Eliminowanie i przeciwdziałanie wadom postawy w procesie edukacyjnym WSTĘP Środowiskiem ucznia jest m.in. szkoła. Uczniowie spędzają w niej wiele godzin dziennie, stąd środowisko szkolne, jako całość ma ogromny wpływ na rozwój zdrowia dzieci. Wiele z tych elementów ma wpływ negatywny, wiąże się z nim powstawanie lub pogłębianie już istniejących wad i zaburzeń rozwojowych. Eliminowanie tych czynników ze środowiska oraz stwarzanie jak najlepszych warunków pracy uczniów jest podstawowym obowiązkiem i zadaniem szkoły. Wszelkie oddziaływania zapobiegawcze, wyrównujące i kompensujące są integralną częścią programów szkolnych i pozaszkolnych. Do działań w tym zakresie należy między innymi gimnastyka korekcyjna, której głównym celem jest przeciwdziałanie stwierdzonym wadom postawy i wyrównywanie odchyleń fizjologicznych. PRZYCZYNY POWSTAWANIA WAD POSTAWY CIAŁA I ICH SKUTKI Źródła powstawania wad postawy ciała bywają różne. Oprócz przyczyn, na które nauczyciel bądź nie ma wpływu, bądź ma go tylko w ograniczonym stopniu, jak wrodzone wady budowy, zniekształcenia spowodowane przez przebyte choroby, np. krzywicę, zmiany kostne z powodu gruźlicy kostnej itp., a także ogólne złe warunki bytowe, istnieje duża grupa przyczyn, które powodują, że dziecko nabywa wadliwą postawę podczas pobytu w szkole. Jednym z największych niebezpieczeństw jest siedzący tryb życia i jednostajność pozycji, na które znajdujący się w okresie intensywnego wzrostu organizm dziecka - nie jest dostatecznie uodporniony. Siedzący tryb życia w szkole powoduje typową nawykową wadliwą postawę szkolną. Są jeszcze inne przyczyny, które zwiększają niebezpieczeństwo powstawania wadliwej postawy. Należą tu: nieodpowiednie wymiary mebli, niewłaściwy sposób siedzenia w ławce w czasie pisania z jedną ręką na ławce, a drugą opuszczoną, nieprawidłowa postawa stojąca w ławce, przy tablicy itp., mechaniczne przyczyny w postaci ciasnego ubioru, krótkich i ciasnych rękawów, za małe obuwie itp. Wadliwą postawę wywołują częste przyczyny natury psychicznej - przygnębienie, zahukanie, co tak często obserwuje się u dzieci wychowującej się w nieodpowiedniej atmosferze domowej, a także przejściowe osłabienie po przebytych chorobach, nie należy zapominać o ujemnym oddziaływaniu ciężkiej pracy fizycznej we wczesnym wieku życia dziecka. Postawę ciała kształtuje środowisko, w którym najistotniejszą rolę odgrywa dom i szkoła. Oddziaływanie domu na organizm dziecka przypada głównie na okres niemowlęcy i wczesne dzieciństwo, wówczas gdy jest ono jeszcze bardzo plastyczne i podatne na wpływy zewnętrzne. Przede wszystkim jedną z przyczyn jest nieuświadomienie rodziców, co do stosowania odpowiednich metod i środków wychowawczych. Często widzimy matkę noszącą dziecko na jednej ręce (tej samej). Kręgosłup dziecka ulega lekkiemu skrzywieniu bocznemu. Podobnie prowadzenie dziecka za jedną i tę samą rękę kształtuje wadliwą postawę (rysunek 1). 1
