MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OSOBISTYCH I POLITYCZNYCH INTERNATIONAL COVENANT ON CIVIL AND POLITICAL RIGHTS

IN STYTUT N AUK PR A W N Y C H POLSKIEJ AKADEM II NAUK Poznańskie Centrum Praw Człowieka MIĘDZYNARODOWY PAKT PRAW OSOBISTYCH I POLITYCZNYCH INTERNATIONAL COVENANT ON CIVIL AND POLITICAL RIGHTS N O W Y PRZEKŁAD - W Y D A N IE D W U JĘZYC ZN E SKARGA IN D YW IDUALN A DO KOMITETU PRAW CZŁOWIEKA Redakcja Marek Piechowiak Renata Hliwa Poznań 2001

Redakcja techniczna: zespół. Copyright: - ot the collection by the Poznań Human Rights Centre; - of the Polish translation of the International Covenant on Civil and Political Rights and its Optional Protocols by Renata Hliwa, Cecylia & Marek Piechowiak. Książka mogła się ukazać dzięki pomocy Funduszu O N Z na Usługi Doradcze i Pomoc Techniczną w Dziedzinie Praw Człowieka, udzielonej w ramach Przedsięwzięcia Narodów Zjednoczonych i Polski w sprawie programu współpracy technicznej na rzecz wzmocnienia narodowej infrastruktury praw człowieka w Polsce". ISDN 83-90401 I -7-7

SPIS TREŚCI Przedmowa, Marek Piechowiak... 5 I. Wprowadzenie, Roman Wieruszewski...9 II. I. International Covenant on Civil and Political Rights... 16 Międzynarodowy pakt praw osobistych i poltycznych... 17 2. Optional Protocol to the International Covenant on Civil and Political Rights... 52 Protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych... 53 3. Second Optional Protocol to the International Covenant on Civil and Political Rights... 60 Drugi protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych... 61 III. Warunki dopuszczalności skargi indywidualnej do Komitetu Praw Człowieka, Renata H liw a... 67 IV. Wskazówki praktyczne dotyczące przygotowania skargi... 75 V. Schematy skarg do Komitetu Praw Człowieka 1. Schemat skargi... 77 2. Model Communication... 79 3. Modele de communication... 81

PRZEDM OW A Prezentowana książka ma na celu przybliżenie systemu ochrony praw człowieka ustanowionego Międzynarodowym paktem praw osobistych i politycznych wraz z Protokołem fakultatywnym', a zwłaszcza przybliżenie zagadnień dotyczących możliwości składania indywidualnych zawiadomień do Komitetu Praw Człowieka. Polska związana jest postanowieniami tego Paktu od 18 czerwca 1977 roku. 7 lutego 1992 roku wszedł w życie w stosunku do Polski również wspomniany Protokół (po uchwaleniu w 1989 r. Drugiego protokołu fakultatywnego, zwany też pierwszym Protokołem fakultatywnym). Na jego mocy osoba, której prawa gwarantowane Paktem zostały naruszone, może - gdy spełnione zostaną pewne warunki - złożyć do Komitetu Praw Człowieka w Genewie zawiadomienie, powszechnie zwane też skargą. Protokół otwiera drugą, obok postępowania w ramach Rady Europy, możliwość dochodzenia podstawowych praw na forum międzynarodowym. Książka kierowana jest do szerokiego kręgu czytelników, o rozmaitym przygotowaniu merytorycznym, sięgających po nią w różnym celu. Stąd nie uznano za stosowne eliminowanie zdarzających się powtórzeń. Zainteresowany poruszanymi zagadnieniami, nie musi zapoznawać się z całością prezentowanych tu materiałów, ale zależnie od potrzeb i przygotowania może sięgać do poszczególnych tekstów zawartych w tomie. Dążono przy tym do możliwie syntetycznego ujęcia zagadnień. Wprowadzenie skierowane jest do najszerszego odbiorcy. W sposób zwięzły zapoznaje ono z treścią Paktu i przedstawia ustanowiony Paktem i jego pierwszym Protokołem system ochrony praw człowieka oparty na skardze indywidualnej do Komitetu Praw Człowieka. Część dotycząca warunków dopuszczalności skargi adresowana jest raczej do czytelnika wyrobionego w zagadnieniach prawniczych. Może być ona pomocna studentom prawa, jak i prawnikom zainteresowanym tą problematyką. Załączone wskazówki dotyczące przygotowania skargi oraz schematy skarg proponowane w publikacjach O N Z, mają przybliżyć każdemu zainteresowanemu praktyczne aspekty systemu ustanowionego pierwszym Protokołem, oraz służyć pomocą osobom zamierzającym przygotować skargę do Komitetu Praw Człowieka, również osobom bez przygotowania prawniczego. Teksty źródłowe zostały przedstawione w autorskim przekładzie. Zrezygnowano z przedruku tłumaczenia opublikowanego w Dzienniku Ustaw, poszukiwano sformułowań możliwie wiernie oddających sens tekstów oryginalnych. Przybliżeniu treści zawartych w Pakcie i ułatwieniu jego interpretacji służy także dołączona angielska wersja tekstu. 'Szczegółowe dane dotyczące uchwalenia, wejścia w życie i urzędowych przekładów podano przy tekstach poszczególnych dokumentów. "Obszerniejsze opracowania zób. np. A. Michalska, Komitet Praw Człowieka,Warszawa 1994; taż, Skarga o naruszenie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka, Warszawa 1995; P. D ara n o w ski, M ię d z y n a ro d o w a o ch ro n a praw o b yw a te lskich i p o lity cz n y ch in statu nascendi, Łódź 1993. 5

