2 Mazowieckie 42 Opolskie 1,5 Podkarpackie 1,4 Podlaskie 1,1 Pomorskie 5,4 Œl¹skie 7,9 Œwiêtokrzyskie 1,1 Warmiñsko-mazurskie 1,1 Wielkopolskie 12,3 Zachodniopomorskie 3,3 ród³o: Dane GUS Piêæ województw zwi¹zanych z najwiêkszymi aglomeracjami miejskimi realizowa³o w 2001 r. razem 3/4 ca³ego importu polskich MSP. S¹ to województwa mazowieckie, œl¹skie, wielkopolskie, pomorskie i dolnoœl¹skie. W porównaniu z rokiem poprzednim znaczenie tych województw spad³o (o 1,3 punktu procentowego). Jednoczeœnie w 2001 r. 7 najs³abiej rozwiniêtych województw (œwiêtokrzyskie, podlaskie, opolskie, lubelskie i warmiñsko-mazurskie, lubuskie, podkarpackie) zrealizowa³o jedynie 9% ca³ego importu MSP. Porównuj¹c te wyniki z wynikami osi¹gniêtymi w roku 2000, udzia³ tych województw w ca³kowitym imporcie MSP wzrós³ (o 0,6 punktu procentowego). 2.8. Ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa w uk³adzie regionalnym (wojewódzkim) 2.8.1. Podmioty zarejestrowane w systemie REGON Miejscem dzia³alnoœci przewa aj¹cej czêœci zarejestrowanych podmiotów gospodarczych jest Mazowsze, Górny i Dolny Œl¹sk oraz Wielkopolska i Ma³opolska. Wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego, w 2001 r. na obszarze województw: mazowieckiego, œl¹skiego, dolnoœl¹skiego, wielkopolskiego i ma³opolskiego zarejestrowanych by³o w systemie REGON nieco ponad 1,8 mln podmiotów gospodarczych tj. 54,2 %.ogó³u jednostek figuruj¹cych w rejestrze. Dla porównania, na obszarze piêciu innych województw: opolskiego, podlaskie- 61
go, lubuskiego, œwiêtokrzyskiego oraz warmiñsko-mazurskiego prowadzi³a dzia³alnoœæ gospodarcz¹ (wzglêdnie deklarowa³a chêæ jej prowadzenia) czterokrotnie mniejsza liczba podmiotów gospodarczych (ok. 460 tys. czyli 13,7% ogó³u podmiotów zarejestrowanych). Zdecydowanie dominuj¹cy odsetek ca³ej populacji zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Polsce (oko³o 99,8%) stanowi¹ podmioty zatrudniaj¹ce do 249 osób. Stopieñ ich przestrzennej koncentracji oraz ró nice w rozmieszczeniu na terenie poszczególnych województw s¹ wiêc niemal dok³adnie takie same, jak w przypadku ca³ej populacji podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON ³¹cznie z jednostkami du ymi. W 2001 r. we wszystkich bez wyj¹tku województwach liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wzros³a, co oznacza³o, e liczba podmiotów, które inicjowa³y dzia³alnoœæ gospodarcz¹, wzglêdnie deklarowa³y tylko taki zamiar, by³a wiêksza od liczby podmiotów likwidowanych. W województwach: podlaskim, ³ódzkim i œwiêtokrzyskim dynamika wzrostu liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych by³a najwy sza i wynios³a oko³o 8% 22. Wed³ug danych z systemu REGON, dla prawie 2,2 mln podmiotów gospodarczych, tj. 69,3 % ca³ej ich populacji, miejscem dzia³alnoœci by³y gminy miejskie, a tylko nieco ponad 0,5 mln podmiotów, tj. 16,1 % ogó³u zarejestrowanych podmiotów, zlokalizowanych by³o w gminach typowo wiejskich. Nieco wiêkszy odsetek podmiotów gospodarczych zarejestrowany by³ w gminach wiejskich tylko w kilku województwach np. w województwie podkarpackim (29,8%), typowo rolniczym lubelskim (28,1) i œwiêtokrzyskim (24,2%). W