INSTYTUT GOSPODARKI ŚWIATOWEJ

INSTYTUT GOSPODARKI ŚWIATOWEJ Współpraca gospodarcza Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej Krzysztof Falkowski Nr 298 Warszawa 2009

Recenzent ElŜbieta Marciszewska Prace i materiały Instytutu Gospodarki Światowej mają na celu pobudzenie do dyskusji, wymiany informacji i uwag krytycznych SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA KOLEGIUM GOSPODARKI ŚWIATOWEJ INSTYTUT GOSPODARKI ŚWIATOWEJ 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 24 Tel (48 22) 564 93 70 Fax (48 22) 564 86 74 e-mail weri@sgh.waw.pl 2

Spis treści Wstęp. 4 1. Podstawy prawno-traktatowe współpracy gospodarczej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą 4 1.1. Podstawy prawno-traktatowe podpisane na szczeblu wspólnotowym z Białorusią, Rosją i Ukrainą 5 1.2. Dwustronne umowy gospodarcze Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą... 5 2. Wymiana handlowa Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2008. 6 2.1 Charakterystyka obrotów handlowych Polski z państwami WNP-3 w latach 2003-1008. 6 2.2 Struktura towarowa wymiany handlowej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2007. 16 3. Współpraca inwestycyjna Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2007. 20 3.1 Polskie inwestycje bezpośrednie na Białorusi, w Rosji i na Ukrainie w latach 2003-2007.. 20 3.2 Białoruskie, rosyjskie i ukraińskie inwestycje bezpośrednie w Polsce w latach 2003-2007.. 28 Wnioski. 32 Bibliografia... 35 Aneksy i tabele..36 3

Wstęp W maju 2009 roku minęło 5 lat odkąd Polska przystąpiła do Unii Europejskiej. W związku z powyŝszym dokonuje się róŝnorakich podsumowań skutków tego członkostwa w wymiarze politycznym, społecznym, ale takŝe i gospodarczym. Jednym z waŝnych aspektów w tym ostatnim z wymienionych obszarów są relacje handlowe Polski z zagranicą. Niniejsze opracowanie jest właśnie próbą dokonania swoistego podsumowania zmian we współpracy gospodarczej Polski z naszymi trzema, wybranymi wschodnimi sąsiadami, tj. Białorusią, Rosją i Ukrainą w warunkach polskiego członkowstwa w UE. Celem opracowania jest syntetyczne, aczkolwiek pogłębione, omówienie wzajemnych stosunków handlowych oraz inwestycyjnych Polski z przedmiotowymi państwami pod kątem odpowiedzi na pytanie, co się zmieniło w handlu, w inwestycjach Polski z krajami obszaru WNP-3 (Białoruś, Rosja, Ukraina) od momentu przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Praca składa się z trzech podstawowych części. W pierwszej części omówiono podstawy prawno-traktatowe wzajemnej współpracy gospodarczej Polski z krajami WNP-3. W drugiej części dokonano analizy wymiany handlowej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą, zwracając szczególną uwagę na wielkość oraz zaistniałe zmiany we wzajemnym handlu, jak równieŝ w zakresie jego struktury towarowej w latach 2003-2008. W analizie uwzględniono zatem takŝe 2003 rok, a więc sytuację tuŝ przed wstąpieniem Polski do UE. Ponadto podjęto próbę oceny wpływu bieŝącego kryzysu gospodarczego na sytuację we wzajemnych handlu Polski z krajami obszaru WNP-3, wykorzystując najnowsze dostępne dane za I kwartał 2009 roku. W kolejnej, trzeciej części omówiono współpracę inwestycyjną Polski z Białorusią, Rosją oraz Ukrainą przez pryzmat wzajemnych inwestycji bezpośrednich. Zasadniczo dokonana analiza obejmuje lata 2003-2007, z uwagi na dostępność kompleksowych danych statystycznych. Nie mniej jednak w tej części pracy przywołano i wykorzystano takŝe dane z 2008 roku. W procesie przygotowania niniejszego opracowania wykorzystano dane Eurostatu (w zakresie wielkości i struktury handlu) oraz dane NBP (w zakresie wzajemnych inwestycji). Uwzględniono takŝe materiały wydziałów ekonomicznych polskich placówek dyplomatycznych na Białorusi, w Rosji i na Ukrainie. 1. Podstawy prawno-traktatowe współpracy gospodarczej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą Bazę prawno-traktatową regulującą współpracę gospodarczą Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą moŝna podzielić na dwie podstawowe kategorie. Pierwszą kategorię stanowią umowy podpisane na szczeblu wspólnotowym z Białorusią, Rosją i Ukrainą, które obowiązują takŝe i Polskę od momentu uzyskania pełnego członkostwa w UE (maj 2004 rok). Drugą kategorię umów stanowią zaś akty prawne o charakterze dwustronnym, odnoszące się do kwestii nie naleŝących do wyłącznych kompetencji Wspólnoty. Wśród tychŝe aktów prawnych moŝna wyróŝnić te o bardzo istotnym znaczeniu dla rozwoju wzajemnych kontaktów handlowych, jak umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania, czy teŝ umowy o wzajemnym wspieraniu i ochronie inwestycji, a takŝe szereg dwustronnych umów odnoszących się do wyspecjalizowanych obszarów owej współpracy. 4

1.1. Podstawy prawno-traktatowe podpisane na szczeblu wspólnotowym z Białorusią, Rosją i Ukrainą Z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, nasz kraj stał się stroną porozumień handlowych podpisanych na szczeblu wspólnotowym z państwami trzecimi. W praktyce oznacza to, iŝ podstawowym źródłem regulacji prawnych w zakresie stosunków gospodarczych z Białorusią, Rosją i Ukrainą stały się wspólnotowe akty prawne podpisane z tymi państwami. W przypadku Rosji i Ukrainy są to Układy o Partnerstwie i Współpracy. Z Rosją Układ o Partnerstwie i Współpracy, został podpisany między Unią Europejską a Federacją Rosyjską w dniu 24 czerwca 1994 roku. Układ ten specjalnym protokołem z dnia 27 kwietnia 2004 roku został rozszerzony na nowe państwa członkowskie, tym samym objął takŝe i Polskę. Podstawowym dokumentem regulującym stosunki gospodarcze Unii Europejskiej (a tym samym i Polski) z Ukrainą jest podobnie, jak w przypadku Rosji Układ o Partnerstwie i Współpracy. Został on podpisany 14 czerwca 1994 roku, zaś wszedł w Ŝycie z dniem 1 marca 1998 roku. W dniu 29 kwietnia 2004 roku Ukraina podpisała protokół rozszerzający postanowienia Układu na nowe państwa członkowskie UE, w tym Polskę. Na mocy tychŝe Układów strony przyznały sobie m. in. klauzulę najwyŝszego uprzywilejowania w handlu wzajemnym. Ponadto Unia Europejska objęła jednostronnie te państwa wspólnotowym systemem ogólnych preferencji celnych GSP. W przypadku zaś Białorusi, współpracę gospodarczą Unii Europejskiej z tym państwem, reguluje Umowa Handlowa między Wspólnotą Europejską a ZSRR z grudnia 1989 roku, której postanowieniami zostały takŝe objęte wszystkie nowe państwa członkowskie UE, w tym Polska. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iŝ Unia Europejska podpisała z Białorusią Układ o Partnerstwie i Współpracy w dniu 6 marca 1995 roku. Nie wszedł on jednak nigdy w Ŝycie, z uwagi na fakt braku jego ratyfikacji przez stronę unijną. Było to konsekwencją braku akceptacji politycznej ze strony państw członkowskich Unii Europejskiej dla rządów A. Łukaszenki. Zakres umowy z Białorusią jest znacznie węŝszy niŝ układów z Rosją oraz Ukrainą. Przewidziano w niej co prawda klauzulę najwyŝszego uprzywilejowania w handlu, nie mniej jednak nie zapewniono narodowego traktowania w zakresie podatków wewnętrznych i innych opłat, jak równieŝ wzajemnych inwestycji. 1.2. Dwustronne umowy gospodarcze Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą Drugą, obok wspólnotowej, płaszczyzną prawno-traktatowej regulacji współpracy gospodarczej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą są dwustronne umowy gospodarcze, odnoszące się do kwestii nie naleŝących do wyłącznych kompetencji Wspólnoty. Podstawą rozwoju współpracy gospodarczej Polski z Rosją jest Umowa między Rządem RP a Rządem FR o współpracy gospodarczej z 2 listopada 2004 roku. Na mocy tej umowy powołano m. in. Polsko-Rosyjską Międzyrządową Komisję ds. Współpracy Gospodarczej, która stanowi podstawową płaszczyznę dialogu w kwestiach gospodarczych pozostających w kompetencjach narodowych Polski. Dotychczas posiedzenia owej Komisji, w oparciu o powyŝszą umowę międzyrządową odbyły się dwukrotnie, tj. w dniach 31 marca 2006 roku oraz 10-11 marca 2009 roku. NaleŜy zaznaczyć, iŝ stosunki gospodarcze Polski z Rosją są regulowane takŝe szeregiem innych umów międzyrządowych, w tym m. in.: Umową między Rządem RP a 5