W przekonaniu redaktorów tego wydania, jak i pozostałych autorów tłumaczenia, istnieje potrzeba zrewidowania urzędowego przekładu Paktu i Protokołu fakultatywnego. Stanowisko to potwierdza pośrednio także fakt, że i w innych publikacjach dotyczących ochrony praw człowieka tekst Paktu prezentowany jest niekiedy w przekładach autorskich'. Trzeba też zwrócić uwagę na to, że urzędowy przekład Protokołu Fakultatywnego nie został uzgodniony z wcześniej przyjętym tłumaczeniem samego Paktu. W niniejszym przekładzie postanowiono zaproponować zmianę polskiego tytułu Paktu. Tłumaczenie angielskiego civil rights" jako prawa obywatelskie jest co najmniej niefortunne". Prawa i wolności określane tym mianem przysługują każdemu człowiekowi. Państwa-strony zobowiązują się do ich respektowania nie tylko wobec własnych obywateli, ale także wobec obywateli innych państw oraz bezpaństwowców znajdujących się pod jego jurysdykcją. Ponadto, źródło tych praw i wolności uznane jest za przyrodzone, niezależne od istnienia państwa i wspólnoty obywatelskiej. Użycie terminu prawa obywatelskie" na określenie podstawowych praw może wskazywać uznanie takiej koncepcji ich ugruntowania, zgodnie z którą to nie przyrodzona godność, ale państwo, społeczeństwo lub kultura jest źródłem tych praw. Jest to koncepcja obca międzynarodowej ochronie praw człowieka, niemniej jednak niekiedy przyjmowana, także w Polsce, np. w koncepcjach sięgających do rozmaitych odmian pozytywizmu prawniczego. Trzeba również zauważyć, że mianem praw obywatelskich, w ścisłym tego słowa znaczeniu, należałoby określać prawa zawarte w art. 25 Paktu, dotyczące kierowania sprawami publicznymi, udziału w wyborach i dostępu do urzędów państwowych. Racje merytoryczne przemawiają zatem za przyjęciem w tytule przekładu terminu prawa osobiste"; przeciwko przemawia ugruntowanie terminu prawa obywatelskie" w języku prawnym i prawniczym. Czas pokaże, czy racje merytoryczne przeważą. Przy przekładzie korzystano zasadniczo z angielskojęzycznego tekstu Paktu. Jednak wszędzie tam, gdzie pojawiały się wątpliwości, sięgano po teksty w języku francuskim i rosyjskim, które są również tekstami autentycznymi. Korzystano z materiałów zamieszczonych w Human Rights: A Compilation of International Instruments (t. 1, cz. 1, wyd. Center for Human Rights, New York 1993), Droits de l'homme. Recueil d'instruments internationaux (wyd. Centre pour les droits de l'homme, New York 1988), flpaea nenoeexa. CôopHUK MexrdyHapodHbix doaoeopoe (LfeHTp no npabam nenobeka, Hbto-ldopK 1989). Poszukując możliwie najlepszych sformułowań posiłkowano się również tłumaczeniem na język niemiecki, zamieszczonym w komentarzu Manfreda Nowaka UNO-Pakt über bürgerliche und politische Rechte und Fakultativprotokoll. CCPR-Kommentar (Keh I am R. 1989). Tam, gdzie same teksty nie pozwalały rozstrzygnąć, jaki sposób Zob. A. Michalska, Skarga o naruszenie praw człowieka do Komitetu Praw Człowieka, W arszawa 1995, s. 55 nn.; Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe, przeł. B. Gronowska, T. Jasudowicz i C. Mik, Toruń 1993, s. 68 nn. " Zob. Prawa człowieka. Dokumenty, red. Z. Kędzia, R. Wieruszewski, Wroclaw 1989, s. 78; A. Michalska, Komitet Praw Człowieka, Warszawa 1994, s. 179. 6

przekładu wybrać, sięgano do komentarzy, przede wszystkim do angielskojęzycznego wydania wyżej wspomnianego komentarza M. Nowaka (U.N. Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary, Kehl am R. 1993). Pomocą służyło też wcześniejsze, niemieckie wydanie z 1989 roku, które w porównaniu z angielskim jest bogatsze nie tylko o niemiecki tekst Paktu, ale także o - interesujące dla tłumacza - uwagi dotyczące przekładu na język niemiecki i różnic między przekładem przyjętym w byłej NRD a przekładem urzędowym w RFN. Pomocne były także teksty przekładów zamieszczone w wydanym w Toruniu zbiorze Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe (przekł. i oprać. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik, Toruń 1993) oraz w książce A. Michalskiej Komitet Praw Człowieka (Warszawa 1994). Poszczególne artykuły Paktu, podobnie jak to ma miejsce w komentarzu M. Nowaka, opatrzono tytułami, których nie ma w tekstach autentycznych. Umieszczono je ze względów praktycznych, aby ułatwić korzystanie z tekstu. Dla dopełnienia obrazu ochrony praw człowieka opartej na Międzynarodowym pakcie praw osobistych i politycznych postanowiono dodać również tekst Drugiego protokołu fakultatywnego, dotyczącego zniesienia kary śmierci. Polska nie jest jeszcze jego stroną'. Protokół ten wskazuje na istotne tendencje w interpretacji prawa do życia, z perspektywy międzynarodowej ochrony praw człowieka. Jego publikację należy zatem traktować jako przyczynek do polskich dyskusji dotyczących zarówno kary śmierci, jak i prawa do życia w ogóle. Na zakończenie chciałbym skierować podziękowania do tych wszystkich, których praca pozwoliła uniknąć wielu błędów. Przede wszystkim do współpracowników z Poznańskiego Centrum Praw Człowieka, którzy wielokrotnie brali bezpośredni udział w pracach translatorskich i służyli wieloraką pomocą. Słowa podziękowania kieruję też pod adresem prof. Jana Sandorskiego z Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, za jego uwagi dotyczące wcześniejszej wersji przekładu. Niedociągnięcia, które pozostały, należy przypisać zespołowi tłumaczy i kierującemu nim niżej podpisanemu. Podziękowania kieruję też do Funduszu O N Z na Usługi Doradcze i Pomoc Techniczną w Dziedzinie Praw Człowieka i do Rady Programowej Przedsięwzięcia Narodów Zjednoczonych i Polski w sprawie programu współpracy technicznej na rzecz wzmocnienia narodowej infrastruktury praw człowieka w Polsce", a także do fundacji Promocja Praw Człowieka - Badania i Nauczanie", bez których pomocy książka ta by się nie ukazała. Marek Piechowiak Na płaszczyźnie regionalnej, europejskiej, Polska ratyfikowała dnia 30 października 2000 r. Protokół nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności dotyczący zniesienia kary śmierci.

