NA DNIE BA TYKU CZYHA ŒMIERÆ

Transkrypt

1 Tak naprawdê nikt nie wie, ile na dnie u spoczywa zatopionych gazów bojowych NA DNIE BA TYKU CZYHA ŒMIERÆ Pawe³ Wójcik Polska bêdzie kierowaæ flagowym projektem unijnej Strategii rozwoju regionu Morza Ba³tyckiego, który ma oceniæ potrzebê oczyszczenia u z zalegaj¹cej na jego dnie broni chemicznej. Nasz kraj zgodzi³ siê obj¹æ kierownictwo nad tym projektem, którego g³ównym zadaniem jest sporz¹dzenie solidnych map dna Morza Ba³tyckiego i dokonanie generalnej analizy sytuacji. To dotyczy g³ównie sk³adu broni chemicznej, ale tak e toksycznych wraków statków. Polska bêdzie przewodniczyæ temu projektowi. Komisja Europejska przedstawi³a propozycjê strategii UE dla zamieszkanego przez blisko 100 mln ludzi regionu Morza Ba³tyckiego. Strategia jest jednym z g³ównych priorytetów szwedzkiego przewodnictwa w drugiej po³owie 2009 roku. We wrzeœniu ma siê odbyæ w Sztokholmie wielka miêdzynarodowa konferencja pañstw i innych instytucji zainteresowanych Strategi¹. Strategia Morza Ba³tyckiego nie przewiduje finansowania z bud etu UE adnego projektu dotycz¹cego budz¹cego kontrowersje w Polsce Gazoci¹gu Pó³nocnego, który ma przebiegaæ w³aœnie po dnie Morza Ba³tyckiego. Gazoci¹g Pó³nocny jest wspólnym przedsiêwziêciem Gazpromu oraz niemieckich firm EON-Ruhrgas i BASF. Do tych trzech koncernów wkrótce ma jeszcze do³¹czyæ holenderski Gasunie. Magistrala bêdzie siê sk³adaæ z dwóch nitek o ³¹cznej prze- BOJOWE ŒRODKI TRUJ CE Bojowe œrodki truj¹ce (dawniej gazy bojowe lub bojowe œrodki chemiczne) s¹ to substancje chemiczne stosowane w konfliktach zbrojnych do zabijania lub zatruwania ludzi, zwierz¹t i roœlin. Stanowi¹ zasadniczy sk³adnik broni chemicznej. Powoduj¹ szkodliwe zanieczyszczenie powietrza, wody, gleby, sprzêtu bojowego, budynków, dróg itp. Bojowe œrodki truj¹ce s¹ cieczami lub cia³ami sta³ymi, rzadziej gazami, s³abo rozpuszczaj¹ siê w wodzie, dobrze w rozpuszczalnikach organicznych, olejach, smarach. W postaci par i aerozoli s¹ niewidoczne go- ³ym okiem, czêsto pozbawione zapachu. Do organizmu ludzkiego przenikaj¹ drogami oddechowymi, przez skórê i przewód pokarmowy. Wspó³czesne bojowe œrodki truj¹ce s¹ substancjami o bardzo silnym dzia³aniu toksycznym, ³atwo przenikaj¹cymi m.in. przez gumê, tworzywa sztuczne, s¹ odporne na dzia³anie czynników atmosferycznych i chemicznych œrodków odka aj¹cych. Ze wzglêdu na objawy dzia³ania na organizm rozró nia siê bojowe œrodki truj¹ce: Paralityczno-drgawkowe sarin (trylon 144, trylon 46) znajdujacy siê w grupie organicznych, pochodnych kwasu fosforowego. Jest to bezbarwna, bezwonna ciecz mieszaj¹ca siê z wod¹ i wieloma rozpuszczalnikami organicznymi. Wnika do organizmu przez drogi oddechowe i skórê. Dawka kilkunastu mg powoduje œmieræ cz³owieka po kilku minutach. soman zaliczany jest do grupy organicznych pochodnych kwasu fosfonowego. Jest to bezbarwna, nierozpuszczalna w wodzie ciecz o s³abym zapachu kamfory. Œrodek ten jest silnie toksyczny. Zatrucia powstaj¹ wskutek wdychania par i wnikania kropel i par przez skórê. Dawkê œmierteln¹ dla cz³owieka ocenia siê na kilka mg. tabun (trylon 83) zaliczany do grupy zwi¹zków