Rządem FR w sprawie unikania podwójnego opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku z 22 maja 1992 roku. Do podstawowych aktów prawnych regulujących współpracę gospodarczą Polski z Ukrainą zaliczyć naleŝy przede wszystkim: Umowę między Rządem RP a Rządem Ukrainy o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji (podpisana w styczniu 1993 r.), Konwencję między Rządem RP a Rządem Ukrainy w sprawie unikania podwójnego opodatkowania i zapobiegania uchylaniu się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku (podpisana w styczniu 1993 r.), a takŝe Umowę między Rządem RP a Rządem Ukrainy o współpracy gospodarczej (podpisana w 2005 r.). Z kolei współpracę gospodarczą Polski z Białorusią reguluje m. in. nowa Umowa między Rządem RP a Rządem Republiki Białorusi o współpracy gospodarczej z 30 kwietnia 2004 roku. Na podstawie powyŝszej umowy powołano nową Wspólną Polsko-Białoruską Komisję ds. Współpracy Gospodarczej, której pierwsze posiedzenie odbyło się w dniu 14 kwietnia 2008 roku w Warszawie. Do problematyki, którą zajmuje się owa Komisja naleŝą m. in.: współpraca energetyczna, dostęp polskich towarów do rynku białoruskiego, czy teŝ eliminowanie barier istniejących w wzajemnym handlu oraz inwestycjach. Ponadto, dodatkowymi umowami dwustronnymi o duŝym znaczeniu dla kształtowania się wzajemnych polsko-białoruskich stosunków gospodarczych są następujące umowy międzyrządowe: Umowę między Rządem RP a Rządem Białorusi o unikaniu podwójnego opodatkowania z 18 listopada 1992 roku, Umowa między Rządem RP a Rządem Białorusi o wzajemnym popieraniu i ochronie inwestycji z 24 kwietnia 1992 roku. Współpraca gospodarcza Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą jest takŝe regulowana dwustronnymi umowami o wyspecjalizowanym charakterze, tj. regulującymi współpracę w dziedzinie energetyki, transportu, infrastruktury granicznej, turystyki oraz współpracy międzyregionalnej 1. 2. Wymiana handlowa Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2008 Podstawowym elementem współpracy gospodarczej kaŝdego kraju z zagranicą, obok współpracy inwestycyjnej, jest wymiana handlowa. Wielkość wymiany handlowej oraz dynamika jej zmian świadczy o istotności danego kraju, jako partnera gospodarczego. Niezmiernie waŝna jest takŝe sama struktura owej wymiany handlowej. W niniejszej części opracowania dokonano syntetycznej oceny poziomu, zmian oraz struktury towarowej wymiany handlowej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą (WNP-3) w latach 2003-2008. Głównym celem jest pokazanie zmian w obrotach handlowych Polski z tymi krajami tuŝ przed, a zwłaszcza po akcesji Polski do Unii Europejskiej. 2.1. Charakterystyka obrotów handlowych Polski z państwami WNP-3 w latach 2003-2008 W zakresie obrotów handlowych Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą (WNP-3) łącznie w latach 2003-2008 miał miejsce dynamiczny wzrost. W analizowanym okresie polski eksport do krajów WNP-3 wzrósł z poziomu 3 068 mln euro w 2003 roku do poziomu 11 488 mln euro w 2008 roku, oznaczało to blisko 4-krotny wzrost jego wartości. Wartość importu z krajów WNP-3 do Polski wzrosła z 5 655,4 mln euro w 2003 roku do 16 149,6 mln euro w 2008 roku. Tym samym wspomniany import wzrósł blisko 3-krotnie. 1 Ministerstwo Gospodarki, www.mg.gov.pl 6

Wzrost wartości eksportu, jak i importu w handlu Polski z krajami WNP-3 musiał takŝe znaleźć swoje odzwierciedlenie we wzroście ogólnych obrotów handlowych. W okresie lat 2003-2008 wzrosły one z poziomu 8 727,4 mln euro do poziomu 27 637,6 mln euro. Oznaczało to ponad 3-krotny wzrost wzajemnych obrotów handlowych. Tym samym członkostwo Polski w Unii Europejskiej nie odbiło się niekorzystnie na wielkości wymiany handlowej Polski z krajami WNP-3. Rysunek 1. 30 000,0 25 000,0 20 000,0 15 000,0 10 000,0 5 000,0 Wielkość obrotów handlowych Polski z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (mln EUR) 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 eksport import ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. W kontekście wykazanego powyŝej permanentnego wzrostu obrotów handlowych w relacjach Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą łącznie warto jest zwrócić uwagę na moŝliwy wpływ członkostwa Polski w Unii Europejskiej na dynamikę zmian wzrostu owych obrotów handlowych. Rysunek 2. 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Dynamika zmian w obrotach handlowych Polski z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (%) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 eksport import ogółem Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. 7

Jak wynika z danych przedstawionych na powyŝszym rysunku 2004 rok, data formalnego przystąpienia Polski do UE, był początkiem znaczącego wzrostu dynamiki eksportu, importu, jak i obrotów ogółem. W 2004 roku w porównaniu z 2003 rokiem eksport polskich towarów do krajów WNP-3 wzrósł aŝ o blisko połowę (45%), import wzrósł o 14,6%, zaś obroty handlowe ogółem o 25,2%. Tym samym akcesja Polski do Unii Europejskiej i wiąŝąca się z tym faktem konieczność włączenia się we wspólnotową politykę handlową nie wpłynęła na obniŝenie wymiany handlowej Polski z krajami WNP-3. Analizując z kolei wymianę handlową Polski z poszczególnymi krajami WNP-3, naleŝy wyraźnie stwierdzić, iŝ najwaŝniejszym partnerem handlowym Polski w analizowanym okresie czasu była Rosja (patrz rysunek 3.) Rysunek 3. 25 000,0 Wartość obrotów handlowych ogółem Polski z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (mln EUR) 20 000,0 15 000,0 10 000,0 5 000,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Całkowita wartość wymiany handlowej między Polską a Rosją w 2008 roku wyniosła aŝ 19 759,6 mln euro. Partnerem numer 2 spośród analizowanych krajów WNP-3 na przestrzeni całego okresu lat 2003-2008 była Ukraina. Na koniec 2008 roku całkowita wartość wymiany handlowej Polski z tym krajem wyniosła 5 906,4 mln euro. Najmniejsze znaczenie handlowe dla Polski miała zaś Białoruś, analogiczna wartość wzajemnej wymiany handlowej na koniec 2008 roku wyniosła zaledwie 1 971,7 mln euro. Rysunek 4. 7 000,0 Wartość polskiego eksportu do krajów WNP-3 w latach 2003-2008 (mln EUR) 6 000,0 5 000,0 4 000,0 3 000,0 2 000,0 1 000,0 0,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina 8