Rysunek 1 Również przyzwyczajanie do wykonywania pracy jedną i tą samą ręką wpływa na nierównomierny rozwój pewnych grup mięśniowych, co w konsekwencji może stać się przyczyną różnego rodzaju skrzywień. Ponadto nieprzemyślany dobór zabawek i przyborów może przeciwdziałać kształtowaniu się prawidłowej postawy ciała np. jazda na hulajnodze, jazda na rowerze pod ramką (rysunek 2) Rysunek 2 Wady postawy we współczesnej cywilizacji są zjawiskiem społecznym. Wszystko zaczyna się od najmłodszych lat, kiedy w przedszkolu, szkole, a także w domu dzieci większość czasu spędzają w niefizjologicznej pozycji siedzącej obciążając przy tym nieekonomicznie kręgosłup. Praca w szkole odbywa się w warunkach kilkugodzinnego (czynnik czasu) siedzenia w ławkach bądź przy stolikach, dlatego ich proporcje mają znaczny wpływ na postawę. W doborze ławek stosownie do wzrostu, powinna uczestniczyć pielęgniarka szkolna. Należy dążyć do tego, aby (w ramach istniejących możliwości) zapewnić dzieciom właściwe warunki pracy. Ilustracje 3, 4, 5 i 6 przedstawiają bardzo często popełniane błędy podczas siedzenia w ławkach oraz przy odrabianiu lekcji. Rysunek 3 Rysunek 5 Rysunek 4 Rysunek 6 W praktyce szkolnej nauczyciel chcąc zapobiec powstawaniu zaburzeń w statyce ciała powinien systematycznie zwracać uwagę na prawidłową postawę podczas siedzenia w ławkach oraz na sposób noszenia tornistrów, plecaków. Jak najczęściej zwłaszcza w klasach młodszych, stosować siedzenie okrakiem na krześle, klęk w siedzeniu oraz siedzenie na piętach (rysunki 7,8, 9) Rysunek 7 Rysunek 8 Rysunek 9 2
Tornister (lub plecak) powinien być zapakowany tak, aby jego zawartość była równomiernie rozłożona i nie mogła się przesuwać. Pogląd wyrażony w niektórych podręcznikach, że noszenie teczki w jednym ręku stanowi przyczynę bocznego skrzywienia kręgosłupa, jest nieprawdziwy. Czynnik czasu( 2 x 15 minut)u dzieci miejskich nie odgrywa poważniejszej roli. Tym niemniej powinno się dążyć do znacznego zmniejszenia liczby noszonych książek, gdyż dla kręgosłupa dziecka stanowi to jednak nadmierne obciążenie, bez względu na to, czy jest ono symetryczne, czy też nie. Natomiast nie można poważnie wskazać skoliozogennego wpływu noszenia teczki na postawę. Lekcje wychowania fizycznego powinny obejmować większość dzieci z wadami postawy. Należy jednak pamiętać o przeciwwskazaniach, z którymi dzieci powinny być zaznajomione przez lekarza lub prowadzącego zajęcia korekcyjne. Jednocześnie n-el prowadzący zajęcia motoryczno zdrowotne w szkole musi być powiadomiony o wskazaniach i przeciwwskazaniach specyficznych dla dziecka w związku z jego wadą. Na każdej jednostce lekcyjnej wychowania fizycznego należy stosować ćwiczenia poprawiające postawę. Jednym ze skutecznych i niezbędnych środków w walce o prawidłową postawę ciała powinny być systematycznie stosowane przerwy śródlekcyjne (zwłaszcza w klasach młodszych). Pozwalają one rozluźnić i wzmocnić mięśnie i dają im również możliwość regeneracji sił. Ćwiczenia śródlekcyjne i swobodny ruch w czasie przerw międzylekcyjnych mogą stać się częściowym antidotum przeciwko negatywnym wpływom, jakim dzieci podlegają w ciągu całego dnia - kilkugodzinne siedzenie w ławce, nieodpowiednio dobrana wielkość ławki itp. Oddziaływanie ćwiczeń śródlekcyjnych z punktu widzenia ich wpływu na narząd ruchu skierowane jest na napięcie grup mięśniowych rozciągniętych w skutek siedzenia w ławce, z jednoczesnym rozciągnięciem i rozluźnieniem mięśni nadmiernie napiętych, włączenie do pracy większych zespołów mięśniowych, a także układów krążenia i oddychania. Przykładowe ćwiczenia: rozluźnianie, a następnie krótkotrwałe napięcia w poprawnym ustawieniu mięśni grzbietu i ściągających łopatki; elongacja wyciąganie się stojąc, kilka krążeń ramion w tył z jednoczesnym ściągnięciem łopatek, kilka przysiadów, skłonów, wymachów