Roman Wieruszewski W PROW ADZENIE Uchwalony w 1966 r. Międzynarodowy pakt praw osobistych i politycznych', wraz z Międzynarodowym paktem praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, określany bywa na arenie międzynarodowej mianem aktu o randze konstytucyjnej w dziedzinie ochrony praw człowieka. Zawiera on bowiem katalog fundamentalnych praw i wolności człowieka, których przestrzeganie jest traktatowym obowiązkiem wszystkich państw, które Pakt ratyfikowały. 1. Przegląd treści Paktu Pakt składa się ze wstępu i pięciu części. Część I zawiera jeden tylko artykuł, który jest poświęcony prawie ludów i narodów do samostanowienia. Część II obejmuje postanowienia ogólne dotyczące zobowiązań państw-stron (art. 2-5), część III traktuje o prawach osobistych i politycznych (art. 6-27), część IV poświęcona jest międzynarodowej kontroli przestrzegania tych praw (art. 28-47), część V to postanowienia końcowe (art. 48-53). Materialne postanowienia Paktu przyznają ochronę tradycyjnym prawom i wolnościom człowieka, idąc w zasadzie za wyliczeniem zawartym w Powszechnej deklaracji praw człowieka. Pierwszym na liście jest prawo do życia, które powinno być chronione prawem o randze ustawy (art. 6). Nikt nie może być samowolnie pozbawiony życia, a kara śmierci może być wymierzona jedynie za najcięższe zbrodnie. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że uchwalony w 1989 r. Drugi protokół fakultatywny do Paktu znosi całkowicie karę śmierci. Pakt stanowi, że nikt nie może być poddawany torturom lub okrutnemu, poniżającemu czy nieludzkiemu traktowaniu bądź karaniu (art. 7). Zakazane jest we wszelkich formach niewolnictwo i poddaństwo (art. 8). Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego (art. 9). Pozbawienie wolności może mieć miejsce jedynie na zasadach i w trybie ustalonym przez prawo. Wszystkie osoby pozbawione wolności należy traktować w sposób humanitarny i z poszanowaniem przyrodzonej godności człowieka (art. 10). Wolności nie wolno pozbawiać z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych (art. 11). Każdy człowiek przebywający legalnie na terytorium danego państwa ma w jego obrębie wolność poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania (art. 12). Cudzoziemcy legalnie przebywających na terenie danego państwa nie mogą być z niego arbitralnie wydaleni (art. 13). Bliższe dane dotyczące uchwalenia Paktu oraz jego protokołów fakultatywnych, patrz przypisy do tekstów źródłowych. 9

Bardzo rozbudowane są postanowienia Paktu chroniące prawa człowieka w postępowaniu sądowym. Wszyscy ludzie są równi przed sądami i trybunałami, mają oni prawo do sprawiedliwej i publicznej rozprawy przed niezależnym i bezstronnym sądem, tak w sprawach karnych, jak i cywilnych (art. 14). Formułuje się również zakaz retroaktywności w prawie karnym (art. 15). Pakt ustala ochronę przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne, rodzinne, domowe czy korespondencję oraz przed bezprawnym zamachem na honor i dobre imię (art. 17). Każdy człowiek ma prawo do wolności myśli, sumienia, wyznania (art. 18), a także prawo do posiadania własnych poglądów oraz swobodnego wyrażania opinii (art.19). Pakt potwierdza wolność pokojowego gromadzenia się (art. 21) oraz prawo do stowarzyszania się, włączając w to wolność tworzenia i przystępowania do związków zawodowych dla ochrony swych interesów (art. 22). Obywatel winien mieć prawo i możliwość, bez żadnej dyskryminacji, do uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, do korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w rzetelnych, przeprowadzanych okresowo, powszechnych, równych i tajnych wyborach (art. 25). Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do jednakowej ochrony prawnej. Wszelka dyskryminacja w tym zakresie powinna być prawnie zakazana (art. 26). Pakt gwarantuje osobom należącym do mniejszości etnicznych, religijnych lub językowych prawo do własnego życia kulturalnego, do wyznawania i praktykowania swojej religii oraz do posługiwania się własnym językiem (art. 27). Z a kazuje się stosowania wszelkiej propagandy wojennej. Winna ona być zakazana ustawowo, podobnie jak wszelkie popieranie nienawiści narodowej, rasowej lub religijnej, stanowiące podżeganie do dyskryminacji, wrogości lub gwałtu (art. 20). Ponadto uznaje się prawo rodziny do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa (art. 23) oraz gwarantuje szczególną ochronę dzieciom (art. 24). 2. Mechanizmy kontrolne Ponieważ Pakt jest aktem o charakterze uniwersalnym, zatem szereg jego postanowień ma bardzo ogólny charakter. Ich interpretacja może być niekiedy bardzo rozbieżna. Aby zapobiec zjawisku dowolnej wykładni postanowień Paktu przez poszczególne państwa oraz aby stworzyć niezależny od państw organ kontrolny, powołany został Komitet Praw Człowieka. Powszechna i jedyna obligatoryjna metoda kontrolna realizacji Paktu jest oparta na obowiązku składania Komitetowi okresowych sprawozdań, w których państwa powinny przedstawić sposób wykonywania swoich zobowiązań. Sprawozdania mają stanowić podstawę do przeglądu postępowania państwa w dziedzinie praw człowieka oraz poddania ocenie Komitetu sposobów realizacji przez to państwo zobowiązań wynikających z Paktu. Ta metoda, z różnych względów, jest stosunkowo mało skuteczna. Przede wszystkim nie daje ona poszkodowanym jednostkom żadnej możliwości dochodzenia swoich praw na forum międzynarodowym. Stworzenie takiej możliwości było przedmiotem nieustannych kontrowersji, zwłaszcza między państwami zachodnimi a państwami bloku wschodniego. Te ostatnie stanowczo odrzucały tę formę kontroli, określając ją mianem ingerencji w wewnętrzne sprawy" danego państwa. Zasadniczym powodem negatywnego stosunku do tego typu kontroli była niechęć tych państw do wcielania w życie podstawowych wartości leżących u podstaw międzynarodo 10