fosforoorganicznych. Jest to bezbarwna ciecz o zapachu owoców. Produkt techniczny ma barwê brunatn¹ i zapach gorzkich migda³ów. Dzia³a ra ¹co przez skórê, œluzówkê, drogi oddechowe. Tabun produkowany by³ przez Niemców w okresie II wojny œwiatowej, stosowany równie przez Irak w wojnie iracko-irañskiej w 1985 r. V-gazy jest to potoczna nazwa niektórych paralitycznodrgawkowych bojowych œrodków truj¹cych o bardzo du- ej toksycznoœci. S¹ oleistymi cieczami s³abo rozpuszczalnymi w wodzie. Powoduj¹ d³ugotrwa³e ska enie terenu (do kilku miesiêcy w warunkach zimowych). Wdychanie aerozolu zawieraj¹cego kilka mg V-gazu w m 3 powietrza wywo³uje powa ne zatrucia. Powoduje te bardzo niebezpieczne ska enia skóry. Przedstawicielem V- gazów jest tzw. VX (organiczna pochodna kwasu tiolofosfonowego), w który jest wyposa ona armia USA. V- gazy to broñ stworzona po II wojnie œwiatowej, zatem nie zalega ona na sk³adowiskach zlokalizowanych na dnie u. 28 ŒRODOWISKO 12 (396)/2009

2 pustowoœci 55 mld metrów szeœciennych gazu rocznie. Morski odcinek gazoci¹gu ma liczyæ 1189 km. Bêdzie siê zaczynaæ od t³oczni na brzegu zatoki Portowaja ko³o Wyborga, w rejonie Petersburga, a koñczyæ w Greifswaldzie, w pobli u granicy niemiecko-polskiej. Gazoci¹g Pó³nocny zostanie pod- ³¹czony do rosyjskiej sieci przesy³owej za poœrednictwem l¹dowej magistrali Griazowiec-Wyborg o d³ugoœci 917 km. Bêdzie ona przebiegaæ przez obwód wo³ogodzki i leningradzki, na pó³nocnym wschodzie Rosji, wzd³u ju istniej¹cego gazoci¹gu. Jej uk³adanie rozpoczê³o siê w 2005 roku. Projektowana rura od pocz¹tku budzi powa ne zastrze enia ekologów z krajów regionu Morza Ba³tyckiego m.in. z powodu zalegaj¹cej na dnie broni chemicznej. Na dnie le y œmieræ Lokalizacja g³ównych sk³adowisk chemicznych œrodków bojowych deponowanych w wodach u po I i II wojnie œwiatowej. Wszystkie te œrodki maj¹ pewne cech wspólne. S¹ to trudno lotne ciecze, które dzia³aj¹ ra ¹co na uk³ad oddechowy. Oznakami zatrucia jest pocz¹tkowo zwê enie Ÿrenic, póÿniej pojawia siê ból ga³ki ocznej, skurcz oskrzeli po³¹czony z kaszlem, dusznoœci, wymioty, bóle brzucha z biegunk¹, drgawki miêœni pr¹ kowanych, a nastêpnie ich parali. To w³aœnie parali miêœnia sercowego i miêœni oddechowych jest bezpoœredni¹ przyczyn¹ zgonu. Parz¹ce (nekrozuj¹ce) S¹ to: luizyt (dawniej rosa œmierci) œrodek w dzia³aniu podobny do iperytów. Jest mieszanin¹ chlorowinyloarsyn. To brunatna ciecz o intensywnym zapachu pelargonii. Wykazuje silne w³aœciwoœci ogólnotruj¹ce. iperyty bojowe œrodki truj¹ce o dzia³aniu parz¹cym. Wystêpuj¹ w postaci par, kropel lub aerozolu, wywo³uj¹ na skórze pêcherze i trudno goj¹ce siê rany, na które szczególnie wra liwe s¹ oczy. Do iperytów nale ¹: a) iperyt siarkowy (gaz musztardowy) u ywany by³ w I wojnie œwiatowej (na ogóln¹ liczbê pora eñ o³nierzy bojowymi œrodkami truj¹cymi 80% stanowi³o pora enie imperytem siarkowym) b) bis(2-chloroetylo)sulfid bezbarwna oleista ciecz o zapachu musztardy c) iperyt techniczny maj¹cy barwê brunatn¹ lub czarn¹ d) iperyty azotowe bêd¹ce chlorowcopochodnymi amin Szczególnym zagro eniem w Morzu Ba³tyckim jest obecnoœæ alifatycznych, np. tris(2-chloroetyloamina) bezbarwna