nóg, w podporze przodem na ławce (łopatki ściągnięte), napięcie pośladków, bieg w miejscu z wysokim unoszeniem kolan itp. Wszystkie te ćwiczenia połączone są ze swobodnym oddychaniem. Należy pamiętać o tym, że mają one stanowić przeciwwagę do pozycji siedzącej, odprężyć dziecko psychicznie i fizycznie. Wszystkie te ćwiczenia połączone są ze swobodnym oddychaniem. Warianty tych ćwiczeń można mnożyć. Należy tylko pamiętać, że mają one stanowić przeciwwagę do monotypii pozycji pracy, odprężyć dziecko psychicznie i fizycznie. RODZAJE WAD POSTAWY WYSTĘPUJĄCE U DZIECI W WIEKU SZKOLNYM Plecy okrągłe Wada ta charakteryzuje się ona zwiększonym wygięciem kręgosłupa ku tyłowi w odcinku piersiowym. Dziecko takie ma głowę i barki wysunięte do przodu, łopatki odstające, tzw. skrzydełkowate. Potocznie mówi się o takim dziecku, że się garbi. Wada ta może mieć charakter przejściowy. 3
Rysunek 10 Wyuczenie i przyjmowanie prawidłowej pozycji ciała w sytuacjach dnia codziennego: podczas odrabiania lekcji, siedzenia przy posiłkach, Siedzenia w ławce szkolnej, oglądania telewizji (20-30 min. z laską trzymaną na plecach na połowie łopatek), podczas stania i chodzenia. Zmienność pozycji w czasie odrabiania lekcji. Zapewnienie odpowiednich warunków snu (nie uginający się materac, poduszka tylko pod głowę i szyję). Systematyczne uczęszczanie Rysunek 10 na zajęcia wychowania fizycznego. Zabawy i gry ruchowe na świeżym powietrzu. Noszenie pasa barkowego tzw. pajączka. Pływanie na grzbiecie. Ćwiczenia korekcyjne. Rysunek 11 Garbienie i pochylanie się. Długotrwałe przesiadywanie przed telewizorem. Jazda na rowerze z nisko osadzoną kierownicą. Huśtanie na hamaku. Trzymanie rąk w kieszeni. Noszenie tornistra i plecaka bez usztywnienia tylnej części 2. Plecy wklęsłe Rysunek 11 Plecy wklęsłe mają zwiększone przodopochylenie w odcinku lędźwiowym. W sylwetce dziecka, patrząc z boku, poza zwiększoną lordozą, uwidacznia się wysunięty do przodu, wypukły brzuch, natomiast klatka piersiowa i piersiowy odcinek kręgosłupa mogą być nieco spłaszczone. Miednica ma zwiększone przodopochylenie, mięśnie brzuch i mięśnie pośladkowe oraz zginacze stawu kolanowego są osłabione, natomiast nadmiernie napięte są mięśnie grzbietu w odcinku lędźwiowym. Wszechstronna aktywność ruchowa: narciarstwo, pływanie, łyżwiarstwo, jazda na rowerze. Pozycja wypoczynkowa z obciążeniem na brzuchu w czasie słuchania radia, czytania książki lub odpoczynku. Przy odrabianiu lekcji - pozycje klęczne. Ćwiczenia korekcyjne. Rysunek 12 Wszystkie sytuacje zwiększające lordozę lędźwiową: mostki, kołyski z leżenia przodem, stanie na głowie, leżenie przodem z podparciem głowy na ugiętych ramionach, stanie na rękach. Rysunek 12 4
Plecy okrągło - wklęsłe Plecy wklęsło - okrągłe są połączeniem uprzednio omówionych rodzajów wad. Obie krzywizny, a więc zarówno kifoza piersiowa jak i lordoza lędźwiowa, są nadmiernie uwypuklone a odpowiednie grupy mięśniowe są nadmiernie napięte albo rozluźnione. Zalecenia i przeciwwskazania jak wyżej. Pływanie, łyżwiarstwo, jazda na rowerze. Zmienność pozycji w czasie odrabiania lekcji. Zabawy i gry ruchowe na świeżym powietrzu. Leżenie, słuchanie muzyki, czytanie książki w pozycji wypoczynkowej. Noszenie pasa barkowego, tzw. pajączka. Ćwiczenia korekcyjne. Długotrwałe przesiadywanie przed telewizorem. Huśtanie na hamaku. Przewroty, kołyski, mostki, stanie na