wego systemu ochrony praw człowieka. W związku z tymi kontrowersjami, postanowieniom przewidującym możliwość zgłaszania przez jednostki skarg (zawiadomień) do organów międzynarodowych nadano charakter fakultatywny - państwo przystępując do Paktu może, ale nie musi, związać się tymi postanowieniami. Podobnie postąpiono z, zawartymi w art. 41 Paktu, postanowieniami ustanawiającymi instytucję skargi m iędzypaństwowej, na mocy których jedno państwo lub grupa państw może obwiniać drugie o naruszenie praw człowieka. Regulacje dotyczące instytucji skargi indywidualnej umieszczono w Protokole fakultatywnym, uchwalonym w tym samym dniu, co sam Pakt. Na mocy postanowień tego Protokołu człowiek, który uzna, że jego prawa lub wolności chronione M iędzynarodowym paktem praw osobistych i politycznych zostały pogwałcone i który wyczerpał wszystkie możliwości dochodzenia swoich praw przewidziane przez prawo krajowe, może zwrócić się do Komitetu Praw Człowieka o rozpatrzenie swojej sprawy. 3. Komitet Praw Człowieka Komitet Praw Człowieka jest organem powołanym na mocy Międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych. Traktat ten określa zarazem kompetencje Komitetu i podstawowe zasady jego działania. W największym skrócie można powiedzieć, że zadania Komitetu sprowadzają się do rozpatrywania sprawozdań państw, skarg państw i skarg poszczególnych ludzi. Ponadto organ ten dokonuje wykładni Międzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych poprzez uchwalanie tzw. uwag ogólnych. Komitet składa się z 18 członków wybieranych w tajnym głosowaniu z listy osób zgłoszonych przez państwa-strony Paktu, przy czym każde państwo może przedstawić dwóch kandydatów. Członkowie Komitetu wybierani są wyłącznie spośród obywateli państw, które są stronami Paktu. W skład Komitetu nie może wchodzić więcej niż jeden obywatel danego państwa. Opracowując zasady doboru członków Komitetu przyjęto zasadę, że powinni to być ludzie o wysokim poziomie moralnym i uznanej kompetencji w dziedzinie praw człowieka, przy czym część z nich powinna posiadać doświadczenie prawnicze. W w yborach z reguły uwzględnia się zasadę podziału geograficznego i reprezentacji różnych form cywilizacji i głównych systemów prawnych. Wybory odbywają się podczas posiedzenia państw-stron, które zwoływane jest przez Sekretarza Generalnego O N Z w siedzibie Organizacji. Kadencja członków Komitetu trwa 4 lata, przy czym Pakt przewiduje możliwość ponownego wyboru. Pierwsze wybory odbyły się we wrześniu 1976 r. Jak dotąd polskimi członkami Komitetu byli profesor Adam Zieliński, który uczestniczył w pracach tego gremium w latach 1984-1988, oraz piszący te słowa, pełniący obowiązki w latach 1998-2000. Funkcja członka Komitetu sprawowana jest we własnym imieniu, a nie w imieniu państwa, którego jest obywatelem. Na każdym z członków spoczywa ciężar odpowiedzialności za podejmowane uchwały. W praktyce, w okresie tzw. zimnej wojny poszczególni członkowie w mniejszym lub większym stopniu utożsamiali się z oficjalną polityką swoich rządów. W ostatnim dziesięcioleciu można zaobserwować większe uniezależnianie prac Komitetu od nacisków politycznych, co niewątpliwie wpływa na wzrost jego autorytetu. 'Szerzej na temat Komitetu por. A. de Zagaś, R. Wieruszewski, Ochrona praw człowieka sprawowana przez Komitet Praw Człowieka, w: Ochrona praw człowieka w świecie, red. L. Wiśniewski, Bydgoszcz 2000. 11

Członkowie Komitetu otrzymują niewielkie wynagrodzenie z funduszów ONZ, a Sekretarz Generalny zapewnia personel i środki materialne niezbędne dla efektywnego wypełniania wyznaczonych Komitetowi zadań. Członkowie Komitetu wybierają spośród siebie, na okres 2 lat, przewodniczącego, trzech wiceprzewodniczących i sprawozdawcę. Osoby te tworzą Biuro Komitetu. Komitet może powoływać podkomitety i inne ciała pomocnicze, jeżeli są one niezbędne do wykonywania jego funkcji. W praktyce powoływano rozliczne grupy robocze. To właśnie w grupach roboczych przygotowuje się projekty większości uchwał, zarówno w sprawach natury ogólnej, jak i indywidualnych. W ciągu roku kalendarzowego Komitet obraduje na trzech trzytygodniowych sesjach, na przemian w Nowym )orku i Genewie. Każda sesja poprzedzona jest posiedzeniem pięcioosobowej grupy roboczej, która m. in. dokonuje wstępnej selekcji skarg, które wpłynęły do Komitetu. W celu usprawnienia prac Komitetu, począwszy od 35 sesji, postanowiono powoływać sprawozdawcę d/s nowych skarg. Jego zadaniem jest prowadzenie postępowania w sprawach, których dotyczą skargi napływające w okresie między sesjami. Posiedzenia Komitetu mają zasadniczo charakter publiczny. Dotyczy to w szczególności rozpatrywania sprawozdań państw. Natomiast skargi indywidualne i międzypaństwowe analizowane są przy drzwiach zamkniętych. Językami oficjalnymi podczas obrad Komitetu są: angielski, hiszpański, francuski, rosyjski, chiński, a od 1984 r. również język arabski. Językami roboczymi, w których sporządzane są protokoły posiedzeń, są trzy pierwsze spośród wyżej wymienionych. Zagwarantowane jest tłumaczenie symultaniczne. Zarówno członek Komitetu, jak i przedstawiciel państwa, który uczestniczy w posiedzeniu, może przemawiać w innym dowolnym języku, ale ma wówczas obowiązek zapewnienia przekładu na jeden z języków roboczych. Zgodnie z art. 39 ust. 2 Paktu Komitet podejmuje decyzje większością głosów. W praktyce jednak ukształtował się zwyczaj podejmowania decyzji w oparciu o konsens. 4. Procedura rozpatrywania skargi indywidualnej Protokół fakultatywny w art. 1 stanowi, że państwo-strona, które przystąpiło do tego Protokołu uznaje kompetencje Komitetu Praw Człowieka do rozpatrywania zawiadomień od osób podlegających jurysdykcji tego państwa, dotyczących naruszenia któregokolwiek z praw gwarantowanych Paktem. Warunkiem rozpoznania sprawy przez Komitet jest spełnienie przez skarżącego wymogów określonych w art. 1, 2, 3 i 5 Protokołu'. Formalnie rzecz biorąc, rozpoznawanie skargi rozpoczyna się z chwilą jej rejestracji. Jednakże etap poprzedzający rejestrację jest również ważny, gdyż stanowi swoisty filtr eliminujący te skargi, które w sposób niebudzący wątpliwości nie nadają się do rozpatrywania przez Komitet. Wstępny etap rozpoznawania 12 Warunki dopuszczalności skargi indywidualnej omówione zostały w trzeciej części książki.

