E uropejskie modele polityki kulturalnej (2) pod redakcją Bożeny Gierat-Bieroń Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie; Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński Kraków 2006 Spis treści
Wydawca: Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie ul. Szewska 20/3, 31-009 Kraków tel.: +48 12 421 76 68, +48 12 292 68 98 e-mail: msap@ae.krakow.pl www.msap.ae.krakow.pl Instytut Europeistyki Uniwersytet Jagielloński ul. Jodłowa 13, 30-252 Kraków tel.: +48 12 429 80 00, +48 12 429 80 11 fax: +48 12 429 70 52 e-mail: kateurop@ces.uj.edu.pl www.europeistyka.uj.edu.pl Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie; Instytut Europeistyki, Uniwersytet Jagielloński Opieka naukowa: prof. dr hab. Zdzisław Mach Redakcja językowa i korekta: Anna Szczepanik Opracowanie graficzne: Olison s Project www.olisons.pl Skład: Studio F, 0512 09 44 37 Druk: POLIGRAFIA Inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków tel.: +48 12 266 40 00 ISBN: 83-89410-75-3 2 Spis treści
Spis treści Bożena Gierat-Bieroń Wstęp.................................................... 7 Bożena Gierat-Bieroń, Emilia Mazanek Rozdział I. Hiszpania 1. Zarys polityki kulturalnej Hiszpanii............................. 11 2. Ministerstwo Kultury Hiszpanii (Ministerio de Cultura).............. 15 3. Wspólnoty autonomiczne................................... 18 4. Konstytucja i statuty o kulturze................................ 23 5. Wspólnoty autonomiczne od Konstytucji do autonomii............ 28 6. Analiza polityki kulturalnej wybranych wspólnot autonomicznych Hiszpanii................................................ 32 6.1. Kraj Basków.......................................... 32 6.2. Katalonia............................................ 37 6.3. Walencja............................................ 50 6.4. Andaluzja............................................ 56 6.5. Asturia.............................................. 60 6.6. Estremadura........................................... 66 7. Hiszpańska polityka kulturalna................................ 70 8. Zakończenie............................................. 77 Katarzyna Gibała, Robert Grzanka Rozdział II. Belgia 1. Wprowadzenie........................................... 85 2. Flandria regionem Królestwa Belgii............................. 86 3. Model polityki kulturalnej Flandrii ogólne cele i zasady........... 94 3.1. Podstawowe cechy modelowe............................ 94 3.2. Główne cele polityki kulturalnej........................... 98 Spis treści
4. Finansowanie kultury we Flandrii.............................. 101 5. Kondycja współczesnej kultury flamandzkiej..................... 105 5.1. Uczestnictwo w życiu kulturalnym......................... 105 6. Najważniejsze instytucje kulturalne Flandrii...................... 108 7. Flamandzkie centra kultury.................................. 109 08. Wspólnota Francuska...................................... 110 8.1. Podział kompetencji, struktura organizacyjna................ 110 8.2. Wspólnota Francuska polityka kulturalna.................. 114 09. Zakończenie............................................ 130 Barbara Frysztacka, Aleksandra Mikuła, Małgorzata Winiarska Rozdział III. Szwajcaria 01. Wielokulturowość Szwajcarii................................ 137 1.1. Skuteczne zarządzanie wielokulturowością i nowe wyzwania.... 142 02. Historia polityki kulturalnej Szwajcarii......................... 144 03. Założenia polityki kulturalnej................................ 146 04. Organy odpowiedzialne za politykę kulturalną Szwajcarii na poziomie federalnym............................................. 147 05. Federalne Biuro ds. Kultury................................. 