okresie kilku ostatnich lat tempo przyrostu liczby podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na obszarze gmin wiejskich by³o jednak szybsze ni na obszarze gmin miejskich. Uwaga ta odnosi siê przede wszystkim do obszarów wiejskich Polski pó³nocnej i Polski centralnej. W latach 1999-2001 na obszarach wiejskich województw: pomorskiego, podlaskiego, œwiêtokrzyskiego, zachodniopomorskiego i kujawsko-pomorskiego liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wzros³a o ponad 30%. Województwa te, obok opolskiego, odnotowa³y generalnie bardzo wysok¹ dynamikê przyrostu liczby zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, na co istotny wp³yw mia³y podmioty prowadz¹ce dzia³alnoœæ (b¹dÿ deklaruj¹ce chêæ jej prowadzenia) nie tylko w gminach wiejskich, ale równie w gminach miejsko/ wiejskich. Sytuacja taka sugerowa³aby, e przy podejmowaniu decyzji zwi¹zanych z planowan¹ dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ przedsiêbiorcy bior¹ coraz czêœciej pod uwagê ceny ziemi oraz innych nieruchomoœci, a tak e wysokoœæ ró nych podatków i op³at lokalnych, które s¹ z regu³y ni sze na terenach wiejskich oraz na obrze ach miast i miasteczek. 2.8.2. Przedsiêbiorstwa aktywne Lokalizacja przedsiêbiorstw w przestrzeni ma charakter nieci¹g³y. Skupiska przedsiêbiorstw wystêpuj¹ wszêdzie tam, gdzie istniej¹ odpowiednie rynki zbytu, gdzie kapita³ ludzki spe³nia oczekiwania przedsiêbiorców, dostêp do wyspecjalizowanych us³ug i technologii jest ³atwiejszy, a infrastruktura lepiej rozwiniêta. Coraz czêœciej wœród czynników sprzyjaj¹cych rozwojowi przestrzennych skupisk przedsiêbiorstw wymienia siê tak e bliski dostêp do wiedzy i badañ naukowych. Koncentracja wy szych uczelni technicznych, uniwersytetów, placówek 22 Analizuj¹c liczbê podmiotów gospodarczych trzeba mieæ na uwadze, e pewne zwiêkszenie ich liczebnoœci nast¹pi³o w wyniku rozpadu wiêkszych jednostek. 62
naukowo-badawczych i laboratoriów naukowych w du ych oœrodkach miejskich oddzia³uje w znacznym stopniu na lokalizacjê przedsiêbiorstw, zw³aszcza tych, których dzia³alnoœæ bazuje na nowoczesnych rozwi¹zaniach organizacyjnych i technologicznych 23. W 2001 r. na ogóln¹ liczbê 1,7 mln przedsiêbiorstw aktywnych prawie 99,8% stanowi³y przedsiêbiorstwa ma³e i œrednie. Ponad po³owa ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (53,8%) prowadzi- ³a dzia³alnoœæ na obszarze piêciu województw: mazowieckiego, œl¹skiego, wielkopolskiego, ma³opolskiego i dolnoœl¹skiego. Ponad czterokrotnie mniejsza liczba (220 tys.) przedsiêbiorstw tej wielkoœci, a wiêc 13,2% ca³ej krajowej populacji MSP, funkcjonowa³a w granicach administracyjnych województw: warmiñsko-mazurskiego, œwiêtokrzyskiego, lubuskiego, podlaskiego i opolskiego. Na koniec 1998 r., czyli w momencie bezpoœrednio poprzedzaj¹cym reformê administracyjnego podzia³u kraju, w obu wy ej wymienionych grupach województw aktywn¹ dzia³alnoœæ prowadzi³o odpowiednio 54,2% i 13,5% przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich. Spadek miêdzy rokiem 1998 a 2001 ³¹cznego udzia³u MSP w piêciu województwach, gdzie funkcjonuje ich najwiêksza liczba wskazuje na wystêpowanie