BAŁTYK - SKŁADOWISKO AMUNICJI CHEMICZNEJ WYKONAŁY: ANETA WITKOWSKA MAGDALENA WIJAS (anetka8@op.pl) (pecatrix@op.pl)
WSTĘP Do szczególnego rodzaju zagrożeń w Morzu Bałtyckim jest obecność amunicji chemicznej, którą celowo zatapiano po II wojnie światowej. Była to broń chemiczna niemieckiego Wermachtu, której operację zatapiania prowadzono pod nadzorem wojsk alianckich i radzieckich. Znane są trzy rejony zatapiania: Mały Bełt, Głębia Bornholmska na Wsch. od Bornholmu oraz południowo zachodnia część Głębi Gotlandzkiej. Przypuszcza się, że na dnie morza może znajdować się około 40,000 60,000 ton amunicji chemicznej, w tym około 12,000 13,000 ton bojowych środków trujących. W rzeczywistości przytoczone liczby mogą być znacznie większe. Zatopiona amunicja chemiczna stanowi dziś tykającą bombę ekologiczną, która może wybuchnąć w każdym momencie. Jest ona zagrożeniem nie tylko dla kruchego i niezwykle wrażliwego ekosystemu Morza Bałtyckiego, ale także dla zdrowia i życia mieszkających u jego wybrzeży ludzi. Dotychczasowe prace badawcze pozwoliły zlokalizować część miejsc zatopienia bojowych środków trujących oraz częściowo zrozumieć wpływ zatopionej broni chemicznej na otaczający ekosystem. Dodatkowym problemem jest także budowa Gazociągu Północnego, który dodatkowo może wpłynąć negatywnie na środowisko w razie awarii. Jego trasa ma przechodzić przez składowiska zatopionej broni chemicznej, których naruszenie może tylko przyśpieszyć potencjalną katastrofę ekologiczną. Zatopiona amunicja chemiczna stanowi bardzo poważny problem, z którego wiele osób nie zdaje sobie sprawy.
1.OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MORZA BAŁTYCKIEGO morze śródlądowe położone w północnej części Europy, powstałe w epoce lodowcowej ogólna powierzchnia wynosi 385 000 km 2, wraz z Cieśninami Duńskimi i Kattegatem- 415 226 km 2, a objętość wody ok. 20 000 km 3 całkowita wymiana wody trwa średnio około 30 lat jest morzem bardzo płytkim, średnia głębokość wynosi około 52 m rejon strefy zlewowej zamieszkuje ponad 85 mln ludzi z 10 krajów średnie zasolenie wynosi 7,8 charakterystyczną jego cechą jest dwuwarstwowość wód Rys. Morze Bałtyckie (Nowy Atlas Świata, Wydawnictwo PWN, W-wa 2003)
2.RODZAJE ZATOPIONYCH ŚRODKÓW TRUJĄCYCH W MORZU BAŁTYCKIM Tabun Sarin Soman Iperyt siarkowy Iperyt azotowy Iperyt lepki (iperyt utwardzony) Luizyt Fosgen Dwufosgen Trójfosgen Chlor chloroacetofenon cyjanowodór Chlorocyjan Adamsyt Clark I - dwufenylochloroarsyna Clark II - dwufenylocyjanoarsyna Rys. Wyłowiona bomba z iperytem (http://levis.sggw.waw.pl) Rys. Grudka iperytu wśród złowionych ryb (http://levis.sggw.waw.pl)
3.ILOŚĆ I STREFY ZRZUTU AMUNICJI CHEMICZNEJ znane są trzy rejony zatapiania: Mały Bełt, Głębia Bornholmska (na Wsch od Bornholmu), Głębia Gotlandzka ( południowo - zachodnia część) szacuje się, że ogólnie może być ok. 60 miejsc zatopienia broni w wodach bałtyckich prawdopodobnie na dnie morza może znajdować się ok. 4-60 tys. ton amunicji chemicznej, w tym ok. 12-13 tys. ton bojowych środków trujących Rys. Lokalizacja i masa zatopionych bojowych środków trujących /BST/ w Bałtyku południowym Źródło: M. Mazurek, Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim - materiały z sympozjum naukowego 22 kwietnia 1997 r., Akademia Marynarki Wojennej, Gdynia 1998, s. 20
4.PRZYPADKI SKAŻEŃ LUDZI, KUTRÓW RYBACKI I SPRZĘTU POŁOWEGO Pierwszy ogłoszony przypadek kontaktu ludzi z BST miał miejsce w 1950 r. Najbardziej dramatyczny przypadek oparzenia dzieci iperytem miał miejsce na plaży w Darłówku w lipcu 1955 r., kiedy fale morskie przerzuciły przez zamienny falochron metalową beczkę wypełnioną iperytem. Bawiące się na plaży dzieci zaczęły ją toczyć, nie zważając uwagi na wyciekający z niej płyn. Po 30 minutach wystąpiły pierwsze objawy oparzenia u 102 dzieci z tego u czworga ciężkie (oczy). Po tym wypadku zamknięty został dostęp do plaży, a skażony teren zneutralizowano (codziennie wysypywano 3 tony wapna chlorowanego) przez 7 dni. Plaża została otwarta po 3 miesiącach W pełni udokumentowanych przypadków znalezienia w Polskiej Strefie Ekonomicznej amunicji chemicznej i o BST jest 16. Głównym bojowym środkiem trującym stwarzającym największe zagrożenie był iperyt. Szczególne zagrożenie amunicja chemiczna stwarza dla załóg kutrów rybackich, ze względu na niewłaściwe postępowanie w przypadku wyłowienia i kontaktu z nią, w wyniku: brak informacji specjalistycznej o istniejącym zagrożeniu, brak edukacji proekologicznej i specjalistycznej, brak jednoznacznych procedur postępowania po stwierdzeniu skażenia.