skargi nie ma wyłącznie formalnego charakteru. W praktyce działania Komitetu utrwaliła się zasada, że również na tym etapie skarga analizowana jest z punktu widzenia jej uzasadnienia. Jednym z coraz częstszych powodów uznawania skarg za niedopuszczalne jest ich nienależyte umotywowanie. Skardze nie nadaje się dalszego biegu również wtedy, gdy autor nie odpowiada na wezwania Komitetu do nadesłania dodatkowych informacji lub wycofuje skargę. Decyzje w sprawie dopuszczalności skargi nie są ostateczne. W szczególności, nawet w trakcie rozpatrywania meritum skargi przez Komitet, zainteresowane państwo może w każdej chwili przedłożyć dowody uzasadniające uznanie jej za niedopuszczalną. Skarżący może natomiast ponownie wnosić o dopuszczenie skargi, gdy została ona odrzucona z uwagi na wymogi formalne, o ile przeszkody formalne przestały istnieć. Uznanie skargi za dopuszczalną otwiera drogę do rozpoznania podnoszonych w niej zarzutów i sformułowania opinii. Trzeba zauważyć, że samo zarejestrowanie skargi czy przyjęcie jej do merytorycznego rozpatrzenia, nie zmienia zazwyczaj statusu prawnego danego zdarzenia w świetle prawa wewnętrznego państwa-strony. Do wyjątków można zaliczyć sprawy dotyczące procesów, w których zapadł wyrok śmierci, względnie decyzja o ekstradycji. W takich przypadkach Komitet może zwrócić się do państwa-strony z prośbą o niewykonywanie wyroku w okresie rozpatrywania skargi. Postępowanie przed Komitetem ma charakter pisemny, a zatem strony nie prezentują ustnie swoich argumentów. Pod wieloma względami przypomina ono postępowanie sądowe. Obowiązuje zasada, że wszelkie wnioski i opinie stron winny być wzajemnie im udostępnione. Strony mogą prezentować wszelkie niezbędne dowody, powoływać ekspertów itp. Samo postępowanie jest z reguły konfidencjonalne. Publikowane są jednakże ostateczne decyzje Komitetu mające charakter opinii oraz ewentualne zdania odrębne członków Komitetu. Są one formułowane w sposób przypominający wyroki sądowe. Stwierdza się w nich, czy i jakie postanowienia Paktu zostały w konkretnej sprawie naruszone oraz co winno uczynić państwo w tej sytuacji. Całe postępowanie trwa przeciętnie 2-3 lata, zdarzają się jednak sprawy rozpatrywane znacznie dłużej, np. 6 lat. Komitet rozpoczął rozpatrywanie skarg w 1977 r. podczas swojej drugiej sesji. Od tego czasu do 70. sesji zakończonej 3 listopada 2000 r. zostało zarejestrowanych 954 skarg przeciwko 67 państwom. Z tego Komitet wydał opinię w 354 sprawach. Za niedopuszczalne uznano 288 skarg. W 137 sprawach postępowanie przerwano lub wycofano skargi. W 27 sprawach uznanych za dopuszczalne postępowania jeszcze nie zakończono; dalszych 148 jest na etapie badania dopuszczalności*. Do sekretariatu wpłynęło też kilkaset pism, których autorów poproszono o dodatkowe informacje niezbędne dla rozstrzygnięcia o ich rejestracji. Raporty Komitetu wzmiankują także,że dużą liczbę" autorów poinformowano, że ich sprawy nie zostaną rozpatrzone, gdyż wydają się być błahe lub w sposób oczywisty nie dotyczą materii, której dotyczy Pakt *\ Za www.unchi.ch/tbs/doc.nsf, 2001 r. Do końca 2000 r. Komitet rozpatrzył tylko jedną skargę przeciwko Polsce; dwie dalsze znajdują się na eptapie badania dopuszczalnos'ci. Raporty Komitetu dostępne są na stronie internetowej Wysokiego Komisarza O NZ d/s Praw Człowieka, www.unhchr.ch. 13

r>. Skuteczność skargi (»mawiając problem skuteczności systemu skarg indywidualnych musimy mieć nu względzie przede wszystkim interes skarżącego, a dopiero w dalszej kolejności tzw. interes powszechny. Składając skargę do organu międzynarodowego, jakim jest Komitet Praw Człowieka, poszkodowany dąży w pierwszym rzędzie do poprawy swej sytuacji oraz do uzyskania należnego mu zadośćuczynienia. Mamy tu zatem do czynienia ze skargą typu rewindykacyjnego. Aby można ją było uznać za efektywną formę obrony naruszonych praw, musi być spełniony jeden podstawowy warunek: ostateczne decyzje Komitetu powinny być respektowane a zawarte w nich postulaty realizowane. Jak ta sprawa wygląda w przypadku omawianego tu organu? W odróżnieniu od niektórych innych procedur postępowania ze skargami indywidualnymi stosowanymi w ramach ONZ, omawiany system nie ma na celu nadawania rozgłosu rozpoznawanym sprawom. Dąży się raczej do współpracy z rządem danego państwa-strony i na drodze wszechstronnej i obiektywnej analizy faktów oraz obowiązującego systemu prawa formułuje się opinie o charakterze - w istocie rzeczy -, doradczym, które formalnie rzecz biorąc nie są dla państwa wiążące. Tym samym państwo może je nawet całkowicie zignorować. W praktyce zdarza się to niezwykle rzadko, choć znane są i takie przypadki. Problem ten był przez Komitet dyskutowany w związku z faktem, że już po wydaniu opinii, skarżący zwracali się niejednokrotnie do Komitetu z prośbą o dalszą interwencję, w celu skłonienia rządu do zastosowania się do zaleceń sformułowanych w opinii. Komitet nie ma jednak żadnych prawnych możliwości egzekwowania swoich decyzji. Nie oznacza to jednak, że pozostaje on całkowicie bierny i że nie interesuje się losami formułowanych opinii. Z reguły zwraca się do rządów z prośbą o informację o sposobie ich potraktowania. W tym celu wykorzystywana jest również procedura rozpatrywania raportów składanych przez państwa. W lipcu 1990 r. Komitet postanowił powołać specjalnego sprawozdawcę, którego zadaniem jest analiza realizacji przez poszczególne państwa decyzji Komitetu w sprawach indywidualnych. Sprawozdawca upoważniony został do bezpośredniego kontaktowania się z władzami poszczególnych państw oraz do podejmowania działań, które mogą być pomocne dla realizacji zaleceń zawartych w opiniach Komitetu. Czytelnik powyższych uwag może odnieść wrażenie, że omawiana tu procedura międzynarodowa stwarza jednostce niewielkie szanse na uzyskanie zadośćuczynienia. Jest to poniekąd słuszne. Trzeba pamiętać, że wszelkiego typu mechanizmy międzynarodowe mają, z założenia, wyłącznie charakter pomocniczy. Nic nie jest w stanie zastąpić skutecznie działających procedur krajowych, zwłaszcza tych o charakterze sądowym. Nie można jednak nie doceniać niewątpliwych korzyści, jakie płyną z dostępności mechanizmów ochrony międzynarodowej. W przypadku naszego kraju mamy do czynienia z przebudową całego systemu prawa. Nie do uniknięcia są błędy, których skutki dla dotkniętych nimi jednostek mogą być bardzo dramatyczne. Dlatego też uzyskanie przez obywateli możliwości dostępu do organu międzynarodowego, cieszącego się poważnym autorytetem 14