oleista ciecz. Znane s¹ tak e inne iperyty o mniejszym znaczeniu militarnym, np. iperyt tlenowy, sesquiiperyt. Parz¹ce œrodki truj¹ce dzia³aj¹ niszcz¹co na skórê i b³ony œluzowe, a przedostaj¹ siê do organizmu przez drogi oddechowe i skórê. Objawy to uszkodzenie rogówek i spojówek oczu z utrat¹ wzroku, stan zapalny i uszkodzenia dróg oddechowych z kaszlem, chrypk¹ i bezg³osem oraz zaczerwienienia, pêcherze i trudno goj¹ce siê owrzodzenia na skórze poddanej dzia³aniu kropli tych œrodków. Ogólnotruj¹ce cyjanowodór (kwas pruski) zwi¹zek nieorganiczny, lotna bezbarwna ciecz, o zapachu gorzkich migda³ów. Jest to bardzo silna trucizna (dawka œmiertelna wynosi ok. 0,05 g). Cyjanowodór miesza siê z wod¹ w ka dym stosunku, tworz¹c bardzo s³aby kwas (kwas cyjanowodorowy), od którego wywodz¹ siê sole, cyjanki i pochodne organiczne nitryle. Stosowany jest do zwalczania szkodników oraz w syntezach organicznych (np. do otrzymywania akrylonitrylu). arsenowodór zwi¹zek nieorganiczny, bezbarwny gaz. Ma w³aœciwoœci silnie truj¹ce. Jest reduktorem. Tworzy siê m.in. podczas dzia³ania wodorem na arsen lub jego zwi¹zki. chlorocyjan zwi¹zek nieorganiczny, bezbarwny, silnie truj¹cy gaz o przenikliwym zapachu. Podra nia oczy i gór- ŒRODOWISKO 12 (396)/

3 amunicji chemicznej, któr¹ celowo zatapiano po II wojnie œwiatowej. By³a to broñ chemiczna niemieckiego Wehrmachtu, której operacjê zatapiania prowadzono pod nadzorem wojsk alianckich i radzieckich. Znane s¹ trzy rejony zatapiania: czone liczby mog¹ byæ znacznie wiêksze. Zatopiona amunicja chemiczna stanowi dziœ tykaj¹c¹ bombê ekologiczn¹, która mo e wybuchn¹æ w ka - dym momencie. Jest ona zagro eniem nie tylko dla kruchego i niezwykle Znane s¹ trzy rejony zatapiania: Ma³y Be³t, G³êbia Bornholmska (na Wschód od Bornholmu), G³êbia Gotlandzka (po³udniowo -zachodnia czêœæ). Szacuje siê, e ogólnie mo e byæ ok. 60 miejsc zatopienia broni w wodach ba³tyckich. Nikt nie potrafi Ma³y Be³t, G³êbia Bornholmska na wschód od Bornholmu oraz po- ³udniowo-zachodnia czêœæ G³êbi Gotlandzkiej. Przypuszcza siê, e na dnie u mo e znajdowaæ siê oko³o ton amunicji chemicznej, w tym oko³o ton bojowych œrodków truj¹cych. W rzeczywistoœci przyto- ne drogi oddechowe. Stosowany by³ podczas I wojny œwiatowej. Obecnie u ywany jest do badañ w³aœciwoœci ochronnych masek przeciwgazowych. Wszystkie œrodki ogólnotruj¹ce to ³atwo lotne ciecze, które dostaj¹ siê do organizmu poprzez drogi oddechowe wraz z wdychanym powietrzem. Po przenikniêciu do krwi blokuj¹ hemoglobinê jako przenoœnik tlenu, co prowadzi do uduszenia komórkowego zablokowania wch³aniania tlenu z krwi. W ma³ych stê eniach pierwszymi objawami s¹ zawroty g³owy, metaliczny smak w ustach i os³abienie prowadz¹ce do utraty przytomnoœci i œmierci. Przy wiêkszym stê eniu œmieræ nastêpuje gwa³townie, w ci¹gu kilkunastu sekund. Wody u kryj¹ niejedn¹ tajemnicê. wra liwego ekosystemu Morza Ba³tyckiego, ale tak e dla zdrowia i ycia mieszkaj¹cych u jego wybrze y ludzi. Dotychczasowe prace badawcze pozwoli³y zlokalizowaæ czêœæ miejsc zatopienia bojowych œrodków truj¹cych oraz czêœciowo zrozumieæ wp³yw zatopionej broni chemicznej na otaczaj¹cy