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Rysunek 5. 16 000,0 14 000,0 12 000,0 10 000,0 8 000,0 6 000,0 4 000,0 2 000,0 0,0 Wartość polskiego importu z krajów WNP-3 w latach 2003-2008 (mln EUR) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Dominująca rola Rosji jako najwaŝniejszego partnera handlowego Polski z grupy krajów WNP-3 wynikała z pozycji Rosji jako głównego rynku zbytu dla polskich towarów (patrz rysunek 4), ale przede wszystkim ze znaczenia tego kraju w polskim imporcie (patrz rysunek 5). W 2008 roku import z Rosji (zwłaszcza za sprawą rosnących cen surowców energetycznych, głównie ropy naftowej) wyniósł aŝ 10 450,6 mln euro, wobec 1 228,4 mln euro z Ukrainy i zaledwie 824,4 mln euro z Białorusi. Z analizy dynamiki obrotów handlowych Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą (analiza rok do roku) wynika, iŝ w przypadku polskiego eksportu do wszystkich trzech analizowanych państw w pierwszym roku członkostwa Polski w UE odnotowano wyraźny jego wzrost (największy w przypadku Rosji, bo aŝ 73,5%). W kolejnych latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej dynamika wzrostu eksportu polskich towarów do Rosji zdecydowanie osłabła. Najmniejszy poziom (18,3%) osiągnęła w 2006 roku, co było spowodowane wprowadzeniem embarga na polskie mięso. Dynamika zmian w eksporcie (rok do roku) polskich towarów na Ukrainę cechowała się wyraźną tendencją wzrostową w pierwszych latach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej (lata 2004-2006). W 2006 roku polski eksport na Ukrainę wzrósł w porównaniu z 2005 rokiem o 51,4%. W kolejnych latach wartość eksportu polskich towarów na Ukrainę co prawda wzrastała, nie mniej jednak zanotowano w tym zakresie obniŝenie dynamiki wzrostu w porównaniu z 2006 rokiem. W 2008 roku eksport z Polski na Ukrainę wzrósł zaledwie o 7,3% (najmniej spośród grupy krajów WNP-3), co bez wątpienia było konsekwencją kryzysu gospodarczego na Ukrainie w drugiej połowie 2008 roku. Wspomniany kryzys gospodarczy dotknął takŝe i Białoruś. W przypadku Białorusi jednak zanotowano zamiast spadku, wzrost polskiego eksportu na ten rynek i to na poziomie 32,3% (poziom z 2008 roku w odniesieniu do poziomu eksportu z 2007 roku). 9

Rysunek 6. 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0 Zmiany wartości polskiego eksportu do krajów WNP-3 w latach 2003-2008 (rok do roku, %) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Obserwując dynamikę zmian (rok do roku) w zakresie polskiego importu z krajów WNP-3 od momentu akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej na podkreślenie zasługuje fakt, iŝ pod tym względem najbardziej ucierpiała na tym Białoruś (patrz rysunek 7). Począwszy od 2004 roku, z roku na rok, wzrost importu z Białorusi bowiem był coraz mniejszy (odpowiednio 57,8%, 25,8%, 24,5%), a w 2007 rok zanotowano nawet spadek wartości białoruskiego eksportu do Polski ( 3,2%) w stosunku do poziomu z 2006 roku. W przypadku importu towarów z Ukrainy do Polski naleŝy zauwaŝyć jego wyraźny spadek w pierwszych latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej ( 4,3% w 2005 roku w stosunku do 2004 roku). Od 2006 roku import z Ukrainy wzrastał, a jego średni wzrost dla lat 2006-2008 wyniósł 25%. Import z Rosji do Polski (analizując zmiany rok do roku) wzrastał w latach 2004-2005, następnie do 2007 roku roczny przyrost owego importu systematycznie zmniejszał się, by wzrosnąć w 2008 roku. Wykazane fluktuacje w zakresie dynamiki wzrostu importu rosyjskich towarów do Polski były spowodowane wahaniami cen ropy naftowej na rynku światowym oraz zmianami kursowymi. Rysunek 7. 10

70,0 Zmiany wartości polskiego importu z krajów WNP-3 w latach 2003-2008 (rok do roku, %) 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0-10,0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Jeśli z kolei popatrzy się na dynamikę zmian wielkości eksportu i importu w relacjach handlowych Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą na przestrzeni lat 2004-2008 (tj. od momentu akcesji Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku), biorąc za punkt odniesienia poziom z 2004 roku bardzo wyraźnie widać systematyczny wzrost polskiego eksportu. W przybliŝeniu w odniesieniu do wszystkich trzech partnerów handlowych polski eksport wzrósł 2,5-krotnie (patrz rysunek 8). Największy wzrost odnotowano w eksporcie na Ukrainę i do Rosji (odpowiednio 262,2% oraz 260%), w przypadku Białorusi wzrost ten wyniósł 236,1%), odnosząc poziom z 2008 roku do poziomu z 2004 roku. Rysunek 8. 300 Dynamika zmian polskiego eksportu do krajów WNP-3 w latach 2004-2008 (2004=100) 250 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Polski import z poszczególnych krajów WNP-3 w latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej (tj. 2004-2008) wzrósł najbardziej w przypadku Rosji (wzrost o 268,9%, odnosząc poziom z 2008 roku do poziomu z 2004 roku). Mniejszy wzrost w tym zakresie zanotowano w odniesieniu do importu z Ukrainy (186,1%) oraz Białorusi (162%). Rysunek 9. 11

300 Dynamika zmian polskiego importu z krajów WNP-3 w latach 2004-2008 (2004=100) 250 200 150 100 50 0 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Analizując wzajemną wymianę handlową między Polską a Białorusią, Rosją i Ukrainą naleŝy zwrócić uwagę na saldo obrotów handlowych. Tabela 1. Saldo obrotów handlowych Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2008 (mln EUR) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Białoruś 4,7-81,7-100,6-67,7-0,1 210,0 Rosja -3 307,7-2 770,5-3 903,6-5 886,6-5 723,2-7 655,7 Ukraina 715,7 821,1 1 298,8 2 138,4 2 823,0 2 784,2 WNP-3-2 587,3-2 031,0-2 705,4-3 815,9-2 900,4-4 661,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. W ciągu pierwszych pięciu lat członkostwa w Unii Europejskiej, wymiana handlowa Polski z krajami WNP-3 łącznie charakteryzowała się narastającym i w dodatku ujemnym saldem obrotów handlowych. Wspomniane ujemne saldo w okresie lat 2004-2008 uległo podwojeniu. W 2004 roku wynosiło 2 031 mln euro, w 2008 roku zaś aŝ 4 661,5 mln euro. Na tak wysokie i rosnące ujemne saldo obrotów handlowych Polski z krajami WNP-3 łącznie miał wpływ rosnący deficyt w wymianie handlowej Polski z Rosją. Podczas, gdy jeszcze w 2004 roku wynosił on 2 770,5 mln euro, to na koniec 2008 roku osiągnął poziom aŝ 7 655,7 mln euro. Tym samym w ciągu pięciu lat członkostwa Polski w UE deficyt handlowy w obrotach z Rosją wzrósł aŝ blisko 3-krotnie. Było to spowodowane dynamicznym wzrostem wartości importu rosyjskich produktów mineralnych. Na podkreślenie w tym miejscu zasługuje fakt, iŝ w całym analizowanym okresie deficyt w handlu Polski z Rosją był wyŝszy niŝ cały polski eksport do Rosji (patrz tabela 2). Tabela nr 2. Deficyt w wymianie handlowej Polski z Rosją w latach 2003-2008 (mln EUR) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eksport do Rosji 1 341,8 2 327,8 3 192,3 3 775,6 4 727,4 6 051,9 Deficyt handlowy -3 307,7-2 770,5-3 903,6-5 886,6-5 723,2-7 655,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. 12