i - co najważniejsze - całkowicie niezależnego od państwa, przeciwko któremu skargę skierowano, jest niewątpliwie ważnym atutem w ręku jednostek. Nie należy przy tym zrażać się faktem, że opinia Komitetu formalnie nie wiąże państwa. W przypadku Polski, dążącej do uzyskania opinii praworządnego państwa prawnego, przestrzegającego podstawowych praw i wolności, ignorowanie stanowiska Komitetu pozbawiłoby nasz kraj wiarygodności na arenie międzynarodowej. Bywa i tak, że działania podjęte ze względu na korzystną dla skarżącego opinię, w niewielkim tylko stopniu naprawiają wyrządzoną krzywdę. Decyzja Komitetu może jednak dawać poszkodowanemu poważną rekompensatę moralną, czego w żadnym wypadku nie należy lekceważyć. Ponadto, opinia Komitetu może mieć korzystny skutek dla innych osób mogących znaleźć się w sytuacji podobnej do skarżącego. Jeżeli bowiem Komitet stwierdzi, że dana regulacja prawna lub praktyka jej stosowania narusza Pakt, to państwo będzie zobligowane do zmiany prawa. Co więcej, zgoda państwa na poddanie się ocenie organu międzynarodowego, zwiększa wiarygodność tego państwa nie tylko w polityce zagranicznej, ale i wewnętrznej.

INTERNATIONAL CO VEN AN T O N CIVIL AN D PO LITICAL RIGHTS Preamble The States Parties to the present Covenant, Considering that, in accordance with the principles proclaimed in the Charter of the United Nations, recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable rights of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and peace in the world, Recognizing that these rights derive from the inherent dignity of the human person, Recognizing that, in accordance with the Universal Declaration of Human Rights, the ideal of free human beings enjoying civil and political freedom and freedom from fear and want can only be achieved if conditions are created whereby everyone may enjoy his civil and political rights, as well as his economic, social and cultural rights, Considering the obligation of States under the Charter of the United Nations to promote universal respect for, and observance of, human rights and freedoms, Realizing that the individual, having duties to other individuals and to the community to which he belongs, is under a responsibility to strive for the promotion and observance of the rights recognized in the present Covenant, Agree upon the following articles: PART I Article 1 1. All peoples have the right of self-determination. By virtue of that right they freely determine their political status and freely pursue their economic, social and cultural development. 2. All peoples may, for their own ends, freely dispose of their natural wealth and resources without prejudice to any obligations arising out of international economic co-operation, based upon the principle of mutual benefit, and international law. In no case may a people be deprived of its own means of subsistence. 3. The States Parties to the present Covenant, including those having responsibility for the administration of Non-Self-Governing and Trust Territories, shall promote the realization of the right of self-determination, and shall respect that right, in conformity with the provisions of the Charter of the United Nations. 16

M IĘD ZYN A R O D O W Y PAKT PRAW O SO B ISTYCH I P O LIT Y C ZN Y C H * Preambuła Państwa-Strony niniejszego Paktu; zważywszy, że - zgodnie z zasadami ogłoszonymi w Karcie Narodów Zjednoczonych -uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie; uznając, że prawa te wywodzą się z przyrodzonej godności osoby ludzkiej; uznając, że - zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka - ideał wolnej istoty ludzkiej, cieszącej się wolnością osobistą i polityczną oraz wolnej od strachu i niedostatku, może być urzeczywistniony tylko wówczas, gdy zostaną stworzone warunki, w których każdy może korzystać zarówno ze swoich praw osobistych i politycznych, jak i gospodarczych, społecznych i kulturalnych; zważywszy, że Karta Narodów Zjednoczonych nakłada na Państwa obowiązek popierania powszechnego poszanowania oraz obowiązek przestrzegania praw i wolności człowieka; biorąc pod uwagę, że jednostka - mając obowiązki wobec innych jednostek i wobec społeczności, do której należy - jest odpowiedzialna za popieranie i przestrzeganie praw uznanych w niniejszym Pakcie; zgodziły się na następujące artykuły: Część I Artykuł 1 ISamostanowienie narodów] 1. Wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia. Z mocy tego prawa swobodnie określają one swój status polityczny i swobodnie dążą do rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. 2. Wszystkie ludy mogą dla realizowania własnych celów swobodnie rozporządzać swoimi bogactwami i zasobami naturalnymi; nie naruszając przy tym zobowiązań wynikających z międzynarodowej współpracy gospodarczej, opartej na zasadzie wzajemnych korzyści, oraz z prawa międzynarodowego. W żadnym przypadku nie wolno pozbawić ludu jego własnych środków egzystencji. 3. Państwa-Strony niniejszego Paktu, również te z nich, które są odpowiedzialne za administrację terytoriów niesamodzielnych i terytoriów powierniczych, będą popierać realizację prawa do samostanowienia i będą szanować to prawo zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych. Przyjęty Rez. 2200 A (XXI) Zgromadzenia Ogólnego NZ dnia 16 XII 1966 r. Otwarty do podpisu 19 XII 1966 r. Wszedł w życie 23 III 1976 r. Dnia 19 I 2001 r. stronami Paktu było 147 Państw (dane za http://sim.law.uu.nl, 2001 r.). Polska podpisała Pakt 2 III 1967 r., przystąpiła do niego 18 III 1977 r. i wszedł on w życie w stosunku do Polski 18 VI 1977 r., oświadczenie na podstawie art. 41 złożyła Polska 25 IX 1990 r. Urzędowy przekład został opublikowany w Dz. U. 1977, nr 38, poz. 167. Tytuł urzędowego tłumaczenia brzmi: Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych"; przyczyny przyjęcia tu innego tłumaczenia wskazano w Przedmowie niniejszego zbioru. W nawiasach kwadratowych dodano tytuły artykułów, sformułowane na podstawie M. Nowak, U.N. Covenant on Civil and Political Rights: CCPR Commentary, Kehl am R. 1993. 17