głowie, stanie na rękach. Jazda na rowerze z nisko osadzoną kierownicą. Plecy płaskie: Plecy płaskie charakteryzują się spłaszczeniem obu krzywizn kręgosłupa. Spotyka się je u dzieci wątłych, z ogólnie słabym umięśnieniem. Takie ukształtowanie krzywizn zmniejsza wytrzymałość kręgosłupa siedmiokrotnie. Wszechstronna aktywność ruchowa. Ćwiczenia ogólnorozwojowe wzmacniamy brzuch i grzbiet Ćwiczenia zwiększające kifozę piersiową i lordozę lędźwiową. Rysunek 13 Wszelkie ćwiczenia elongacyjne (wyciągające). Pozycje klappa. Boczne skrzywienia kręgosłupa Rysunek 13 Boczne skrzywienie kręgosłupa - skoliozy występują we wszystkich okresach rozwoju dziecka. Ich przebieg i wynik końcowy leczenia jest trudny do przewidzenia. Najczęstszą postacią jest skrzywienie prawostronne piersiowe, zniekształcające klatkę piersiową (garb żebrowy) i znajdujące się w niej narządy. W wyniku tego następuje niewydolność układów krążenia i oddychania oraz zmiany zwyrodnieniowe w układzie ruchu. Pochodzenie skolioz jest nieznane i są to wtedy skolozy idiopatyczne, są też wynikiem i występują w wyniku następstw różnych chorób np. krzywicy, niedowładów i porażeń o różnej etiologii (choroba Heinego- Medina, choroby dziecięce), urazy, zwłaszcza kręgosłupa i żeber. W tworzeniu się skolioz mogą mieć również choroby narządów wewnętrznych, jak gruźlica, zapalenie opłucnej. W powstaniu tzw. skolioz statycznych wynikających z zaburzeń statyki ciała duży udział mają wszelkiego rodzaju anomalie kończyn dolnych. 5
Naturalne formy ruchu: pływanie, łyżwiarstwo, jazda na rowerze, Gry i zabawy ruchowe z piłką (rzuty i chwyty oburącz), zabawy na czworakach, Ringo, łucznictwo, kometka (praca prawą i lewą ręką na zmianę lub oburącz). Ruch na świeżym powietrzu. Noszenie plecaków i tornistrów na plecach. Spanie na równym, nie uginającym się posłaniu bez poduszki lub z małym jaśkiem. Odpoczynek, słuchanie muzyki, oglądanie telewizji, czytanie książki - w pozycji wypoczynkowej. Ćwiczenia korekcyjne. Pogarszające się szybko skoliozy powinno się niezwłocznie zgłaszać do placówek służby zdrowia. Ćwiczenia, gry, zabawy i sporty zawierające: skoki, przewroty w przód Stanie na głowie, przerzuty, mostki, skłony boczne oraz podnoszenie ciężarów. Asymetryczne konkurencje sportowe. Długotrwałe biegi. Sport wyczynowy. Noszenie plecaka na jednym ramieniu. Odpoczynek, oglądanie telewizji, słuchanie muzyki, czytanie książki w leżeniu bokiem. Zniekształcenia klatki piersiowej Zniekształcenia klatki piersiowej, zwłaszcza większe, ocenia i kwalifikuje lekarz. Najczęstsze z tych zniekształceń to : klatka kurza i lejkowata oraz szewska. Klatka piersiowa szewska w niej mostek jest wklęśnięty w okolicy wyrostka mieczykowatego, natomiast w klatce piersiowej lejkowatej cały mostek jest wpuklony lejkowato, często niesymetrycznie. W postaciach łagodnych stosuje się ćwiczenia oddechowe, natomiast powikłane przypadki z połączenie tej wady z innymi leczone są operacyjnie. Klatka piersiowa kurza upodobniona jest do klatki ptaków. Mostek wraz z przyległymi częściami żeber wysunięty jest znacznie do przodu., natomiast dalsze od niego części żeber zapadnięte są po bokach. Leczniczo stosuje się ćwiczenia oddechowe. Wady kończyn dolnych Wady te traktowane są zwykle jako wada postawy ciała, która w dużej mierze zależy od prawidłowości stanu kończyn. Do tych wad zaliczamy : płaskostopie, koślawość i szpotawość