Sytuację w zakresie wysokiego deficytu w obrotach handlowych Polski z WNP-3 łącznie w latach 2003-2008 ratował handel z Ukrainą. Przez cały analizowany okres czasu, w handlu z Ukrainą, Polska posiadała dodatnie saldo wymiany handlowej. Co więcej, z roku na rok, nadwyŝka w handlu Polski z Ukrainą bardzo dynamicznie wzrastała. W 2003 roku (a więc tuŝ przed akcesją Polski do UE) wynosiła ona 715,7 mln euro, zaś w 2008 rok osiągnęła poziom aŝ 2 784,2 mln euro. Tym samym polskie dodatnie saldo obrotów handlowych z Ukrainą wzrosło aŝ blisko 4-krotnie. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był dynamicznie rosnący polski eksport na Ukrainę. W przypadku obrotów handlowych między Polską i Białorusią, od momentu przystąpienia naszego kraju do UE aŝ do 2007 roku włącznie, miał miejsce niewielki deficyt handlowy. Maksymalna jego wartość w 2005 roku wyniosła 100,6 mln euro. W 2008 roku odnotowano nadwyŝkę w handlu z Białorusią, na poziomie 210 mln euro. Reasumując, na wysokość deficytu w polskim handlu z krajami WNP-3 kluczowe znaczenie ma bardzo wysokie ujemne saldo obrotów handlowych z Rosją, łagodzone nadwyŝką w handlu z Ukrainą (patrz rysunek 10). Rysunek 10. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Udział deficytu w handlu Polski z Rosją w deficycie handlowym Polski z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (%) 78,2 73,4 69,3 64,8 50,7 60,9 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. WaŜnym wyznacznikiem pozycji handlowej Białorusi, Rosji oraz Ukrainy jest udział tych krajów w polskim handlu zagranicznym (patrz tabela 3). Generalnie naleŝy zauwaŝyć, iŝ na przestrzeni lat 2003-2008, a więc tuŝ przed i juŝ w czasach członkostwa Polski w UE, znaczenie krajów WNP-3 łącznie w polskim eksporcie oraz imporcie ogółem wzrastało. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie eksportu, gdzie udział krajów WNP-3 wzrósł z poziomu 6,5% w 2003 roku do poziomu 10,1% w 2008 roku. W przypadku analogicznego udziału w polskim imporcie nieco mniejszy, z poziomu 9,4% w 2003 roku do poziomu 11,6% w 2008 roku. Nie mniej jednak znaczenie krajów WNP-3 było przez cały ten okres duŝo większe w polskim imporcie niŝ eksporcie ogółem. Analizując udział poszczególnych państw (Białorusi, Rosji i Ukrainy osobno) w polskim eksporcie ogółem zwrócić naleŝy uwagę na fakt, iŝ największy udział w tymŝe miała, na przestrzeni całego analizowanego okresu czasu, Rosja. Jej udział wzrósł z 2,8% w 2003 roku do 5,3% w 2008 roku. Analogiczny udział Ukrainy był nieco niŝszy i zanotował wzrost z 2,8% w 2004 roku do 3,8% w 2008 roku. Zdecydowanie najniŝszy udział w polskim 13

eksporcie ogółem zanotowała Białoruś. Pomimo stopniowego wzrostu nie przekroczył on jednak nawet 1%. Tabela 3. Udział Białorusi, Rosji i Ukrainy w polskim handlu ogółem oraz w polskim handlu poza UE-27 w latach 2003-2008 (%) Eksport Import Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Udział w handlu ogółem Udział w handlu poza UE-27 WNP-3 6,5 7,4 8,2 8,8 9,4 10,1 9,4 9,0 10,5 11,4 10,3 11,6 Białoruś 0,7 0,8 0,8 0,9 0,8 1,0 0,6 0,8 0,8 0,8 0,7 0,6 Rosja 2,8 3,9 4,4 4,3 4,6 5,3 7,7 7,1 8,7 9,6 8,6 9,9 Ukraina 2,8 2,7 2,9 3,6 4,0 3,8 1,1 1,2 1,0 1,0 1,0 1,1 WNP-3 35,7 37,5 38,2 41,7 44,5 44,6 30,8 36,4 42,6 42,3 38,7 40,4 Białoruś 4,1 3,9 3,8 4,2 3,8 4,2 1,9 3,1 3,4 3,1 2,6 2,2 Rosja 15,6 19,6 20,8 20,3 21,9 23,5 25,3 28,7 35,2 35,4 32,4 34,3 Ukraina 16,0 14,0 13,7 17,1 18,8 16,9 3,6 4,7 4,0 3,8 3,8 3,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. DuŜo większe dysproporcje pomiędzy poszczególnymi krajami WNP-3 zanotowano w latach 2003-2008 w odniesieniu do ich udziału w polskim imporcie ogółem. Pod tym względem bowiem niekwestionowanym liderem, co zrozumiałe, była Rosja. W 2008 roku jej udział w całości polskiego importu ogółem wyniósł 9,9%, podczas gdy Ukrainy 1,1%, zaś Białorusi tylko 0,6%. Pozycja Rosji w tym względzie była zdeterminowana rolą tego państwa jako głównego dostawcy surowców mineralnych, zwłaszcza energetycznych do Polski. Patrząc z kolei na pozycję krajów WNP-3 jako partnera handlowego Polski przez pryzmat udziału tych trzech państw łącznie w polskim eksporcie oraz imporcie do krajów spoza państw członkowskich UE-27, okaŝe się, iŝ blisko połowa (44,6%) takiego polskiego eksportu w 2008 roku trafiała na rynki krajów WNP-3, z czego najwięcej do Rosji (23,5%). Analogicznie, udział krajów WNP-3 w polskim imporcie spoza obszaru UE-27 był równieŝ bardzo wysoki, gdyŝ w 2008 roku wynosił aŝ 40,4% (w porównaniu z 2003 rokiem nastąpił wzrost pod tym względem o 9,6 p.p.). Co ciekawe, jeśli nie uwzględni się importu do Polski z obszaru UE-27, to aŝ 34,3% pozostałego importu pochodziło w 2008 roku z Rosji. Tabela 4. Udział Polski w wymianie UE-27 z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (%) Eksport Import Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2003 2004 2005 2006 2007 2008 WNP-3 6,3 7,5 8,0 8,1 8,3 8,4 7,1 6,8 6,9 7,4 7,8 8,3 Białoruś 15,7 17,4 18,0 17,8 17,0 17,1 17,1 20,4 20,0 19,1 18,9 14,5 Rosja 3,6 5,1 5,6 5,2 5,3 5,8 6,6 6,1 6,3 6,9 7,2 7,9 Ukraina 15,4 15,7 15,8 17,4 18,1 17,3 10,1 9,9 9,3 10,6 9,9 10,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Jak wynika z danych przedstawionych w powyŝszej tabeli, wymiana towarowa z krajami WNP-3 miała dla Polski większe znaczenie niŝ dla Unii Europejskiej jako całości. Przyczyn powyŝszego naleŝy doszukiwać się przede wszystkim w bliskości geograficznej tych krajów oraz tradycji wzajemnego handlu. 14