PART II Article 2 1. Each State Party to the present Covenant undertakes to respect and to ensure to all individuals within its territory and subject to its jurisdiction the rights recognized in the present Covenant, without distinction of any kind, such as race, colour, sex, language, religion, political or other opinion, national or social origin, property, birth or other status. 2. Where not already provided for by existing legislative or other measures, each State Party to the present Covenant undertakes to take the necessary steps, in accordance with its constitutional processes and with the provisions of the present Covenant, to adopt such laws or other measures as may be necessary to give effect to the rights recognized in the present Covenant. 3. Each State Party to the present Covenant undertakes: a) To ensure that any person whose rights or freedoms as herein recognized are violated shall have an effective remedy, notwithstanding that the violation has been committed by persons acting in an official capacity; b) To ensure that any person claiming such a remedy shall have his right thereto determined by competent judicial, administrative or legislative authorities, or by any other competent authority provided for by the legal system of the State, and to develop the possibilities of judicial remedy; c) To ensure that the competent authorities shall enforce such remedies when granted. Article 3 The States Parties to the present Covenant undertake to ensure the equal right of men and women to the enjoyment of all civil and political rights set forth in the present Covenant. General comment on its implementation Article 4 1. In time of public emergency which threatens the life of the nation and the existence of which is officially proclaimed, the States Parties to the present Covenant may take measures derogating from their obligations under the present Covenant to the extent strictly required by the exigencies of the situation, provided that such measures are not inconsistent with their other obligations under international law and do not involve discrimination solely on the ground of race, colour, sex, language, religion or social origin. 2. No derogation from articles 6, 7, 8 (paragraphs 1 and 2), 11, 15, 16 and 18 may be made under this provision. 3. Any State Party to the present Covenant availing itself of the right of derogation shall immediately inform the other States Parties to the present Covenant, through the intermediary of the Secretary-General of the United Nations, of the provisions from which it has derogated and of the reasons by which it was actuated. A further communication shall be made, through the same intermediary, on the date on which it terminates such derogation. 18

Część II Artykuł 2 \lmplementacja w krajowym porządku prawnym. Zakaz dyskryminacji] 1. Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się przestrzegać i zapewnić wszystkim osobom, które znajdują się na jego terytorium i podlegają jego jurysdykcji, prawa uznane w niniejszym Pakcie, bez jakiegokolwiek względu na przymioty takie, jak rasa, kolor skóry, płeć, język, wyznanie, poglądy polityczne lub innego rodzaju, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie lub inne. 2. Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się podjąć konieczne kroki, zgodnie z własnym trybem konstytucyjnym i postanowieniami niniejszego Paktu, w celu przyjęcia takich środków ustawodawczych lub innych, jakie mogą okazać się konieczne dla urzeczywistnienia praw uznanych w niniejszym Pakcie, jeżeli nie zapewniono już tego obowiązującym ustawodawstwem lub w inny sposób. 3. Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu zobowiązuje się: ajzapewnić skuteczny środek ochrony prawnej każdej osobie, której prawa lub wolności uznane w niniejszym Pakcie zostały naruszone, także wtedy, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące funkcje urzędowe; bjzapewnić każdej osobie korzystającej z tego środka, aby rozstrzygnięcie o jej prawach było podjęte przez właściwe władze sądowe, administracyjne lub ustawodawcze albo przez jakiekolwiek inne właściwe władze ustanowione w systemie prawnym danego Państwa, oraz rozwijać możliwości ochrony praw na drodze sądowej; c) zapewnić, by właściwe władze stosowały przewidziane środki ochrony prawnej. Artykuł 3 IRównouprawnienie mężczyzn i kobiet] Państwa-Strony niniejszego Paktu zobowiązują się zapewnić równe prawo mężczyzn i kobiet do korzystania ze wszystkich praw osobistych i politycznych wymienionych w niniejszym Pakcie. Artykuł 4 [Nadzwyczajne niebezpieczeństwo publiczne] 1. W przypadku nadzwyczajnego niebezpieczeństwa publicznego, które zagraża życiu narodu i które zostało urzędowo ogłoszone, Państwa-Strony niniejszego Paktu mogą sięgnąć po środki uchylające zobowiązania wynikające z niniejszego Paktu, w zakresie ściśle odpowiadającym wymogom sytuacji; pod warunkiem, że nie są one sprzeczne z ich innymi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego i nie pociągają za sobą dyskryminacji wyłącznie z powodu rasy, koloru skóry, płci, języka, wyznania lub pochodzenia społecznego. 2. Na podstawie powyższego postanowienia nie można uchylić zobowiązań wynikających z artykułów 6, 7, 8 (ustępy 1 i 2), 11, 15, 16 i 18. 3. Każde z Państw-Stron niniejszego Paktu, korzystając z prawa do uchylenia zobowiązań, poinformuje natychmiast pozostałe Państwa-Strony niniejszego Paktu, za pośrednictwem Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych, o tym, które postanowienia Paktu zostały uchylone oraz jakie były tego powody. Następnie Państwo to zawiadomi, tą samą drogą, o dacie, od której to uchylenie przestaje obowiązywać. 19

A rticle 5 1. Nothing in the present Covenant may be interpreted as im plying for any State, group or person any right to engage in any activity or perform any act aimed at the destruction of any of the rights and freedoms recognized herein or at their limitation to a greater extent than is provided for in the present Covenant. 2. There shall be no restriction upon or derogation from any of the fundamental human rights recognized or existing in any State Party to the present Covenant pursuant to law, conventions, regulations or custom on the pretext that the present Covenant does not recognize such rights or that it recognizes them to a lesser extent. PART III Article 6 1. Every human being has the inherent right to life. This right shall be protected by law. No one shall be arbitrarily deprived of his life. 2. In countries which have not abolished the death penalty, sentence of death may be imposed only for the most serious crimes in accordance with the law in force at the time of the commission of the crime and not contrary to the provisions of the present Covenant and to the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. This penalty can only be carried out pursuant to a final judgement rendered by a competent court. 3. When deprivation of life constitutes the crime of genocide, it is understood that nothing in this article shall authorize any State Party to the present Covenant to derogate in any way from any obligation assumed under the provisions of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. 4. Anyone sentenced to death shall have the right to seek pardon or commutation of the sentence. Amnesty, pardon or commutation of the sentence of death may be granted in all cases. 5. Sentence of death shall not be imposed for crimes committed by persons below eighteen years of age and shall not be carried out on pregnant women. 6. Nothing in this article shall be invoked to delay or to prevent the abolition of capital punishment by any State Party to the present Covenant. Article 7 No one shall be subjected to torture or to cruel, inhuman or degrading treatment or punishment. In particular, no one shall be subjected without his free consent to medical or scientific experimentation. 20