kolan. Niewielkiego stopnia płaskostopie prawie nie jest odczuwalne, natomiast znaczne spłaszczenie łuków znacznie upośledza funkcję stopy czyniąc ją mniej wydolną, wywołuje także dolegliwości i bóle pojawiające się zwłaszcza przy długotrwałym staniu i chodzeniu. Dlatego należy tej wadzie zapobiegać, a w razie wystąpienia - przeciwdziałać. Płaskostopie Postępowanie profilaktyczne i korekcyjne obejmuje : zaznajomienie rodziców dziecka z zasadami profilaktyki oraz przeciwdziałania płaskostopiu. wyrobienie u dziecka prawidłowego ustawiania stopy i obciążania stopy 6
w warunkach obciążenia i odciążenia, staniu, chodzeniu oraz różnych sytuacjach życiowych wymagających szczególnie pracy nóg. wzmocnienie układu mięśniowego stopy dziecka za pomocą ćwiczeń. Utrzymywanie prawidłowej wagi ciała. Kąpiel w ciepłej wodzie z dodatkiem soli. Chodzenie i bieganie po urozmaiconym terenie (ściółka leśna, piasek). Pływanie. Jazda na rowerze szczególnie ze stopami opartymi na pedałach wyłącznie palcami lub przodostopiem. Narciarstwo. Gimnastyka artystyczna. Ćwiczenia korekcyjne. Długotrwałe stanie we wszystkich sytuacjach i okolicznościach życiowych, Bierne zeskoki i skoki na twardym nieelastycznym podłożu (skakanie przez skakankę lub gumę na betonie). Niewskazane jest również rozsuwanie na zewnątrz palców stóp w staniu i chodzeniu oraz ćwiczenia w dużym rozkroku. Częstym błędem popełnianym przez nauczycieli wf. jest stosowanie w końcowej części lekcji zbyt długo trwającego marszu we wspięciu na palcach, a także marsz na wewnętrznych krawędziach stóp. Takie ustawienie stopy przeciąża łuk przyśrodkowy, tym samym sprzyja pogłębieniu płaskostopia Kolana koślawe: W wadzie tej występuje odchylenie osi kończyny dolnej na zewnątrz od osi symetrii ciała. Koślawość mierzy się w stopniach lub ocenia się odstępem między kostkami przyśrodkowymi. Odstęp ten mierzy się taśmą centymetrową przy zwartych i wyprostowanych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie od osi ciała nie większe niż 10 do 15 stopni lub odstęp 4 5 cm. Wyróżniamy następujące rodzaje koślawości: wrodzoną, nabytą (pokrzywiczną, pourazową, porażenną, statyczną powstałą w wyniku przeciążenia kończyn dolnych). Przy koślawości kolan mają miejsce zmiany kostne oraz zmiany mięśniowo-więzadłowe. W wyniku tych zmian staw kolanowy traci swą zwartość, istnieje predyspozycja do zwichnięcia rzepki. W bardziej zaawansowanych przypadkach chód jest niepewny, kołyszący, dziecko ma skłonność do krzyżowania kolan. Jeżeli wada jest jednostronna lub silniej wyrażona po jednej stronie, może wytworzyć się w wyniku czynnościowego skrócenia jednej kończyny skolioza odcinka lędźwiowego. Kolana koślawe: Pływanie. Jazda na rowerze. 7
Czytanie książki, oglądanie telewizji, słuchanie muzyki w siadzie skrzyżnym. Rysunek 14 Długotrwałe przebywanie w pozycji stojącej. Ćwiczenia w rozkroku. Ćwiczenia w siadzie klęcznym. Nadwaga. Skoki na twardym podłożu. Zabawy w siadzie na piętach ze stopami i podudziami na zewnątrz. Dźwiganie dużych ciężarów. Rysunek 14 Kolana szpotawe: W wadzie tej oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz, tzn. podudzie zbliżone jest do linii środkowej ciała, a staw kolanowy odchylony na zewnątrz. Wielkość odchylenia mierzy się w stopniach lub centymetrach odstępem między kłykciami przyśrodkowymi przy stopach zwartych. Najczęstsze przyczyny szpotawości: krzywica, nadwaga, słaby układ więzadłowy, mięśniowy i kostny. Kolana szpotawe: Odrabianie lekcji, czytanie książki, oglądanie telewizji w siadzie klęcznym. Pływanie. Czynności dnia codziennego w siadzie skrzyżnym. Zbyt wczesne zmuszanie dziecka do chodzenia. Dźwiganie ciężarów. Długotrwałe chodzenie i pozycje stojące. Korekcja wad postawy opiera się głównie na kształtowaniu nawyku prawidłowej postawy ciała, które powinno przebiegać w czterech następujących po sobie fazach. FAZA PIERWSZA - polega na uświadomieniu dziecku jego wady. Chodzi nie tylko o wyszczególnienie przyczyn, ale również o uświadomienie konsekwencji zaniechania ćwiczeń Warunkuje to odpowiedni stosunek dziecka do ćwiczeń. FAZA DRUGA - polega na korygowaniu wady poprzez przyswojenie i opanowanie korekcji lokalnych, a później globalnych. Po wygaszeniu istniejących nieprawidłowych nawyków można przejść do wytworzenia nawyków prawidłowych. FAZA TRZECIA - polega na wykształceniu wytrzymałości posturalnej, tzn. zdolności do długotrwałego utrzymywania postawy skorygowanej. Dziecko należy uczyć kontroli 8
ustawiania kończyn, miednicy, brzucha, klatki piersiowej w różnych pozycjach wyjściowych, od łatwych do trudnych. FAZA CZWARTA - polega na utrwalaniu postawy prawidłowej w warunkach zbliżonych do życia codziennego. Podsumowanie: Dbałość o poprawną postawę dziecka, należyte jej kształtowanie i zapobieganie przyczynom, które powodują błędy i wady, jest dla nauczyciela jednym z podstawowych nakazów w pracy, rezultatem czego powinno być wyrobienie stałego nawyku dobrej postawy ciała. Wymaga to od nauczyciela czujności i uwagi. Nie może być tak, że prawidłową postawą interesuje się tylko nauczyciel korektywy i tylko wtedy, gdy prowadzi zajęcia ruchowe. Sumując całość zagadnienia można sformułować najistotniejsze wnioski: 1. Sprawa prawidłowej postawy dziecka powinna być ustawiczną i wspólną troską ogółu wychowawców w szkole oraz rodziców. 2. W miarę możliwości należy unikać lub ograniczać przyczyny, które powodują możliwość powstawania błędów i wad postawy. 3. Postawę dziecka trzeba planowo i systematycznie kształtować. Każda lekcja ćwiczeń ruchowych musi zawierać momenty kontroli i kształtowania postawy. 4. Należy wdrażać dziecko do poprawnego trzymania się we wszystkich okolicznościach codziennego życia: podczas siedzenia w ławce, w czasie odpowiedzi ustnych, w domu przy odrabianiu lekcji itp. 5. Postawę ucznia trzeba często kontrolować. Nieodzownym warunkiem jest między innymi to, aby dziecko na lekcji wychowania fizycznego przebierało się i ćwiczyło w stroju gimnastycznym poczynając od klasy I. 6. Zaobserwowane przypadki poważniejszych zniekształceń należy natychmiast kierować do lekarza. LITERATURA 1. Bondarowicz M, Owczarek S "Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej" WsiP Warszawa 1997 2. Kutzner- Kozińska M, Właźnik K "Gimnastyka korekcyjna dzieci 6-10 letnich" WsiP, 1995 3. Kasperczyk T.: Wady postawy ciała. KASPER, Kraków 2001, 4. Kutzner Kozińska M.: Korekcja wad postawy. WSiP Warszawa 1986, 5. Owczarek S.: Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP S.A., Warszawa 1998,Sawczyn S., Karniewicz J., Sawczyn G., Drobnik A., Szewc W. 6. Gimnastyka korekcyjna w szkole cz.2. SPORT, 1999. Opracowała: Dorota Kaczan Mariola Sobieralska n- lki nauczania zintegrowanego i gimnastyki korekcyjnej w Szkole Podstawowej nr 4 w Solcu Kujawskim 9
10