pewnych tendencji do zacierania siê przestrzennych ró nic w rozmieszczeniu przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich. W procesie tym bardziej aktywne zdaj¹ siê byæ przedsiêbiorstwa ma³e, jako e przedsiêbiorstwa zatrudniaj¹ce wiêksz¹ liczbê pracowników wykazuj¹ raczej tendencjê do koncentracji na obszarach, gdzie funkcjonuje ju pewna liczba przedsiêbiorstw. Obserwowane tendencje nie s¹ jednak w stanie zmieniæ, zw³aszcza w krótkim okresie, wyraÿnych przestrzennych ró nic w lokalizacji przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich, czego widomym znakiem s¹ dysproporcje liczby przedsiêbiorstw przypadaj¹cych na 1000 mieszkañców w poszczególnych województwach (por. mapa 2.1). Mapa 2.1. Liczba przedsiêbiorstw aktywnych na 1000 mieszkañców w 2001 roku 23 Szerzej problem ten omówiono w Rozdziale 10 Innowacyjnoœæ polskich MSP. 63
Rok 2001 r. by³ drugim rokiem, w którym populacja aktywnych przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich w Polsce zmniejszy³a siê. Okres dekoniunktury gospodarczej i towarzysz¹cy mu spadek popytu na niektóre wyroby i rodzaje us³ug znacznie ograniczy³ liczbê przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich. Do wyj¹tków nale a³o woj. pomorskie, gdzie liczba aktywnych przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich wzros³a w 2001 r. o 2,8%, woj. podkarpackie (wzrost liczby przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich o 1,1%) oraz woj. warmiñsko-mazurskie (liczba przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich powiêkszy³a siê tu w 2001 r. o 0,5%). W tym samym czasie w województwach: lubuskim, opolskim, mazowieckim i œl¹skim liczebnoœæ przedsiêbiorstw ma³ych i œrednich zmniejszy³a siê o ponad 10%. Na tym ogólnym tle uwagê zwracaj¹ przedsiêbiorstwa ma³e, zatrudniaj¹ce od 10 do 49 osób. Ich liczebnoœæ wzros³a w 2001 r. o ponad 1%, przy czym w takich województwach jak ³ódzkie, lubuskie czy podlaskie wzrost ten przekroczy³ nawet 8 %. W latach 1998-2001 populacja ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw bardzo szybko zmniejszy³a siê na obszarze województw: lubuskiego, œl¹skiego, mazowieckiego, œwiêtokrzyskiego i opolskiego. W znacznie wolniejszym tempie mala³a liczba przedsiêbiorstw zlokalizowanych w województwach: podlaskim, ³ódzkim, podkarpackim, kujawsko-pomorskim i ma³opolskim, podczas gdy w województwie: lubelskim, zachodniopomorskim, pomorskim, dolnoœl¹skim, a zw³aszcza w województwie wielkopolskim i warmiñsko-mazurskim, liczba aktywnych MSP wyraÿnie wzros³a. Obserwowane zmiany liczebnoœci przedsiêbiorstw aktywnych pozwalaj¹ na wydzielenie dwóch w miarê zwartych geograficznie grup województw, gdzie sytuacja ewoluuje w odmiennych kierunkach. Pierwsz¹ grupê województw tworz¹ województwa Polski pó³nocno-zachodniej (z wy³¹czeniem województwa lubuskiego), na terenie których liczebnoœæ przedsiêbiorstw ma³ych wyraÿnie wzros³a w ostatnich latach. W sk³ad drugiej grupy wchodz¹ województwa Polski centralnej oraz Polski po³udniowo-wschodniej, gdzie z kolei zwiêkszy³a siê istotnie liczba przedsiêbiorstw œrednich (por. mapa 2.2.a i 2.2.b). Mapa 2.2 a. Wzrost / spadek liczby przedsiêbiorstw ma³ych (zatrudniaj¹ce do 49 osób) w latach 1998 2001 64