Artykuł 5 I Podstawowe zasady interpretacji postanowień Paktu] 1. Żadne z postanowień niniejszego Paktu nie może być interpretowane jako przyznanie któremukolwiek Państwu, grupie lub osobie, prawa do podjęcia działania, lub dokonania aktu, zmierzającego do zniweczenia praw lub wolności uznanych w niniejszym Pakcie lub do ich ograniczenia w większym stopniu niż to przewiduje niniejszy Pakt. 2. Żadne z podstawowych praw człowieka uznanych lub istniejących w którymkolwiek z Państw-Stron niniejszego Paktu z mocy ustaw, umów, zgodnie z zarządzeniami lub zwyczajem, nie będzie w jakikolwiek sposób ograniczone ani uchylone pod pretekstem, że niniejszy Pakt nie uznaje takich praw lub że uznaje je w węższym zakresie. Część III Artykuł 6 Prawo do życia] 1. Każda istota ludzka ma przyrodzone prawo do życia. Prawo to będzie chronione ustawą. Nikt nie będzie arbitralnie pozbawiony życia. 2. W krajach, w których kara śmierci nie została zniesiona, może być ona orzekana jedynie za najcięższe zbrodnie, zgodnie z ustawą obowiązującą w momencie popełnienia zbrodni i niesprzeczną z postanowieniami niniejszego Paktu i Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa. Kara ta może być wykonana tylko na podstawie prawomocnego wyroku wydanego przez właściwy sąd. 3. W przypadku, gdy pozbawienie życia stanowi zbrodnię ludobójstwa, jest zrozumiałe, że żadne z postanowień niniejszego artykułu nie upoważnia żadnego Państwa-Strony niniejszego Paktu do uchylenia się w jakikolwiek sposób od zobowiązań przyjętych przez nie na podstawie postanowień Konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa. 4. Każdy skazany na śmierć ma prawo ubiegać się o ułaskawienie lub zamianę kary. Amnestia, ułaskawienie lub zamiana kary śmierci mogą być zastosowane we wszystkich przypadkach. 5. Wyrok śmierci nie będzie wydany za przestępstwa popełnione przez osoby w wieku poniżej 18 lat i nie będzie wykonany na kobietach ciężarnych. 6. Nie można powoływać się na żadne postanowienie niniejszego artykułu w celu opóźnienia lub niedopuszczenia do zniesienia kary śmierci przez którekolwiek Państwo-Stronę niniejszego Paktu. Artykuł 7 IZakaz tortur] Nikt nie będzie poddawany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. W szczególności, nikt, bez swej swobodnie wyrażonej zgody, nie będzie poddawany doświadczeniom medycznym lub naukowym. 21

A rticle 8 1. No one shall be held in slavery; slavery and the slave-trade In all their forms shall be prohibited. 2. No one shall be held in servitude. 3. a) No one shall be required to perform forced or compulsory labour; b) Paragraph 3 (a) shall not be held to preclude, in countries where imprisonment with hard labour may be imposed as a punishment for a crime, the performance of hard labour in pursuance of a sentence to such punishment by a competent court; c) For the purpose of this paragraph the term forced or compulsory labour" shall not include: i) Any work or service, not referred to in subparagraph (b), normally required of a person who is under detention in consequence of a lawful order of a court, or of a person during conditional release from such detention; ii) Any service of a military character and, in countries where conscientious objection is recognized, any national service required by law of conscientious objectors; iii) Any service exacted in cases of emergency or calamity threatening the life or well-being of the community; iv) Any work or service which forms part of normal civil obligations. Article 9 1. Everyone has the right to liberty and security of person. No one shall be subjected to arbitrary arrest or detention. No one shall be deprived of hisb liberty except on such grounds and in accordance with such procedure as are established by law. 2. Anyone who is arrested shall be informed, at the time of arrest, of the reasons for his arrest and shall be promptly informed of any charges against him. 3. Anyone arrested or detained on a criminal charge shall be brought promptly before a judge or other officer authorized by law to exercise judicial power and shall be entitled to trial within a reasonable time or to release. It shall not be the general rule that persons awaiting trial shall be detained in custody, but release may be subject to guarantees to appear for trial, at any other stage of the judicial proceedings, and, should occasion arise, for execution of the judgement. 4. Anyone who is deprived of his liberty by arrest or detention shall be entitled to take proceedings before a court, in order that court may decide without delay on the lawfulness of his detention and order his release if the detention is not lawful. 5. Anyone who has been the victim of unlawful arrest or detention shall have an enforceable right to compensation. 22

Artykuł 8 \Zakaz niewolnictwa] 1. Nikt nie będzie trzymany w stanie niewolnictwa; wszelkie formy niewolnictwa i handlu niewolnikami są zakazane. 2. Nikt nie będzie trzymany w poddaństwie. 3. a) Nikt nie będzie zmuszany do pracy przymusowej lub obowiązkowej. b) Postanowienia litery (a) niniejszego ustępu nie będą interpretowane jako wykluczające wykonywanie ciężkich robót na podstawie orzeczenia właściwego sądu, w krajach, w których za niektóre zbrodnie może być stosowana kara pozbawienia wolności połączona z ciężkimi robotami. c) W rozumieniu niniejszego ustępu termin praca przymusowa lub obowiązkowa" nie obejmuje: i) prac lub świadczeń, nie wymienionych w literze b), zwykle wymaganych od osoby pozbawionej wolności na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu lub od osoby w czasie warunkowego zwolnienia z takiego pozbawienia wolności; ii) służby o charakterze wojskowym, a w krajach dopuszczających odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania, służby wymaganej przez prawo od osób odmawiających służby wojskowej ze względu na przekonania; iii) świadczeń wymaganych w nagłych wypadkach lub w czasie klęsk zagrażających życiu lub dobrobytowi społeczeństwa; iv) prac lub świadczeń stanowiących część zwykłych obow iązków obywatelskich. Artykuł 9 \Wolność osobista] 1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być arbitralnie zatrzymany lub aresztowany. Nikt nie może być pozbawiony wolności, chyba że z przyczyn i w trybie, które zostały ustalone przez ustawę. 2. Każdy, kto został zatrzymany, będzie w chwili zatrzymania poinformowany o przyczynach zatrzymania i niezwłocznie powiadomiony o stawianych mu zarzutach. 3. Każdy zatrzymany lub aresztowany pod zarzutem dokonania czynu zagrożonego karą będzie niezwłocznie postawiony przed sędzią lub przed innym urzędnikiem uprawnionym przez prawo do wykonywania władzy sądowej i będzie osądzony w rozsądnym terminie lub zwolniony. Nie będzie ogólną zasadą, że osoby oczekujące na rozprawę są trzymane w areszcie, jednakże ich zwolnienie może być uzależnione od gwarancji zapewniających, że stawią się na rozprawę oraz w każdym innym stadium postępowania sądowego i, w razie potrzeby, w celu wykonania wyroku. 4. Każdy pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu, aby ten niezwłocznie rozstrzygnął o legalności pozbawienia wolności i zarządził zwolnienie, jeżeli to pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem. 5. Każda ofiara bezprawnego zatrzymania lub aresztowania ma prawo do odszkodowania, i może tego prawa skutecznie dochodzić. 23