5. PROCEDURY POSTĘPOWANIA Rys. Sposób postępowania w przypadku skażenia załogi kutra rybackiego Źródło: T. Kasperek, Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999, s. 118 Rys. Proces odkażania kutra rybackiego Źródło: T. Kasperek, Broń chemiczna zatopiona w Morzu Bałtyckim, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1999, s 119
6. JAK OGRANICZYĆ ZAGROŻENIE AMUNICJĄ CHEMICZNĄ Wyławianie i niszczenie broni chemicznej zatopionej w Morzu Bałtyckim jest zbyt kosztowne i niebezpieczne. Proponowane są różne warianty neutralizacji broni chemicznej: 1) fizyczne - poprzez pokrycie miejsc z amunicja warstwą betonu lub tworzywa sztucznego, 2) fizykochemiczne poprzez spalanie w łuku plazmowym, 3) chemiczne poprzez reakcje rozkładu z odkażalnikami. Propozycja angielskiej firmy Atomic Energy Authority (AEA Technology) i szkockiej SubSea Offshore Ltd. zakłada neutralizację wspomnianej broni, prace miałyby zostać oparte o dwa warianty neutralizacji: użycie srebra jako katalizatora do rozkładu fosforoorganicznych środków trujących (sarinu, tabunu, V-gazów, samanu); użycie rutenu jako katalizatora do rozkładu chlorowcopochodnych środków trujących (luizyt, iperyt siarkowy, iperyt azotowy, fosgen, dofisgen itd.). Koszt takich operacji wyniósłby od 8 do 30 i więcej miliardów ECU.
CO NALEŻY ZROBIĆ!!! 1. Kontynuować poszukiwań w celu odnalezienia niezidentyfikowanych do tej pory rejonów zatopienia. Powinno to być realizowane z bardzo dużą dokładnością, krok po kroku. ( analiza dna morza o wymiarach 300 m x 300 m zajmuje 1-2 dni i kosztuje ok. 10 000 ECU). 2. Powinny zostać opracowane zwięzłe, czytelne instrukcje dla rybaków określające zasady postępowania w przypadku wydobycia z morza amunicji chemicznej. 3. Problem ten wymaga odpowiednich badań z zastosowaniem nowoczesnej aparatury. Według niektórych ekspertów za kilkanaście lub kilkadziesiąt lat może nastąpić masowe wydostanie się trujących substancji chemicznych do wody, powodującej jej skażenie i niekorzystne oddziaływanie na florę i faunę Bałtyku. Formułuje się przy tym tezę, że możliwa jest katastrofa ekologiczna. 4. W ramach Konwencji należy opracować znormalizowane dokumenty i instrukcje postępowania w portach przy odbiorze wyłowionych przez rybaków BST, metody ich dekontaminacji przez wyspecjalizowane jednostki (wojskowe) oraz określić zasady refundacji kosztów takich operacji, a także odszkodowania dla właścicieli kutrów. Dodatkowo należy opracować zasady udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku skażenia BST, które szpitale mają podjąć się leczenia i kto ponosi za to koszty.
5. Powinny być prowadzone podstawowe szkolenia dla ludzi związanych z rybołówstwem oraz innych użytkowników morza narażonych na skażenie. Wyposażanie kutrów rybackich w odpowiednie instrukcje, środki ochrony indywidualnej, prosty indykator skażeń czy indywidualne pakiety przeciwchemiczne mogą być bezcelowe i mało skuteczne przy braku odpowiedniego przygotowania praktycznego i wiedzy na ten temat. 6. Należy umiejętne przeprowadzić edukację informacyjną, bez wzbudzania psychozy strachu, dla pozostałych osób, głównie mieszkańców miast nadmorskich i portów, wczasowiczów oraz turystów. Edukacja ta powinna zawierać niezbędne informacje odnośnie występowania broni chemicznej w morzu, jej właściwości fizycznych i toksycznych oraz sposobów postępowanie w przypadku kontaktów z nią. 7. Konieczne wydaje się prowadzenie szczegółowej analizy epidemiologicznej, gdyż od pewnego czasu obserwuje się wzrost zachorowań na nowotwory wśród ludności zamieszkujących obszary nadbałtyckie. Podobnie, należy prowadzić analizę licznych padnięć występujących wśród ptaków morskich (ok. 1,5 mln rocznie).