ekosystem. okreœliæ, gdzie jeszcze poza zdefiniowanymi regionami spoczywa zdeponowana amunicja. Bezpoœrednio po wojnie nieznane by³y jeszcze technologie skutecznej i bezpiecznej likwidacji zasobów niepotrzebnej broni chemicznej. Zw³aszcza w tak ogromnych iloœciach, w jakich by³a nagromadzona. Dusz¹ce Jest to np. fosgen zwi¹zek nieorganiczny, silnie truj¹cy, bezbarwny gaz o zapachu zgni³ego siana. Stê enie fosgenu rzêdu 0,1 mg/dm 3 jest niebezpieczne dla ycia. Z wod¹ tworzy dwutlenek wêgla i chlorowodór. Reaguje z wieloma substancjami organicznymi. Otrzymywany przez katalityczn¹ syntezê z tlenku wêgla i chloru. By³ stosowany w I wojnie œwiatowej jako gaz bojowy. Fosgen jest u ywany w syntezach organicznych (g³ównie barwników). Bojowe œrodki dusz¹ce to lotne ciecze o zapachu zgni- ³ych liœci lub zbutwia³ego siana. Po wziewnym wprowadzeniu ich do p³uc niszcz¹ naczynia w³osowate pêcherzyków p³ucnych, co powoduje zalanie p³uc krwi¹ i uduszenie. Jeœli jednak stê enie by³o ma³e, mo e wyst¹piæ krótki okres utajenia, po którym pojawia siê kaszel, krwawa pienista plwocina, zasinienie twarzy i szyi (a do barwy fioletowej). Tu równie krew i osocze gromadz¹ce siê w pêcherzykach p³ucnych, co prowadzi w rezultacie do œmierci wskutek g³odu tlenowego. Dra ni¹ce lakrymatory podra niaj¹ zakoñczenia nerwów czuciowych oczu, wywo³uj¹c silne ³zawienie. Objawy ska enia lakrymatorami ustêpuj¹ samoistnie, w krótkim czasie po opuszczeniu terenu ska onego. Lakrymatorami s¹: chloroacetofenon, chloropikryna, CS. By³y to œrodki u ywane podczas wojen. Obecnie stosowane przez policje wielu pañstw do rozpêdzania t³umów. sternity podra niaj¹ zakoñczenia nerwów w jamie nosowo-gard³owej, tchawicy i oskrzelach, wywo³uj¹c kaszel, kichanie, uczucie pieczenia i ból w klatce piersiowej. Maj¹ równie dzia³anie ³zawi¹ce. Objawy zatrucia zwykle mijaj¹ po 1 2 dniach, nawet w wypadku nieudzielania pomocy medycznej. Silnymi sternitami s¹ niektóre zwi¹zki arsenoorganiczne (np. adamsyt). Œrodki dra ni¹ce to cia³a sta³e, przechodz¹ce bezpoœrednio w stan gazowy przez sublimacjê. Przedostaj¹ siê do organizmu wraz z wdychanym powietrzem i powoduj¹ kaszel, silne ³zawienie, ból klatki piersiowej, md³oœci i podra - nienie skóry. Przy wiêkszym stê eniu (1 5 mg/m 3 ) powoduje czasowe pora enie, zaœ przy bardzo du ym ( mg/ m 3 ) œmieræ u 50% pora onych. 30 ŒRODOWISKO 12 (396)/2009

4 Dzisiaj by³aby to prawdopodobnie pyroliza beztlenowa w specjalnych wysokotemperaturowych piecach plazmowych. Rodzi siê pytanie czy zalegaj¹ce na dnie u substancje s¹ BA TYK W LICZBACH km 2 wynosi powierzchnia Baùtyku wraz z cieúninami duñskimi 17% powierzchni Europy zajmuje zlewnia Morza Ba³tyckiego 85 mln ludzi mieszka w zlewni u 15 mln osób mieszka bezpoœrednio nad Morzem Ba³tyckim 459 m najg³êbsze miejsce na u G³êbia Landsort 53 m to œrednia g³êbokoœæ Morza Ba³tyckiego 30 lat potrzebuje, aby wymieniæ swoj¹ wodê 25 lat zajmuje rozk³ad wprowadzonych do Morza Ba³tyckiego substancji 15% œwiatowego transportu morskiego koncentruje siê na u 7,5 wynosi œrednie zasolenie u tralizowano (codziennie wysypywano 3 tony wapna chlorowanego) przez 7 dni. Pla a zosta³a otwarta po 3 miesi¹cach. W