Na tle całości wymiany handlowej UE-27 z krajami WNP-3 zwraca uwagę zwłaszcza stosunkowo wysoka pozycja polskiego eksportu na Ukrainę oraz Białoruś (w 2008 roku było to odpowiednio 17,3% oraz 17,1% całego unijnego eksportu towarów na te rynki). Z kolei największy udział w unijnym (UE-27) imporcie z krajów WNP-3 miał polski import z Białorusi (w 2008 roku udział ten wynosił 14,5%). Wspomniany udział polskiego importu z Białorusi w ogólno unijnym imporcie z tego kraju w trakcie członkostwa Polski w Unii Europejskiej systematycznie zmniejszał się (w 2004 roku wynosił on bowiem aŝ 20,4%). Na zakończenie tej części niniejszego opracowania naleŝy podkreślić, iŝ negatywne tendencje obserwowane juŝ w drugiej połowie 2008 roku (wykazane powyŝej) w związku z kryzysem gospodarczym, który dotknął takŝe i kraje obszaru WNP-3, niekorzystnie odbiją się na wymianie handlowej takŝe i w 2009 roku. Według danych GUS w I kwartale 2009 roku w wymianie handlowej Polski z Rosją odnotowano bardzo wyraźny spadek zarówno eksportu, jak i importu. Wartość polskiego eksportu do Rosji za I kwartał 2009 roku wyniosła 1 117,5 mln euro, co oznaczało spadek w stosunku do analogicznej wartości za I kwartał 2008 roku aŝ o 40,9%. Tym samym udział eksportu do Rosji w polskim eksporcie ogółem zmniejszył się z poziomu 5,3% (2008 rok) do poziomu 3,7%. W przypadku polskiego importu z Rosji sytuacja wygląda nieco lepiej, a to głównie za sprawą struktury towarowej tegoŝ importu i dominujących w nich produktów mineralnych, w tym przede wszystkim surowców energetycznych kupowanych w kontraktach wieloletnich. Polski import z Rosji w I kwartale 2009 roku osiągnął wartość 2 991,6 mln euro. Tym samym w stosunku do I kwartału 2008 roku zmniejszył się on o 31,8%. Udział zaś Rosji w polskim imporcie ogółem obniŝył się z poziomu 9,9% w 2008 roku do poziomu 9,1%. Tym samym Rosja straciła pozycję drugiego najwaŝniejszego partnera handlowego w imporcie na rzecz Chin. Udział Chin w polskim imporcie ogółem na koniec I kwartału 2009 roku wyniósł 10% 2. Konsekwencje kryzysu gospodarczego dla handlu Polski z Ukrainą wręcz dramatyczne, zdecydowanie jeszcze bardziej niekorzystne niŝ te w handlu z Rosją. Według danych GUS w I kwartale 2009 roku wartość polskiego eksportu na Ukrainę wyniosła 517 mln euro, co oznaczało spadek w stosunku do analogicznego okresu 2008 roku aŝ o 49,4%, przy spadku polskiego eksportu ogółem na poziomie 22,7%. W efekcie udział eksportu na Ukrainę w całym polskim eksporcie zmniejszył się z 3,8% w 2008 roku do 2,24%. Główną przyczyną tak duŝego spadku polskiego eksportu na Ukrainę było obniŝenie udziału wyrobów przemysłu elektromaszynowego w tymŝe eksporcie. ObniŜył on się z 37,1% do 22%. Stało się to przede wszystkim za sprawą drastycznego spadku eksportu w kategorii pojazdy, których udział obniŝył się z 20,45% do 6% (spadek wartości eksportu o prawie 87%). Polski import z Ukrainy z kolei w I kwartale 2009 roku osiągnął wartość 147,7 mln euro, co oznaczało równie drastyczny spadek aŝ o 53,2% w stosunku do poziomu z I kwartału 2008 roku, przy spadku całego polskiego importu o 29,4%. Tym samym udział Ukrainy w polskim imporcie ogółem zmniejszył się dramatycznie z 1,14% w 2008 roku do niespełna 0,6% 3. Na obecnym kryzysie gospodarczym ucierpiał takŝe dosyć wyraźnie handel Polski z Białorusią. Według danych za I kwartał 2009 roku polski eksport na Białoruś zmniejszył się zaledwie o 9% w stosunku do poziomu za I kwartał 2008 roku, a jego wartość osiągnęła poziom 211,3 mln euro. Tym samym udział polskiego eksportu na Białoruś w eksporcie ogółem zmniejszył się z 1% do 0,85%. Z kolei wartość polskiego importu z Białorusi za ten 2 Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów. I-IV 2009, Departament Handlu i Usług Wydział Handlu Zagranicznego, GUS, Warszawa, 15 czerwca 2009 r. 3 Wymiana handlowa między Polską a Ukrainą. Dane za I kwartał 2009, Wydział Promocji Handlu i Inwestycji, Ambasada Rzeczpospolitej Polskiej w Kijowie, Kijów 2009. 15

sam okres czasu, która wyniosła 241 mln euro, była niŝsza od analogicznej wartości z I kwartału 2008 roku aŝ o 58,9%. Tym samym udział importu z Białorusi w imporcie ogółem spadł z 0,6% do 0,4%. 2.2.Struktura towarowa wymiany handlowej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2008 Niezwykle istotna przy analizie wymiany handlowej między Polską a Białorusią, Rosją oraz Ukrainą jest struktura towarowa tejŝe wymiany. Niejednokrotnie (zwłaszcza w przypadku Rosji) wnioski wynikające z analizy struktury towarowej handlu z krajami WNP-3 tłumaczą występowanie asymetrii ilościowych w handlu wzajemnym oraz dynamikę zmian wspomnianego handlu. Warto jest spojrzeć na ową strukturę takŝe pod kątem ewentualnych zmian, jakie nastąpiły w niej w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Analiza struktury towarowej (według sekcji HS) dowodzi, iŝ największe znaczenie w polskim eksporcie na rynki krajów WNP-3 łącznie w latach 2003-2008 miały towary wysoko przetworzone. Dominowały bowiem: sekcja XVI (tj. maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny oraz ich części), z udziałem 21,2% w ogólnym eksporcie z Polski do krajów WNP-3 w 2008 roku oraz sekcja XVII (tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające), z analogicznym udziałem na poziomie 17,9% w 2008 roku. Na wyŝej wymienione sekcje handlowe w 2008 roku przypadało tym samym w sumie 39,1% eksportu ogółem z Polski do krajów WNP-3. Na podkreślenie zasługuje fakt, iŝ udział tych dwóch sekcji od momentu wstąpienia Polski do UE systematycznie wzrastał. W polskim imporcie z kolei z krajów obszaru WNP-3 zdecydowanie dominowała sekcja V (tj. produkty mineralne). NaleŜy podkreślić, iŝ udział produktów mineralnych w polskim imporcie wyraźnie zmniejszył się po wejściu Polski do Unii Europejskiej. W 2003 roku udział ten wynosił 82,2%, podczas gdy w 2008 roku juŝ tylko 68,9% (patrz tabela 5). Co ciekawe, aŝ 92,3% całego importu produktów mineralnych z obszaru WNP-3 pochodziło w 2008 roku z Rosji. Tabela nr 5. Główne pozycje w polskim eksporcie i imporcie do/z krajami WNP-3 w latach 2003-2008 (według sekcji HS, w %) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Sekcja HS Eksport XVI Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt 13,4 19,1 20,4 20,4 20,9 21,2 elektroniczny, ich części XVII Pojazdy, statki powietrzne, jednostki 10,4 8,2 8,4 12,6 14,5 17,9 pływające XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali 8,1 9,9 10,2 11,1 12,5 11,0 nieszlachetnych VI Produkty przemysłu chemicznego lub 11,1 12,5 11,4 10,3 9,7 9,8 przemysłów pokrewnych X Ścier z drewna, papier lub tektura oraz 9,4 7,9 8,0 7,3 6,7 6,2 artykuły z nich Sekcja HS Import V Produkty mineralne 82,2 80,9 82,2 70,7 68,9 68,9 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali 6,1 7,4 7,2 7,1 9,3 7,0 nieszlachetnych VI Produkty przemysłu chemicznego lub 5,3 5,5 4,6 4,1 4,4 4,5 przemysłów pokrewnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. 16