149 06. Szwajcarska Fundacja Kulturalna Pro Helvetia.................. 151 07. Instytucje Federalnego Departamentu Spraw Zagranicznych........ 152 08. Współpraca horyzontalna na poziomie międzyrządowym (kantony i miasta) oraz międzyministerialnym (Konfederacja)........ 153 09. Ustawodawstwo federalne a polityka kulturalna.................. 154 10. Polityka kulturalna na poziomie kantonalnym i lokalnym........... 155 11. Polityka kulturalna kantonu i miasta Lucerna.................... 156 12. Polityka kulturalna kantonu i miasta Neuchâtel.................. 160 13. Polityka kulturalna kantonu Ticino i miasta Lugano................ 162 14. Zakończenie............................................ 164 Aneks.................................................... 167 Notki o autorach............................................ 183 Literatura................................................. 187 Spis treści
W stęp Spis treści
6 Spis treści
Wstęp Przedstawiamy Państwu drugi zeszyt Europejskich modeli polityki kulturalnej. Nasza pierwsza publikacja, która ukazała się w 2005 r., obejmowała analizy systemów administracyjno-finansowych i organizacyjnych w kulturze ważnych europejskich krajów, takich jak: Wielka Brytania, Irlandia, Francja, Niemcy, Austria i Włochy. Niniejsza propozycja kontynuuje zasadniczy wątek naukowego przedsięwzięcia, jakim jest próba kompleksowego, wieloaspektowego i dynamicznego ujęcia problemów kultury artystycznej. Do analizy posłużyły nam odmienne od siebie, ale też inne od poprzednich (zawartych we wcześniejszej publikacji) państwa: Belgia, Hiszpania oraz Szwajcaria. Wybór ten nie dokonał się przypadkowo. Belgia, Hiszpania, Szwajcaria wyróżniają się wysokim stopniem zdecentralizowania administracyjnego, szerokim zakresem kompetencji regionalnych w kulturze, niezwykle skontrastowanym i zróżnicowanym pejzażem osiągnięć artystycznych oraz, co wydaje się całkowitą odwrotnością poprzednich klasyfikacji, dużymi skłonnościami do promowania kultury narodowej jako podstawowego produktu wymiany kulturalnej. Ze względu na silnie rozwinięty, a w niektórych przypadkach bardzo dojrzały regionalizm, dokładnej analizie w poszczególnym rozdziałach poddane zostały działania sektora administracji publicznej w kulturze głównie w prowincjach, niektórych wspólnotach autonomicznych oraz częściach federacji. Uwaga autorów koncentrowała się przede wszystkim na próbie uchwycenia stanu natężenia, jaki występuje pomiędzy ustawową aktywnością administracji a aspiracjami kulturalnymi ludzi; na sprecyzowaniu roli polityków i deklaracji politycznych dla świata kultury, analizie czynników kulturotwórczych w regionach i, wreszcie, na naświetleniu historycznych racji, które wydają się nieodłącznym składnikiem kształtowania tożsamości kulturowej w Europie. Podobnie jak Europejskie modele polityki kulturalnej (wydanie z 2005 r.), niniejsza publikacja jest skierowana do Czytelnika zainteresowanego funk- Wstęp
cjonowaniem kultury w obrębie sektora publicznego. Jest również rodzajem podręcznika adresowanego do studentów europeistyki, kulturoznawstwa, zarządzania kulturą, stosunków międzynarodowych, politologii i historii sztuki. Pozwala zapoznać się z charakterystycznymi dla krajów europejskich typami rozwiązań systemowych w kulturze i odnieść je zwłaszcza do tych dynamicznie rozwijających się modeli Europy Środkowowschodniej, które wydają się nie do końca ukształtowane (szczególnie w zakresie klarowności podziału zadań między władzą centralną a samorządową), i które z pewnością poszukują wzorów w demokracjach rozwiniętych. Bożena Gierat-Bieroń Wstęp
rozdział I H iszpania Bożena Gierat-Bieroń Emilia Mazanek Wstęp
10 Wstęp