pe³ni udokumentowanych przypadków znalezienia w Polskiej Strefie Ekonomicznej amunicji chemicznej jest 16. G³ównym bojowym œrodkiem truj¹cym stwarzaj¹cym najwiêksze zagro enie by³ iperyt. Szczególne zagro enie amunicja chemiczna stwarza dla za³óg kutrów rybackich, ze wzglêdu na niew³aœciwe postêpowanie w przypadku wy³owienia i kontaktu z ni¹, w wyniku: braku informacji specjalistycznej o istniej¹cym zagro eniu, braku edukacji proekologicznej i specjalistycznej, braku jednoznacznych procedur postêpowania po stwierdzeniu ska enia. Od chwili podjêcia decyzji o budowie Gazoci¹gu Pó³nocnego sprawa zalegaj¹cych na dnie u niebezpiecznych substancji sta³a siê niezmiernie istotna. Jego trasa ma przechodziæ przez sk³adowiska zatopionej broni chemicznej, których naruszenie mo e tylko przyœpieszyæ potencjaln¹ katastrofê ekologiczn¹. Zatopiona amunicja chemiczna stanowi bardzo powa ny problem, z którego wiele osób nie zdaje sobie sprawy. groÿne. OdpowiedŸ zapewne wielu zdziwi w zasadzie spoczywaj¹ce na dnie œrodki chemiczne nie stwarzaj¹ zagro enia. Ale tylko tak d³ugo, jak d³ugo tam spoczywaj¹. Wiêkszoœæ z tych œrodków ma postaæ oleistych cieczy, nierozpuszczalnych lub trudno rozpuszczalnych w wodzie, które w temperaturze panuj¹cej na dnie u (ok. 5 7 o C) dodatkowo kamieniej¹, nie uwalniaj¹c do œrodowiska niebezpiecznych substancji. Problem zaczyna siê wówczas, gdy przerdzewia³y zasobnik czy amunicja zostanie ruszony, a zagro enie zdecydowanie wzrasta, gdy zostanie wydobyty na powierzchniê. Z takimi sytuacjami mamy do czynienia, ale maj¹ one charakter wyj¹tkowy i sporadyczny. Pierwszy og³oszony przypadek kontaktu ludzi z zatopionymi w u bojowymi œrodkami chemicznymi mia³ miejsce w 1950 r. Najbardziej dramatyczny przypadek oparzenia dzieci iperytem mia³ miejsce na pla y w Dar³ówku, w lipcu 1955 r., kiedy fale morskie przerzuci³y przez zamienny falochron metalow¹ beczkê wype³nion¹ iperytem. Bawi¹ce siê na pla y dzieci zaczê³y Najczêstszymi ofiarami chemicznych œrodków bojowych s¹ rybacy przypadkowo wydobywaj¹cy pociski swoimi sieciami. j¹ toczyæ, nie zwa aj¹c uwagi na wyciekaj¹cy z niej p³yn. Po 30 minutach wyst¹pi³y pierwsze objawy oparzenia u 102 dzieci, z tego u czworga ciê kie (oczy). Po tym wypadku zamkniêto pla ê, a ska ony teren zneu- Co zatem robiæ? Przede wszystkim najwa niejszym zadaniem jest identyfikacja i mo liwie precyzyjna ewidencja miejsc sk³adowania zatopionych chemicznych œrodków bojowych. To w³aœnie g³ówne zadanie wspomnianego na wstêpie programu, któremu przewodniczy Polska. Szczególnie wa ne jest kontynuowanie poszukiwañ w celu odna- ŒRODOWISKO 12 (396)/

5 lezienia niezidentyfikowanych do tej pory rejonów zatopienia. Powinno to byæ realizowane z bardzo du ¹ dok³adnoœci¹, krok po kroku. A nie jest to dzia³anie tanie. Analiza dna morza o wymiarach 300 x 300 m zajmuje 1 2 dni i kosztuje ok ECU. Powinny zostaæ opracowane zwiêz³e, czytelne instrukcje dla rybaków, okreœlaj¹ce zasady postêpowania w przypadku wydobycia z morza amunicji chemicznej. W ramach Konwencji nale y opracowaæ znormalizowane dokumenty i instrukcje postêpowania w portach przy odbiorze wy³owionych przez rybaków