Struktura towarowa wymiany handlowej Polski z krajami WNP-3 jest bezpośrednią pochodną struktur towarowych w handlu Polski z poszczególnymi państwami tworzącymi region WNP-3. Stąd teŝ pojawia się uzasadniona potrzeba syntetycznej analizy struktur towarowych w handlu Polski z Białorusią, Rosją oraz Ukrainą. Tabela 6. Główne pozycje w polskim eksporcie i imporcie do/z Białorusi w latach 2003-2008 (według sekcji HS, w %) Sekcja HS 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eksport XVI Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny, ich części 25,4 24,6 22,9 24,1 25,5 26,8 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 7,8 7,6 8,4 8,6 12,0 12,1 VII Tworzywa sztuczne i kauczuk, artykuły z nich 6,8 7,0 8,1 8,0 10,2 10,9 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 8,1 9,1 9,8 11,4 10,6 10,2 XVII Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające 2,7 2,9 5,4 8,3 6,8 7,1 Sekcja HS Import V Produkty mineralne 56,8 61,6 65,1 64,7 54,4 54,3 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 21,2 17,7 15,4 11,3 14,1 22,1 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 3,7 6,7 6,7 11,7 13,1 11,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. W przypadku Białorusi, w polskim eksporcie do tego kraju dominowały na przestrzeni całego okresu lat 2003-2008 towary z sekcji XVI (tj. maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny i ich części). Ich udział w polskim handlu pozostawał praktycznie na niezmienionym poziomie, oscylującym wokół 25% (w 2008 roku było to 26,8%). Kolejne miejsca zajmowały sekcje odpowiednio: XV (tj. metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych), VII (tj. tworzywa sztuczne i kauczuk, artykuły z nich), VI (tj. produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych) oraz XVII (pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające). W przypadku kaŝdej wyŝej wymienionej sekcji ich znaczenie w polskim eksporcie na Białoruś systematycznie wzrastało po akcesji Polski do Unii Europejskiej (wzrost ten wynosił odpowiednio 4,5 p. p.; 3,9 p. p.; 1,1 p. p. oraz 4,2 p. p.). Największe znaczenie w polskim imporcie z Białorusi w latach 2003-2008, podobnie jak w imporcie z całego obszaru WNP-3, odgrywały produkty mineralne. Od momentu wstąpienia Polski do UE udział produktów mineralnych w polskim imporcie z Białorusi ogółem nieznacznie uległo zmniejszeniu (z poziomu 61,6% w 2004 roku do poziomu 54,3% w 2008 roku). W przypadku polskiego importu z Białorusi warto zwrócić uwagę na 3-krotny wzrost udziału sekcji XV (tj. metali nieszlachetnych i artykułów z metali nieszlachetnych). Największe znaczenie w polskim eksporcie do Rosji miały towary o wysokim stopniu przetworzenia, przede wszystkim z sekcji XVI (tj. maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny i ich części) oraz z sekcji XVII (tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające). W 2008 roku ich udział w całości polskiego eksportu do Rosji wynosił odpowiednio 23,6% oraz 20,1%. 17

Z kolei w polskim imporcie z Rosji tradycyjnie dominowały produktu mineralne. Ich udział zmniejszył się jednakŝe w trakcie członkostwa Polski w UE z poziomu 88,4% w 2004 roku do poziomu 74,9%, oznaczało to spadek o 13,5 p. p. Kolejne pozycje w polskim imporcie z Rosji zajmowały sekcje: XV (metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych) oraz VI (tj. produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych). Nie mniej jednak udział tych sekcji towarowych był wręcz symboliczny. Tabela 7. Główne pozycje w polskim eksporcie i imporcie do/z Rosji w latach 2003-2008 (według sekcji HS, %) Sekcja HS 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eksport XVI Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny, ich części 11,1 20,0 21,5 21,4 22,9 23,6 XVII Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające 7,9 5,1 5,7 8,3 12,3 20,1 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 13,8 15,4 13,4 12,8 11,7 10,9 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 6,0 7,8 8,6 10,3 10,7 9,2 VII Tworzywa sztuczne i kauczuk, artykuły z nich 6,2 7,3 9,0 9,4 9,0 7,7 Sekcja HS Import V Produkty mineralne 88,4 88,4 89,3 76,3 75,4 74,9 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 4,3 4,4 4,2 2,9 5,6 3,4 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 3,4 3,4 2,7 2,6 2,6 2,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. W strukturze towarowej polskiego handlu z Rosją od momentu akcesji do Unii Europejskiej nastąpiły pewne spektakularne zmiany. Do najwaŝniejszych zaliczyć naleŝy w polskim eksporcie na rynek rosyjski wzrost znaczenia sekcji XVII (tj. pojazdów, statków powietrznych oraz jednostek pływających) wzrost aŝ o 15 p. p. (z poziomu 5,1% w 2004 roku do poziomu aŝ 20,1% w 2008 roku). Było to spowodowane wzrostem eksportu samochodów osobowych produkowanych w Polsce do Rosji. Z chwilą przystąpienia Polski do UE wyraźnie wzrósł udział w polskim eksporcie sekcji XVI (tj. maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny i ich części). Porównując udział tych towarów w 2004 roku z udziałem w 2003 roku, wyraźnie widać jego blisko podwojenie. W kolejnych latach udział ten systematycznie takŝe wzrastał. Nie mniej jednak w strukturze towarowej polskiego eksportu do Rosji zanotowano takŝe tendencje spadkowe. Ta najbardziej spektakularna dotyczyła eksportu polskiej Ŝywności, zarówno produktów pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego (patrz tabela A9, w aneksie). Udział w polskim eksporcie do Rosji sekcji I (tj. zwierzęta Ŝywe, produkty pochodzenia zwierzęcego), który przed przystąpieniem Polski do UE w 2003 roku wynosił 7,2% (6 pozycja w polskim eksporcie do Rosji), na koniec 2008 roku wynosił zaledwie 1,3%. Tym samym na skutek wprowadzonego przez Rosjan zakazu importu polskiego mięsa, obowiązującego od listopada 2005 roku do grudnia 2007 roku, udział towarów sekcji I w polskim eksporcie do Rosji spadł aŝ 5,5-krotnie (porównując udział z 2008 roku do udziału z 2003 roku) oraz 2,8-krotnie (porównując udział z 2008 roku do udziału z 2004 roku. 18