1. Zarys polityki kulturalnej Hiszpanii Kultura hiszpańskiej Korony Kastylii wieku XIV i XV znajdowała się pod silnym wpływem Kościoła katolickiego (kontrolującego uniwersytety) oraz mecenatu arystokracji, która zafascynowana wzorami flamandzkimi roztaczała opiekę nad artystami i intelektualistami 1. Zarówno rady miejskie, dostojnicy kościelni, jak i arystokracja hiszpańska miała swój udział w powstawaniu ważnych ośrodków nauczania i w tworzeniu bibliotek 2. Instytucja mecenatu nabrała większego znaczenia w renesansie, czyli w czasach królów katolickich, choć trzeba podkreślić, że nie tak dużego jak we Włoszech 3. W XVI w. niepodważalne zasługi na polu edukacji odnieśli w Hiszpanii księża-jezuici. Kolegia jezuickie powstawały dzięki hojności osób prywatnych, jak również dzięki wsparciu urzędów miejskich. Wiek XVII to dla Hiszpanii czas kryzysu, również w kulturze, wynikającego przede wszystkim z sakralizacji wielu dziedzin życia publicznego, która odbijała się negatywnie na życiu umysłowym epoki 4. Pierwsze próby zastosowania na większą skalę działań publicznych w obszarze kultury datuje się na wiek XVIII. W okresie panowania dynastii Burbonów, czyli w latach od 1700 do 1808 5, powstają ważne i renomowane instytucje kulturalne, takie jak: Akademia Królewska (Reales Academias), Biblioteka Królewska (Biblioteca Real) i Teatr Królewski (Teatro Real). 1 M. Tulon de Laron, J. Bargue Valdeon, A. Ortiz Dominen, Historia Hiszpanii, przeł. S. Jędrusiak, Kraków 1997, s. 162-163. 2 Tamże, s. 225-227. 3 Tamże, s. 265-273. 4 Tamże, s. 315-319. 5 Do osiemnastowiecznej dynastii Burbonów zaliczali się m.in. Filip V Burbon, Ludwik I Burbon, Ferdynand VI Burbon i Karol IV Burbon. Dynastia Burbonów rządziła również Hiszpanią w latach 1813-1868 oraz 1875-1931. Pierwsza Republika Hiszpańska to lata 1873-1875, a okres II Republiki Hiszpańskiej przypada na lata między 1931 a 1939. Hiszpania 11
Duża część wieku XIX została zdominowana przez proces wywłaszczania dóbr, które należały do Kościoła, Korony i szlachty. W celu złagodzenia rozproszenia i zniszczeń dziedzictwa kulturowego, w prowincjach utworzono Komisje Naukowo-Artystyczne (Comisiones Cientificas y Artisticas). Niektóre z pierwszych prowincjonalnych muzeów archeologicznych, archiwów i bibliotek powstały właśnie dzięki odzyskiwanemu majątkowi. Ustawę Moyana o nauczaniu publicznym z 1857 r. (Ley Moyano) zwykło się traktować w Hiszpanii jako pierwszą próbę działań legislacyjnych w dziedzinie edukacji i kultury. Dzięki niej ustanowiono legalne ramy dla funkcjonowania muzeów archeologicznych, kolekcji sztuk pięknych i bibliotek prowincjonalnych. W 1900 r. utworzono Ministerstwo Kształcenia Publicznego (Ministerio de Instrucción Publica), a w roku 1915 Dyrekcję Generalną ds. Sztuk Pięknych (Dirección General de Bellas Artes). Od tego momentu datuje się stały patronat państwa nad ochroną dziedzictwa kulturowego w Hiszpanii wraz z regularnie opracowywanym ustawodawstwem dotyczącym odkryć archeologicznych oraz działaniami na rzecz ochrony zabytków. Już na początku wieku XX w. niektórych regionach Hiszpanii zauważalny był postęp w zakresie instytucjonalizacji kultury. W Katalonii znacząca postać tego okresu to Prat de la Riba (działacz polityczny, późniejszy prezydent Katalonii), który w 1907 r. dał impuls do utworzenia Wspólnoty Katalonii (Mancomunidad de Cataluńa). Wspólnota Katalonii była pierwszym regionem hiszpańskim powstałym z połączenia czterech katalońskich prowincji w jeden organizm samorządu regionalnego. Prat de la Riba zainicjował też prace na rzecz kultury katalońskiej i normalizacji języka katalońskiego, tworząc Instytut Studiów Katalońskich (Institut d`estudis Catalans). Intensyfikowano wówczas działania w zakresie rozwoju edukacji zawodowej i artystycznej, tworzono sieć bibliotek i muzeów