Mapa 2.2 b. Wzrost / spadek liczby przedsiêbiorstw œredniej wielkoœci (zatrudniaj¹cych od 50 do 249 osób) w latach 1998 2001 2.8.3. Pracuj¹cy w MSP wed³ug stanu na koniec roku W 2001 r. ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa zlokalizowane na terenie województwa mazowieckiego i œl¹skiego zatrudnia³y prawie 1,7 mln osób tj. 30,5% ogó³u pracuj¹cych w sektorze rynkowym. W tym samym czasie przedsiêbiorstwa, które prowadzi³y dzia³alnoœæ w województwie podlaskim, opolskim i lubuskim oferowa³y pracê nieca³ym 400 tys. osób. Mapa 2.3. Pracuj¹cy w MSP w sektorze rynkowym w 2001 roku 65
W 2001 r. obserwowane by³o zjawisko dalszego zmniejszania siê liczby miejsc pracy w przedsiêbiorstwach prowadz¹cych dzia³alnoœæ na obszarze wszystkich 16 województw, przy czym w niektórych przypadkach (województwa: lubelskie, ³ódzkie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie, warmiñsko-mazurskie i zachodniopomorskie) zjawisko to wyst¹pi³o kolejny trzeci rok z rzêdu. W latach 1998 2001 g³êboki, bo ponad siedemnastoprocentowy spadek liczby pracuj¹cych, mia³ miejsce w województwie warmiñsko-mazurskim, czternastoprocentowej redukcji zatrudnienia doœwiadczy³y ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa województwa œl¹skiego i opolskiego, a ponad dwunastoprocentowe zmniejszenie liczby pracuj¹cych by³o udzia³em przedsiêbiorstw zlokalizowanych w województwie zachodniopomorskim. Konsekwencj¹ znacznej redukcji stanowisk pracy w województwie warmiñsko-mazurskim oraz zachodniopomorskim by³ istotny wzrost bezrobocia, mia³o to bowiem miejsce w regionach, gdzie sektor ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw jest zdecydowanie najwiêkszym pracodawc¹ (zatrudnieni w MSP stanowi¹ tam prawie 80% pracuj¹cych w sektorze rynkowym por. mapa 2.3). W 2001 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w woj. warmiñsko-mazurskim, lubuskim i zachodniopomorskim przekroczy³a 24%. 2.8.4. Przychody ze sprzeda y produktów, towarów i materia³ów Analogicznie do zatrudnienia, przychody MSP ogó³em ze sprzeda y produktów, towarów i materia³ów nie osi¹gnê³y w 2001 r. poziomu z roku poprzedniego. Nie odnosi siê to jednak do ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw zlokalizowanych w 10 województwach: ma³opolskim, warmiñskomazurskim, lubelskim, podlaskim, lubuskim, podkarpackim, opolskim, pomorskim, a zw³aszcza ³ódzkim i œwiêtokrzyskim (w tych dwóch ostatnich wartoœæ produkcji sprzedanej MSP przekroczy³a wielkoœæ z roku poprzedniego odpowiednio o 6% i 26% licz¹c w cenach bie ¹cych). Najwy sz¹ wartoœæ sprzeda y zrealizowa³y ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa zlokalizowane w województwie: mazowieckim, œl¹skim i wielkopolskim. ¹czna wartoœæ przychodów MSP prowadz¹cych tam swoj¹ dzia³alnoœæ wynios³a ponad 468 mld z³. Jakkolwiek przedsiêbiorstwa te odnotowa³y znacz¹cy spadek wartoœci sprzeda y w 2001 r. (w przypadku ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw zlokalizowanych w woj. wielkopolskim spadek nawet o 9%), to wielkoœæ ich ³¹cznej sprzeda y stanowi³a a 46% przychodów MSP ogó³em. Oprócz MSP, we wspomnianych trzech województwach rozwiniêty jest silnie tak e sektor przedsiêbiorstw du ych. Udzia³ produkcji sprzedanej ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ na obszarze województwa mazowieckiego, œl¹skiego oraz wielkopolskiego nie przekracza³ w 2001 r. 69% wartoœci przychodów ogó³em wszystkim przedsiêbiorstw tam zlokalizowanych ³¹cznie z du ymi i by³ najni - szy w kraju (por. mapa 2.4). 66