Podobna sytuacja dotyczyła takŝe sekcji II (tj. produktów pochodzenia roślinnego). Na skutek wprowadzenia przez Rosję zakazu importu polskich produktów pochodzenia roślinnego w listopadzie 2005 roku (co dotkliwie uderzyło w polskich eksporterów owoców i warzyw) udział tej grupy towarowej spadł aŝ ponad 2,5-krotnie (2,1% w 2006 roku wobec 5,6% w 2005 roku). Struktura towarowa polskiego importu z Rosji była względnie stabilna w analizowanym okresie czasu. Pewnym fluktuacjom podlegał tylko malejący udział w tymŝe imporcie produktów mineralnych, co zostało wyŝej omówione. Tabela 8. Główne pozycje w polskim eksporcie i imporcie do/z Ukrainy w latach 2003-2008 (według sekcji HS, %) Sekcja HS 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Eksport XVII - Pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające 14,7 14,1 13,3 18,8 18,7 17,6 XVI Maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny, ich części 12,7 16,3 18,2 18,2 17,5 16,3 XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 10,3 13,4 13,1 12,8 14,7 13,2 VII Tworzywa sztuczne i kauczuk, artykuły z nich 11,0 10,7 11,8 11,1 10,8 9,5 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 9,4 9,5 8,8 7,0 7,1 8,0 Sekcja HS Import XV Metale nieszlachetne i artykuły z metali nieszlachetnych 20,6 25,8 33,8 42,0 37,8 35,9 V - Produkty mineralne 52,3 47,9 34,1 22,9 23,0 24,5 II Produkty pochodzenia roślinnego 1,3 1,7 3,2 4,7 2,9 9,2 VI Produkty przemysłu chemicznego lub przemysłów pokrewnych 10,6 10,5 12,2 12,0 13,6 8,3 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych EUROSTAT-Comext. Struktura towarowa polskiego eksportu na Ukrainę była względnie najbardziej stabilna, w porównaniu do tej z Białorusią oraz Rosją w analizowanym okresie czasu. Dominowały w niej: sekcja XVII (tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające) oraz sekcja XVI (tj. maszyny i urządzenia mechaniczne, sprzęt elektroniczny i ich części). W 2008 roku ich udział w polskim eksporcie na Ukrainę wynosił odpowiednio 17,6% oraz 16,3%. Mniejsze znaczenie dla polskiego eksportu do tego kraju miały zaś: sekcja XV (13,2% w 2008 r.), sekcja VII (9,5% w 2008 roku) oraz sekcja VI (8% w 2008 roku). Analizując z kolei zmiany w tejŝe strukturze w latach 2003-2008 naleŝy zaznaczyć, iŝ nieznacznie zwiększył się udział sekcji XVII o 2,9 p. p., sekcji XVI o 3,6 p. p., sekcji XV o 2,9 p. p. Wzrost eksportu towarów z sekcji XVII (tj. pojazdy, statki powietrzne, jednostki pływające), szczególnie widoczny od 2006 roku związany był z przejęciem przez ukraiński avtozaz fabryki FSO w Warszawie i eksportem produkowanych tam samochodów na Ukrainę (a takŝe do Rosji, o czym wspomniano juŝ wyŝej). W tym samym okresie zmniejszyło się jednakŝe znaczenie sekcji VII o 1,5 p. p., sekcji VI o 1,4 p. p. Największy zaś spadek udziału w polskim eksporcie na Ukrainę zanotowano w przypadku sekcji IV (tj. gotowe artykuły spoŝywcze, napoje, tytoń) o 4,3 p. p. Z kolei, struktura towarowa polskiego importu z Ukrainy na przestrzeni lat 2003-2008 uległa znaczącym zmianom. Dotyczyły one przede wszystkim bardzo istotnego spadku znaczenia produktów mineralnych (udział tychŝe w polskim imporcie z Ukrainy spadł aŝ o 27,8 p. p., z poziomu 52,3% w 2003 roku do poziomu 24,5% w 2008 roku), a takŝe bardzo 19

wyraźnego wzrostu znaczenia metali nieszlachetnych i artykułów z metali nieszlachetnych (o 15,3 p. p.), jak równieŝ produktów pochodzenia roślinnego (wzrost udziału z poziomu 1,3% w 2004 roku do poziomu 9,2% w 2008 roku). 3. Współpraca inwestycyjna Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2007 Współpraca inwestycyjna, oznaczająca wzajemny przepływ kapitału, jest obok wymiany handlowej głównym komponentem współpracy gospodarczej Polski z jej wschodnimi sąsiadami. Wielkość i struktura przepływów kapitałowych, zwłaszcza pod postacią inwestycji bezpośrednich jest swoistym papierkiem lakmusowym znaczenia danego kraju jako partnera handlowego. Odzwierciedla takŝe atrakcyjność danej gospodarki pod względem jej stabilności i potencjalnej rentowności zysków. Drugim waŝnym komponentem przepływów kapitałowych w skali międzynarodowej są tzw. inwestycje portfelowe. Specyfiką owych inwestycji jest ich stosunkowo wysoka elastyczność (zmienność) w stosunku do zmian bieŝącej kondycji makroekonomicznej w danej gospodarce. Tym samym, w związku ze światowym kryzysem gospodarczym, właśnie w zakresie inwestycji portfelowych naleŝy spodziewać się znacznego wzrostu przepływów kapitałowych. W niniejszym rozdziale pracy dokonano syntetycznej analizy zmian współpracy inwestycyjnej Polski z Białorusią, Rosją i Ukrainą w latach 2003-2007, a więc w okresie obejmującym lata tuŝ przed akcesją Polski do UE oraz pierwsze lata naszego członkostwa w Unii. Rok 2007 wynika z dostępności danych Narodowego Banku Polskiego dotyczących wielkości i struktury bezpośrednich inwestycji zagranicznych Polski na Białorusi, w Rosji i Ukrainie, a takŝe wymienionych państw w Polsce. 3.1. Polskie inwestycje bezpośrednie na Białorusi, w Rosji i na Ukrainie w latach 2003-2007 Polskie inwestycje bezpośrednie na Białorusi, w Rosji i na Ukrainie w latach 2003-2007 moŝna analizować z punktu widzenia wielkości odpływu polskiego kapitału inwestowanego w danym roku w wybranym państwie, bądź teŝ łącznej naleŝności z tytułu dokonanych polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych (wartość całości zainwestowanego kapitału ogółem na dzień 31 grudnia danego roku). W zakresie odpływu polskiego kapitału z tytułu inwestycji bezpośrednich do państwach WNP-3 (Białoruś, Rosja, Ukraina) w latach 2003-2007 wyraźnie da się zauwaŝyć tendencję wzrostową. Napływ polskiego kapitału zwiększył się znacząco od 2005 roku, a więc juŝ po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. NaleŜy zauwaŝyć, iŝ tendencja ta jest charakterystyczna nie tylko dla polskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich do trzech analizowanych państw, ale generalnie dla polskich BIZ ogółem (patrz rysunek 11). Rysunek 11. 20

3000 Dynamika zmian polskich BIZ w latach 2003-2007 (2003=100) 2500 2000 % 1500 1000 500 0 2003 2004 2005 2006 2007 BIZ ogółem BIZ na Białorusi, w Rosji i Ukrainie łącznie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP. Analizując dane przedstawione na powyŝszym rysunku wyraźnie widać systematyczny przyrost polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi, w Rosji i Ukrainie w analizowanym okresie czasu. Inwestycje te, które w 2007 roku stanowiły wartość 531,7 mln euro, były aŝ 5,3 raza większe niŝ w 2003 roku, kiedy to ich wartość wynosiła zaledwie 99,6 mln euro. Nie mniej jednak, jeśli weźmie się pod uwagę znaczenie tychŝe inwestycji w polskich bezpośrednich inwestycjach zagranicznych ogółem, to ich udział w porównaniu z 2003 rokiem znacząco zmniejszył się (patrz rysunek 12). Oznaczało to, iŝ w strukturze geograficznej polskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich trzy analizowane państwa traciły na dotychczasowym znaczeniu. Szczególnie wyraźnie było to widoczne w 2006 roku, kiedy to ów udział wyniósł zaledwie 3,1%. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był zakup przez PKN Orlen strategicznego pakietu akcji litewskiej rafinerii w MoŜejkach (AB Mažeikių Nafta). Inwestycja ta znacząco podnosząc wartość całkowitych polskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych (stąd rekordowy ich wynik w 2006 roku), znacząco zmniejszyła udział polskich inwestycji na Białorusi, w Rosji i Ukrainie w bezpośrednich inwestycjach ogółem. Innym waŝnym powodem owego spadku udziału był wyraźny spadek (o 40%) wartości polskich BIZ w Rosji w 2006 roku, a takŝe wycofywanie zysków przez polskich inwestorów do kraju z Rosji oraz Ukrainy (odpowiednio 10,6 mln euro oraz 14,7 mln euro). Rysunek nr 12. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Udział polskich BIZ na Białorusi, w Rosji i Ukrainie w BIZ ogółem w latach 2003-2007 (%) 2003 2004 2005 2006 2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP. 21