publicznych, rodziły się zalążki polityki muzealnej i dziedzictwa kulturowego Katalonii. Także władze innych wspólnot autonomicznych Hiszpanii: Galicji, Kraju Basków i Nawarry zapoczątkowały w tym czasie ważne działania w dziedzinie kultury i języka. W 1905 r. została utworzona Akademia Galicyjska (Academia Galega), a w roku 1918 Akademia Języka Baskijskiego (Academia de la Lengua Basca). Okres dyktatury generała Miguela Primo de Rivery (1923-1930) 6 nie obfitował w ważne projekty kulturalne, natomiast rozwinął nowe formy rozrywki, charakterystyczne dla państwa rządzonego w sposób autorytarny: 6 W 1923 r. Miguel Primo de Rivera dokonał zamachu stanu i wprowadził dyktaturę wojskową. Zawiesił konstytucję, rozwiązał Kortezy i zlikwidował partie polityczne. Jego syn, José Antonio Primo de Rivera, założył słynną hiszpańską Falangę. 12 Hiszpania
kino i sport. II Republika (1931-1939) na nowo rozpoznawała różnorodność kulturową i językową Hiszpanii. W tym okresie rząd Katalonii wznowił prace na rzecz katalonizacji w edukacji, która została zahamowana w czasie dyktatury Primo de Rivery. Powstało między innymi Muzeum Sztuki Katalońskiej (Museo de Arte de Cataluńa). Sprawy edukacji i kultury zostały zdefiniowane jako priorytetowe dla rządu hiszpańskiego. Rząd zwiększył budżet na edukację oraz ogłosił reformy w zakresie ustawodawstwa dotyczącego dóbr kultury (Tesoro Artistico). Ustanowiono też sieć archiwów narodowych. Do nowatorskich inicjatyw tamtejszego czasu należały bez wątpienia następujące przedsięwzięcia: utworzenie Międzynarodowego Uniwersytetu Letniego w Santander (Universidad Internacional de Verano) oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej (Museo de Arte Moderno). Polityka kulturalna Hiszpanii przez znaczną część XX w. zdominowana była przez działania frankistowskiego reżimu. Od 1939 r., czyli od momentu zakończenia wojny domowej aż do śmierci Francisco Franco Bahamonde w 1975 r., władze centralne starały się kontrolować życie intelektualne kraju, promować katolicko-konserwatywny kanon kultury oraz narodowo- -imperialny obraz Hiszpanii. Odwoływano się do konkwistadorskiej przeszłości Hiszpanii, używając retoryki o braterstwie z hiszpańskojęzycznymi krewnymi na kontynencie Ameryki Łacińskiej. Przykładem takiego sposobu myślenia może być fakt utworzenia w 1940 r. Rady Świata Hiszpańskiego (Consejo de la Hispanidad), likwidacja instytucji zajmujących się kulturą regionalną Hiszpanii oraz lekceważenie zjawiska znajomości języków mniejszościowych 7. Pomimo obowiązywania narodowo-katolickich wzorców we frankistowskim życiu publicznym reżim nie stworzył oficjalnej estetyki, podobnej chociażby do socrealizmu czy proletkultu. Polityka literacka frankizmu miała charakter negatywny: sprowadzała się do utrudniania publikacji książek bądź artykułów demaskujących autorytarne działania rządu. W latach 40. XX w. obowiązywał w literaturze nurt prozy apolitycznej. Od końca lat 50. pojawił się realizm krytyczny, a po nim kontestacja realizmu. W prozie zerwano z fotograficznym opisem i podejmowano eksperymenty formalne. W dziedzinie sztuk plastycznych frankizm także nie stworzył własnego stylu. Reżim tolerował, a nawet wspierał wystawy prezentujące dzieła w stylu abstrakcjonistycznym i niefiguratywnym. Odróżniało go to od większości innych dyktatur XX w. i świadczyło o liberalnym obliczu Hiszpanii. Środkiem przekazu, który miał rozpowszechniać idee bliskie frankistow- 7 Więcej informacji w: J. Otero (red.) Las políticas culturales en Europa: el caso español, Real Instituto Elcano de Estudios Internacionales y Estratégicos Documento de Trabajo (DT) No. 24/2004, (07.05.2004), www.realinstitutoelcano.org (5.11.2005). Hiszpania 13