Mapa 2.4. Przychody ze sprzeda y produktów, towarów i materia³ów MSP w 2001 roku Przytoczone dane, nie tylko zreszt¹ w odniesieniu do przedsiêbiorstw zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego, œl¹skiego oraz wielkopolskiego, nie odzwierciedlaj¹ jednak w pe³ni przestrzennych relacji dotycz¹cych miejsc prowadzonej dzia³alnoœci. Wi¹ e siê to bezpoœrednio ze specyfik¹ statystycznych badañ przychodów przedsiêbiorstw. Przychody ze sprzeda y produktów, towarów i materia³ów przypisywane s¹ bowiem do województw, w którym swoje siedziby maj¹ dyrekcje tych przedsiêbiorstw. 2.8.5. Nak³ady inwestycyjne W ma³ych i œrednich przedsiêbiorstwach zlokalizowanych na obszarze województw: mazowieckiego, wielkopolskiego, œl¹skiego oraz dolnoœl¹skiego koncentrowa³o siê w 2001 r. ponad 63% nak³adów inwestycyjnych MSP. W znacznej dysproporcji z poziomem nak³adów inwestycyjnych przedsiêbiorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ na Mazowszu, w Wielkopolsce oraz na Dolnym i Górnym Œl¹sku pozostaj¹ œrodki, jakie w ostatnich latach wydatkowane by³y na rozwój w przedsiêbiorstwach zlokalizowanych na OpolszczyŸnie, Podlasiu czy KielecczyŸnie. W 2001 r. nak³ady na œrodki trwa³e ponoszone przez przedsiêbiorstwa z terenów województw podlaskiego, opolskiego oraz œwiêtokrzyskiego stanowi³y ³¹cznie tylko 4% ogó³u nak³adów inwestycyjnych ponoszonych przez ma³e i œrednie przedsiêbiorstwa krajowe i zagraniczne dzia³aj¹ce na terenie Polski. Bezwzglêdny spadek wielkoœci nak³adów na rozwój by³ w 2001 roku udzia³em zdecydowanej wiêkszoœci przedsiêbiorstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ w kraju. Bezprecedensowy spadek wydatków na rozwój sektora MSP mia³ miejsce w województwie œl¹skim (spadek nak³adów o ponad 36%), na co rzutowa³o g³ównie zmniejszenie siê wydatków na inwestycje w przedsiêbiorstwach ma³ych zatrudniaj¹cych do 49 osób. Niewiele ni szy bo wynosz¹cy ok. 26% spadek wielkoœci nak³adów inwestycyjnych MSP mia³ miejsce w województwie podkarpackim, lubelskim i œwiêtokrzyskim. 67
W strukturze wydatków MSP ponoszonych na inwestycje dominuje przemys³. W niektórych województwach takich jak kujawsko-pomorskie czy œwiêtokrzyskie, ponad po³owê wydatków inwestycyjnych w 2001 r. ponios³y przedsiêbiorstwa nale ¹ce do sekcji: Górnictwo i kopalnictwo, Przetwórstwo przemys³owe oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energiê elektryczn¹, gaz i wodê. Znacz¹cy udzia³ w nak³adach inwestycyjnych MSP maj¹ tak e przedsiêbiorstwa zaliczane do sekcji Obs³uga nieruchomoœci i firm; nauka, przy czym podstawow¹ czêœæ wspomnianych nak³adów stanowi¹ œrodki na budownictwo mieszkaniowe (firmy deweloperskie i spó³dzielnie mieszkaniowe). W województwie mazowieckim, w