zasobników i amunicji, metody ich dekontaminacji przez wyspecjalizowane jednostki (wojskowe) oraz okreœliæ zasady refundacji kosztów takich operacji, a tak e odszkodowania dla w³aœcicieli kutrów. Dodatkowo nale y opracowaæ zasady udzielania pomocy poszkodowanym w wyniku ska- enia chemicznymi œrodkami bojowymi, okreœliæ, które szpitale maj¹ podj¹æ siê leczenia i kto ponosi za to koszty. Zw³aszcza ostatnie zagadnienie kosztów mo e byæ trudne do rozstrzygniêcia, bowiem trudno jest wskazaæ sprawcê. Czy Niemcy jako producent i pierwotny w³aœciciel, czy pañstwa zwyciêskiej koalicji, które podjê³y w³aœnie tak¹, a nie inn¹ decyzjê... W sumie nie jest to proste zagadnienie z prawnego punktu widzenia, ale nie da siê go pozostawiæ bez rozwi¹zania. Nale y umiejêtne przeprowadziæ akcjê informacyjn¹, bez wzbudzania psychozy strachu dla pozosta- ³ych osób, g³ównie mieszkañców miast nadmorskich i portów, wczasowiczów oraz turystów. Edukacja ta powinna zawieraæ niezbêdne informacje odnoœnie wystêpowania broni chemicznej w morzu, jej w³aœciwoœci fizycznych i toksycznych oraz sposobów postêpowanie w przypadku kontaktów z ni¹. Powinna byæ ona zbli ona do edukacji Oczyszczalnie œcieków nie rozwi¹ ¹ problemu wojennych depozytów w u. zwi¹zanej z niewypa³ami i niewybuchami, z jakimi jeszcze do dzisiaj mamy do czynienia na terenach ogarniêtych kiedyœ walkami. Czy uwolnimy od iperytu? Skala zjawiska, jak i niewielki stopieñ jego rozpoznania raczej nie napawa optymizmem. Wy³awianie bowiem i niszczenie broni chemicznej zatopionej w Morzu Ba³tyckim jest zbyt kosztowne i bardzo niebezpieczne nie tylko dla osób wykonuj¹cych to zadanie, ale równie dla osób postronnych, jak i ca³ego ekosystemu u. Proponowane s¹ ró ne warianty neutralizacji broni chemicznej: 1) fizyczne poprzez pokrycie miejsc z amunicj¹ warstw¹ betonu lub tworzywa sztucznego, 2) fizykochemiczne poprzez spalanie w ³uku plazmowym, 3) chemiczne poprzez reakcje rozk³adu z odka alnikami. Propozycja angielskiej firmy Atomic Energy Authority (AEA Technology) i szkockiej SubSea Offshore Ltd. zak³ada neutralizacjê wspomnianej broni, prace mia³yby zostaæ oparte o dwa warianty neutralizacji: u ycie srebra jako katalizatora do rozk³adu fosforoorganicznych œrodków truj¹cych (sarinu, tabunu, V-gazów, samanu); u ycie rutenu jako katalizatora do rozk³adu chlorowcopochodnych œrodków truj¹cych (luizyt, iperyt siarkowy, iperyt azotowy, fosgen, dofisgen itd.). Koszt takich operacji wyniós³by od 8 do 30 i wiêcej miliardów ECU. Budowa Gazoci¹gu Pó³nocnego stawia przed krajami ba³tyckimi nowe wyzwania. Trzy najwiêksze, maj¹ce w sumie najd³u sz¹ liniê brzegow¹ i ponosz¹ce najwiêksze ryzyko (Polska, Szwecja i Finlandia) jednoznacznie sprzeciwiaj¹ siê projektowi. Równie nieprzychylne s¹ mu Litwa, otwa i Estonia. W zasadzie jedynie Rosja, Niemcy oraz Dania, dysponuj¹ce w sumie ok. 5% linii brzegowej u, d¹ ¹ do realizacji projektu. praktycznie jest morzem wewnêtrznym Unii Europejskiej i UE ponosi za nie niemal ca³¹ odpowiedzialnoœæ. Równie UE bêdzie ponosiæ wszelkie koszty nierozwa nego postêpowania z ryzykownym depozytem z dna morza. Tekst i zdjêcia: Pawe³ Wójcik 32 ŒRODOWISKO 12 (396)/2009