skiej władzy, było, oczywiście, kino. Sam generał Franco napisał scenariusz do filmu Rasa (Raza), opowiadającego historię patriotycznej rodziny na tle dziejów Hiszpanii od klęski kubańskiej po wybuch wojny domowej. W latach 40. XX w. dominowały filmy historyczne, traktujące o Hiszpanii imperialnej. Nieco później pojawiły się ambitniejsze prace, wzorowane na włoskim neorealizmie. Lata 60. w kinie hiszpańskim charakteryzowały się rozluźnieniem politycznego i ideologicznego gorsetu. W tym czasie powstały obrazy Luisa Buñuela i Carlosa Saury 8. Prasa hiszpańska podlegała cenzurze prewencyjnej, wykonywanej przez Podsekretariat ds. Oświaty Ludowej w Ministerstwie Edukacji, kontrolowany przez katolików. W 1951 r. przeniesiono cenzurę do nowo utworzonego Ministerstwa Informacji i Kultury. Sytuacja radykalnie zmieniła się 15 lat później, kiedy władze zniosły cenzurę 9. Doprowadziło to nie tylko do powstania nowych tytułów, ale też do ogólnej liberalizacji życia medialnego. W 1975 r. Hiszpania stała się krajem otwartym. Przejawem reform zaproponowanych przez pierwszy demokratyczny rząd w dziedzinie kultury była likwidacja Ministerstwa Informacji i Kultury oraz zniesienie monopolu informacyjnego w środkach masowego przekazu 10. Nowe Ministerstwo Kultury (Ministerio de Cultura) Hiszpanii zostało utworzone w roku 1977. Fakt powstania urzędu wzmocnił sektor państwowy w polityce kulturalnej. Za czasów Franco kompetencje w obszarze kultury rozproszone były w różnych ministerstwach. Ministerstwo Kultury przejęło kompetencje w dziedzinie sztuk pięknych i dziedzictwa kulturowego, należące wcześniej do Ministerstwa Edukacji. Także sprawy kina, teatru, muzyki i tańca, którymi zajmował się za czasów Franco Podsekretariat Prasy i Propagandy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (a potem Ministerstwo Informacji i Turystyki), zostały przyporządkowane nowemu resortowi 11. Działalności Ministerstwa Kultury zaczęła powoli obejmować wszystkie dziedziny sztuki. Przyporządkowywano je do poszczególnych departamentów merytorycznych urzędu. Utworzono również osobny departament zajmujący się rozpowszechnianiem kultury. Do sfery działalności Ministerstwa Kultury włączono także obowiązki w zakresie rozwoju społecznego i opieki nad rozwojem młodzieży. Dla tych zadań utworzono osobne departamenty. Ogólnie powstało 11 departamentów. 0 8 Tamże, s. 432, 433. 09 Tamże, s. 434. 10 J. Otero (red.), Las políticas culturales en Europa: el caso español, dz. cyt., s. 5. 11 Tamże. 14 Hiszpania
W roku 1977 powołano także Prowincjonalne 12 Rady Kultury jako ciała społeczne, funkcjonujące przy każdej Delegaturze Prowincjonalnej Ministerstwa Kultury, będące ich organami konsultacyjnymi. Działalność regionalnych jednostek kultury została poddana kontroli państwa. Na terenie całego kraju wyłączne kompetencje dotyczące określenia podstawowych norm w systemie prasy, radia i telewizji oraz ochronę hiszpańskiej spuścizny kulturalnej, artystycznej, a także opiekę nad muzeami, bibliotekami i archiwami państwowymi zatrzymały sobie władze centralne 13. 2. Ministerstwo Kultury Hiszpanii (Ministerio de Cultura) Zgodnie z ustawą o strukturze Ministerstwa Kultury z 2004 r. (Real Decreto 1601/2004 14, estructura del Ministerio de Cultura 15 ), Ministerstwo Kultury jest jednostką administracyjną państwa. Artykuł 1 wymienionej ustawy stanowi, że Ministerstwo Kultury jest odpowiedzialne jest za promocję, ochronę i rozpowszechnianie dziedzictwa historycznego Hiszpanii, państwowych muzeów, wsparcie dla czytelnictwa i książek, stymulowanie kreacji literackiej oraz promocję, ochronę i rozpowszechnianie sztuk teatralnych, muzyki, tańca i cyrku; promocję, ochronę i rozpowszechnianie działań kinematograficznych oraz produkcji audiowizualnych, dystrybucji i pokazów; ochronę własności intelektualnej oraz promocję fundacji kulturalnych; prowadzenie współpracy kulturalnej w koordynacji z Ministerstwem Spraw Zagranicznych 16. Ustawa obliguje też ministerstwo do utrzymywania relacji międzynarodowych w dziedzinie kultury, jak 12 Hiszpańska prowincja (provincia) to odpowiednik polskiego powiatu. 