którym zlokalizowane s¹ centrale prawie wszystkich najwiêkszych koncernów i spó³ek prowadz¹cych dzia³alnoœæ w Polsce a œrodki przeznaczane na budownictwo mieszkaniowe s¹ odpowiednio wysokie, nak³ady inwestycje sekcji obs³uga nieruchomoœci i firm; nauka przekroczy³y w 2001 r. 20% ogó³u nak³adów na rozwój w tym województwie i by³y du o wy sze ni ³¹czne nak³ady przedsiêbiorstw zaliczanych do sekcji Górnictwo i kopalnictwo, Przetwórstwo przemys³owe oraz Wytwarzanie i zaopatrywanie w energiê elektryczn¹, gaz i wodê. Regionalne ró nice w wysokoœci nak³adów na inwestycje s¹ odbiciem nie tylko liczby przedsiêbiorstw i ich sytuacji finansowej, ale równie profilu prowadzonej dzia³alnoœci, przewidywanej rentownoœci ponoszonych wydatków i zwi¹zanej z ni¹ sk³onnoœci do inwestowania. Sk³onnoœæ ta wynika z percepcji warunków zewnêtrznych, w jakich przysz³o przedsiêbiorstwu funkcjonowaæ, a te - jak siê wydaje - s¹ znacznie bardziej korzystne w województwach, w których zlokalizowane s¹ inne du e i w miarê nowoczesne oœrodki produkcyjne. St¹d przewaga Warszawy czy Dolnego Œl¹ska nad innymi regionami. Analizuj¹c dane na temat wielkoœci nak³adów inwestycyjnych wed³ug województw nale y jednak mieæ na uwadze, e regionalne ró nice w ich wysokoœci wynikaj¹ po czêœci z faktu, i nak³ady przypisywane s¹ do miejsc bêd¹cych siedzib¹ dyrekcji przedsiêbiorstw, nie zaœ do miejsc gdzie s¹ faktycznie wydatkowane, natomiast siedziby tych dyrekcji s¹ zlokalizowane g³ównie w Warszawie i nielicznych innych du ych miastach Polski. 2.9. Podsumowanie Rok 2001 by³ bez w¹tpienia najmniej korzystnym rokiem dla sektora MSP, pomin¹wszy wczesne lata okresu transformacji. W 2001 r. spad³a zarówno liczba MSP, jak i liczba osób w nich pracuj¹cych. Pogorszy³y siê tak e wyniki finansowe MSP zatrudniaj¹cych powy ej 9 osób i prowadz¹cych ksiêgi rachunkowe. Z niewielkimi spadkami liczby ma³ych firm i zatrudnienia w niektórych sekcjach gospodarki a tak e spadkami rentownoœci mieliœmy wprawdzie do czynienia ju wczeœniej. Jednak e niepomyœlne wyniki zw³aszcza firm œrednich w 2001 r. s¹ doœæ zaskakuj¹ce, gdy wskaÿniki dotycz¹ce 2000 r. nie zapowiada³y tak gwa³townego pogorszenia sytuacji tej grupy przedsiêbiorstw. Mo na powiedzieæ, e wyniki sektora MSP by³y w 2001 r. tak e gorsze ni wynika³oby to ze zmian podstawowych wskaÿników makroekonomicznych. Gospodarka mo e siê rozwijaæ jedynie dziêki wprowadzeniu na rynek nowych wyrobów i us³ug oraz zmniejszeniu kosztów produkcji, co jest warunkiem koniecznym zwiêkszenia produkcji i sprzeda y towarów wytwarzanych dotychczas. Sprzyja temu pozyskanie nowych Ÿróde³ zaopatrzenia w surowce i materia³y wzglêdnie znalezienie nowych kana³ów zbytu towarów. Aby to wszystko osi¹gn¹æ trzeba mieæ jednak pewne specyficzne umiejêtnoœci. W krajach wysoko rozwiniêtych gospodarczo umiejêtnoœci te spotykane s¹ znacznie czêœciej ni np. w Polsce, gdzie gospodarka rynkowa funkcjonuje zaledwie kilkanaœcie lat po przerwie trwaj¹cej prawie pó³ wieku. W³aœciciele firm maj¹ znacznie wiêksze mo liwoœci podpatrywania i przejmowania pozytywnych wzorców zachowañ od innych przedsiêbiorców. Dziêki temu nabywaj¹ oni np. umiejêtnoœæ 68