W 2007 roku udział polskich BIZ na Białorusi, w Rosji i Ukrainie znacząco (w porównaniu z 2006 rokiem) wzrósł, i wyniósł 15,6%. Biorąc pod uwagę wartość polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi, w Rosji i Ukrainie w latach 2003-2007 naleŝy zauwaŝyć ich wzrost, począwszy od 2004 roku, do poziomu 531,7 mln euro w 2007 roku. Tabela 9. Odpływ kapitału z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich w państwach WNP 3 (Białoruś, Rosja, Ukraina) w latach 2003-2007 (mln euro) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 Białoruś 2,9 4,0 9,0 11,1 18,8 Rosja 26,3 28,1 101,7 60,3 233,5 Ukraina 70,4 53,4 105,8 148,8 279,4 Łącznie 99,6 85,5 216,5 220,2 531,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2003 roku. Aneks statystyczny, NBP, styczeń 2009; Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2004 roku. Aneks statystyczny, NBP, listopad 2008; Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2005 roku. Aneks statystyczny, NBP, listopad 2008; Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą w 2007 roku, NBP, grudzień 2008. Największym odbiorcą polskich zagranicznych inwestycji bezpośrednich w okresie lat 2003-2007 spośród analizowanych trzech państw była Ukraina. Jej procentowy udział w całości polskich BIZ do trzech analizowanych państw łącznie był najwyŝszy i wahał się w granicach od 48,9% w 2005 roku do 70,7% w 2003 roku, w 2007 roku wyniósł 52,5% (patrz rysunek 13). Następnym w kolejności odbiorcą polskich inwestycji zagranicznych była Rosja, której udział w całości polskich BIZ do analizowanych trzech państw wahał się od poziomu 46,9% w 2005 roku do poziomu 43,9% w 2007 roku. Najmniejsze polskie zagraniczne inwestycje bezpośrednie trafiły w latach 2003-2007 na Białoruś, co bez wątpienia było spowodowane z jednej strony stosunkowo niską atrakcyjnością inwestycyjną gospodarki białoruskiej, z drugiej zaś strony niesprzyjającego klimatu inwestycyjnego, będącego pochodną specyfiki modelu gospodarki centralnie planowanej realizowanego na Białorusi. Rysunek nr 13. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Udział Białorusi, Rosji i Ukrainy w polskich BIZ do WNP-3 ogółem w latach 2003-2007 (%) 2003 2004 2005 2006 2007 Białoruś Rosja Ukraina Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych NBP. 22

Obserwując tendencję zmian w napływie polskich BIZ do Rosji, Białorusi i Ukrainy naleŝy podkreślić, Ŝe pomimo faktu, iŝ w wartościach bezwzględnych dominowały polskie inwestycje bezpośrednie na Ukrainie, to jednak w przekroju całego okresu lat 2003-2007 moŝna zaobserwować rosnące stopniowo znaczenie gospodarki rosyjskiej, przy malejącym znaczeniu gospodarki ukraińskiej, jako docelowego miejsca lokaty polskiego kapitału, biorąc pod uwagę trzy analizowane państwa. Podstawowym źródłem polskich inwestycji bezpośrednich ogółem na Białorusi, w Rosji i Ukrainie były w latach 2003-2004 tzw. pozostałe inwestycje, których wartość stanowi saldo obrotów kredytowych pomiędzy podmiotami powiązanymi kapitałowo. Ich wartość oscylowała w tych dwóch latach wokół 50 mln euro (patrz tabela A14 w aneksie). W kolejnych latach wartość tychŝe inwestycji wzrosła aŝ do poziomu 201 mln euro w 2007 roku, nie mniej jednak nie były one juŝ głównym źródłem polskich BIZ na Białorusi, w Rosji i Ukrainie ogółem. W okresie lat 2005-2007 głównym źródłem polskich inwestycji bezpośrednich w przedmiotowych państwach łącznie były bowiem inwestycje w kapitał własny przedsiębiorstw. W 2007 roku osiągnęły one wartość 310,8 mln euro (wzrost aŝ o 180 mln euro w porównaniu z 2006 rokiem), co stanowiło aŝ 58,5% polskich inwestycji ogółem w trzech analizowanych państwach. Na uwagę zasługuje takŝe fakt, iŝ w 2007 roku blisko 2- krotnie wzrosła takŝe wartość tzw. pozostałych inwestycji polskich przedsiębiorstw w analizowanych państwach, osiągając poziom 201 mln euro. Wartość polskich inwestycji bezpośrednich w kapitał własny przedsiębiorstw w latach 2003-2007 była zdecydowanie najwyŝsza w przypadku inwestycji na Ukrainie (patrz tabela A14 w aneksie). W 2007 roku wyniosła ona 224,1 mln euro, wobec 83 mln euro w Rosji oraz zaledwie 3,7 mln euro na Białorusi. Biorąc pod uwagę kategorię tzw. pozostałych inwestycji, ich skumulowana wartość za okres lat 2003-2007 była największa w przypadku polskich inwestycji w Rosji, głównie za sprawą znaczącego wzrostu tych inwestycji w 2007 roku. Najmniejszą wartość tzw. pozostałych inwestycji odnotowano w przypadku polskich BIZ na Białorusi (zaledwie 4 mln euro w 2007 roku). Składnikiem obniŝającym wartość polskich inwestycji bezpośrednich w Rosji oraz na Ukrainie, obserwowanym w 2006 roku, były ujemne reinwestowane zyski, na poziomie 10,6 mln euro w przypadku Rosji oraz 14,7 mln euro w przypadku Ukrainy. Świadczy to o wycofywaniu osiągniętych zysków przez polskie przedsiębiorstwa. Analizując z kolei łączną skumulowaną wartość naleŝności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi, w Rosji i Ukrainie naleŝy podkreślić, iŝ wzrastała ona systematycznie z roku na rok w okresie lat 2003-2007 (patrz tabela 10). W 2007 roku wyniosła ona aŝ 1 029,4 mln euro, co wobec wartości z 2003 roku, która wynosiła 155,5 mln euro, oznaczało blisko 7-krotny wzrost wspomnianych naleŝności. Tabela 10. NaleŜności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich na Białorusi, w Rosji i Ukrainie w latach 2003-2007 (stan na 31 grudnia, wartość w mln euro) Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 Białoruś 6,4 10,3 21,5 31,5 48,3 Rosja 43,1 69,9 167,0 213,6 393,0 Ukraina 106,0 143,0 251,2 376,2 588,1 Łącznie 155,5 223,2 439,7 621,3 1 029,4 Źródło: jak w tabeli 9. Zdecydowana większość naleŝności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich przypadała kaŝdego roku w okresie lat 2003-2007 na Ukrainę oraz Rosję (patrz rysunek 14). 23