13 Podajemy za: M. Maliszewska, J. Piradoff, Polityka kulturalna Włoch. Polityka kulturalna Hiszpanii, Warszawa 1983, s. 32-33. 14 W systemie prawnym Hiszpanii Real Decreto jest normą prawną pochodzącą od władzy wykonawczej (rządu). W porządku pierwszeństwa sytuuje się między ustawą typu Ley a ustawą Orden ministerial. Real Decreto jest oznaczona za pomocą numeru, z którego druga część po ukośniku to rok jej wydania. 15 Real Decreto 1601/2004, de 2 de Julio, por el que se desarrolla la estructura orgánica básica del Ministerio de Cultura (Ustawa 1601/2004 z 2 lipca, na podstawie której rozwija się podstawowa struktura Ministerstwa Kultury), www.mcu.es (18.08.2005). 16 Tamże, art. 1.1, tłum. własne. Hiszpania 15
również nakazuje mu podążać za działaniami Unii Europejskiej w tym zakresie 17. Opisując kompetencje poszczególnych dyrekcji generalnych Ministerstwa Kultury, ustawodawca wielokrotnie wskazuje na określenie promocja i rozpowszechnianie elementów kultury hiszpańskiej w kraju i za granicą 18. To niejako słowa-klucze hiszpańskiej polityki kulturalnej. Do realizacji tych działań dla kolejnych dyrekcji generalnych ustanowione zostały odpowiednie organy, np.: Poddyrekcja Generalna ds. Promocji Sztuk Pięknych (Subdirección General de Promoción de las Bellas Artes), która podlega Dyrekcji Generalnej Sztuk Pięknych i Dóbr Kulturalnych (Dirección General de Bellas Artes y Bienes Culturales). Nie ulega wątpliwości, że działania mające na celu poznanie kultury hiszpańskiej i samej Hiszpanii pozostają priorytetem dla Ministerstwa Kultury. Według artykułu 1 p. 4 cytowanej ustawy 19, organem bezpośredniej pomocy ministra kultury jest Gabinet (Gabinete). Ministerstwo Kultury (schemat 1) wykonuje swoje kompetencje poprzez Podsekretariat (Subsecretariat de Cultura). Podsekretariat to kierowniczy organ urzędu, od którego zależne są następujące jednostki: 1. Ogólny Sekretariat Techniczny (Secretaría General Técnica) zajmujący się sprawami administracyjno-organizacyjnymi, 2. Dyrekcje Generalne (DG): DG Sztuk Pięknych i Dóbr Kulturalnych (Dirección General de Bellas Artes y Bienes Culturales), DG ds. Książek, Archiwów i Bibliotek (Dirección General del Libro, Archivos y Bibliotecas), DG ds. Współpracy i Komunikacji Kulturalnej (Dirección General de Cooperación y Comunicación Cultural). Ministerstwu Kultury, poprzez Podsekretariat, podporządkowane zostały także cztery instytucje autonomiczne (organismo autónomo): 1. Muzeum Narodowe Centrum Sztuki Królowej Zofii (Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía), 1. Biblioteka Narodowa (Biblioteca Nacional), 2. Narodowy Instytut Sztuk Teatralnych i Muzyki (Instituto Nacional de las Artes Escénicas y de la Música), 3. Instytut Kinematografii i Sztuk Audiowizualnych (Instituto de la Cinematografía y de las Artes Audiovisuales). W każdej z tych jednostek organami kierowniczymi jest przewodniczący (Presidente), rada królewska (Real Patronato) oraz dyrektor. Funkcję przewodniczącego pełni minister kultury. Każda z tych funkcji ma przypi- 17 Tamże, art. 1.1, tłum. własne. 18 Tamże, art. 4 p.1i, art. 5 p.1a, c, art. 6p.1g, i, j, k. 19 Real Decreto 1601/2004, de 2 de Julio, dz. cyt. 16 Hiszpania
Gabinet Adorración Herrador Carpindero Minister Kultury Carmen Calvo Poyato Podsekretariat Antonio J. Hidalgo López Muzeum Narodowe Prado Miguel Zugaza Miranda Ogólny Sekretariat Medyczny Concepción Becerra Bermejo OA Muzeum Narodowe Sztuki Królowej Zofii Ana Martinez de Aguilar DG Sztuk Pięknych i Dóbr Kulturalnych Julian Martínez García OA Biblioteka Narodowa Rosa Regas Pages DG Książek Archiwów i Bibliotek Rogerio Blanco Martínez OA Instytut Sztuk Teatralnych i Muzyki DG ds. Współpracy i Komunikacji Kulturalnej Carlos Alberdi Alonso OA Instytut Kinematografii i Sztuk Audiowizualnych Fernando Lara Perez OA Organ Autonomiczny, DG Dyrekcja Generalna Rysunek 1. Organizacja Ministerstwa Kultury Źródło: Ministerio de Cultura, www.mcu.es /organizacion/index.html (22.09.2005). sane konkretne zadania, które nieco różnią się dla poszczególnych jednostek. Organismo autonomo jest w teorii zarządzane niezależnie od władz publicznych, choć jest finansowane z publicznych pieniędzy. Oznacza to, że przykładowo władze Muzeum Narodowego Centrum Sztuki Królowej Zofii są wybierane przez niezależnych ekspertów (niezależnych od władz publicznych, czyli Ministerstwa Kultury) i mają swobodę w zarządzaniu tą instytucją. Ze względu na fakt, że dysponują środkami publicz- Hiszpania 17
nymi, istnieje instrument kontroli, czyli audyt ze strony władz. Mimo pewnego stopnia skomplikowania, można powiedzieć, że tego typu instytucje zachowują niezależność w podejmowaniu decyzji w przeciwieństwie do orgnismo publico, które takiej niezależności nie posiadają. Przykładowo, Muzeum Narodowe Prado (Museo Nacional del Prado), zgodnie z ustawą z 12 marca 2004 r. (Real Decreto 433/2004) 20, jest organem publicznym (organismo publico). Jego przewodniczącym jest minister kultury (Presidente del Museo Nacional del Prado). Minister kultury mianuje władze instytucji. W kompetencjach ministra leży opieka nad instytucją, zatwierdzanie ogólnych planów działalności muzeum oraz wstępnego projektu budżetowego. Projekt budżetowy przedkłada ministrowi rada królewska (Real Patronato). Ostatnią osobą zarządzającą jest dyrektor Muzeum Narodowego Prado, który uzgadnia ogólne plany działalności instytucji oraz przygotowuje wstępny projekt budżetowy muzeum. Muzuem w swej działalności, zarówno merytorycznej, jak i finansowo-administracyjnej, podlega ścisłej kontroli władzy nadrzędnej. 3. Wspólnoty autonomiczne Najważniejszymi dokumentami określającymi politykę kulturalną Hiszpanii są: Konstytucja z 1978 r. oraz statuty każdej z 17 hiszpańskich wspólnot autonomicznych. Statuty regulują funkcjonowanie jednostek odpowiedzialnych za kulturę na poziomie regionalnym. Już od początku lat 80. XX w. stopniowo przenoszono w Hiszpanii odpowiedzialność za politykę kulturalną z centrum w kierunku regionów. Następowała regionalizacja kompetencji polityki kulturalnej, co było konsekwencją wprowadzania w życie prawa zawartego w statutach. Hiszpańskie wspólnoty autonomiczne (Comunidades Autónomas) z własnymi statutami to: Andaluzja, Aragonia, Asturia, Baleary, Estremadura, Galicja, Kantabria, Kastylia-La Mancha, Kastylia-León, Katalonia, Kraj Basków, Madryt, Murcja, Nawarra, La Rioja, Walencja, Wyspy Kanaryjskie oraz dwa miasta autonomiczne leżące na terytorium Maroka: Ceuta i Melilla. Wspólnoty posiadają daleko idące uprawnienia w zakresie kultury. Maria Chełmińska słusznie zauważa, iż stopień autonomii poszczególnych wspólnot jest zróżnicowany w skali kraju (największą niezależnością cieszy 20 Real Decreto 433/2004, www.mcu.es (18.08.2005). 18 Hiszpania
się Kraj Basków i Katalonia). W dziedzinie polityki kulturalnej jest on w tych wspólnotach generalnie bardzo wysoki, a niekiedy nawet pełny. Zadania wspólnot polegają głównie na opiece nad muzeami i bibliotekami oraz na promowaniu aktywności kulturalnej 21. Podział kompetencji w zakresie kultury między państwem a każdą pojedynczą wspólnotą autonomiczną oraz prywatnymi lub publicznymi instytucjami, leżącymi na ich terytorium, wyznaczają specjalne umowy i rozporządzenia. Takie rozszerzanie kompetencji wspólnot następuje drogą delegowania uprawnień, obowiązków i środków przez władze centralne oraz w oparciu o przyjmowanie odpowiednich ustaw przez Parlament kwalifikowaną większością głosów 22. 6 3 9 7 11 15 14 2 10 12 5 8 16 4 1 13 17 1 Andaluzja, 2 Aragonia, 3 Asturia, 4 Baleary, 5 Estremadura, 6 Galicja, 7 Kantabria, 8 Kastylia La-Mancha, 9 Kastylia-León, 10 Katalonia, 11 Kraj Basków, 12 Madryt, 13 Murcja, 14 Nawarra, 15 La Rioja, 16 Walencja, 17 Wyspy Kanaryjskie Rysunek 2. Regiony Hiszpanii Źródło: opracowanie własne. Każda z 17 hiszpańskich wspólnot autonomicznych posiada własną jednostkę administracyjną odpowiadającą za sprawy kultury. To zwykle Rady Kultury (Consejeria de Cultura) lub Ministerstwa Kultury (Departamento de Cultura). Niektóre z Rad Kultury i Ministerstw Kultury odpowiadają także 21 M. Chełmińska, Warunki rozwoju kultury na szczeblu lokalnym, Warszawa 1993, s. 53. 22 Tamże, s. 54. Hiszpania 19
za edukację, sport i turystykę. Odpowiedzialności za kulturę nie dzieli się z wyżej wymienionymi dziedzinami w pięciu regionach autonomicznych: w Andaluzji, Kastylii-La Manchy, Katalonii, Estremadurze i w Kraju Basków. Świadczyć to może jeśli nie o priorytetowości kultury w tych regionach, to z pewnością o istotnej roli, jaką kultura w nich odgrywa. Należy podkreślić, że dwie spośród wymienionych wspólnot autonomicznych, czyli Katalonia i Kraj Basków, to nie tylko tereny najbogatsze, ale także obszary o największej autonomii, ciągle domagające się nowych praw i niezależności. Także poprzez kulturę manifestują swoją odrębność narodową. Ich działania kulturalne mają na celu wzmocnienie świadomości narodowej mieszkańców. Nie byłoby to możliwe, oczywiście, bez odpowiedniego wsparcia finansowego. Choć Andaluzja nie może pochwalić się wysokim dochodem na jednego mieszkańca, to jednak zawsze wyróżniała się dążeniami do większej niezależności. Jako spadkobierca ogromnego dziedzictwa historyczno-kulturowego po Al-Andalus 23 rości sobie prawo do nazywania się esencją Hiszpanii. Również w Andaluzji obowiązków publicznych wobec kultury nie dzieli się z inną dziedziną życia publicznego. W każdym z regionów hiszpańskich struktura Rad Kultury wygląda podobnie 24. Consejera/consojero Minister Rady Kultury Viceconsejera/o Wiceminister Rady Kultury Secretaria General Ogólny Sekretariat DG Patrimonio Cultural DG ds. Dziedzictwa Kulturowego DG de Politica Lingüistica DG ds. Polityki Językowej DG Promocion Cultural DG ds. Promocji Kultury Rysunek 3. Organizacja regionalnych Rad i Ministerstw Kultury Źródło: Ministerio de Cultura, z www.mcu.es/jsp/plantilla (22.08.2005). 23 Al-Andalus terytorium na Półwyspie Iberyjskim pod władzą muzułmanów, istniejące od momentu inwazji muzułmanów w 711 r. do momentu rekonkwisty Granady przez królów katolickich w 1492 r. Niektórzy historycy uważają, że nie należy jej mylić z terminem Andaluzja, gdyż obszar Al-Andalus zmieniał się w czasie. Inni zaś nie tylko utożsamiają go z Andaluzją, ale także z Hispanią. Potwierdzają to znalezione monety, na których termin Al-Andalus i Hispania jest tożsamy. 24 Zob. organización CCAA, każdy region można sprawdzić otwierając każdy odnośnik z nazwą wspólnoty autonomicznej na www.mcu.es/jsp/plantilla (15.08.2005). 20 Hiszpania
Sprawami organizacyjno-admistracyjnymi zajmują się Sekretariaty ds. Technicznych (Secretaría General Tecnica), a poszczególne dziedziny kultury uporządkowane są w struktury dyrekcji generalnych. Różnice pojawiają się natomiast w nomenklaturze Rad Kultury oraz w ich preferencjach dla poszczególnych dziedzin, w czym widać strategiczność działań. Każda wspólnota, z wyjątkiem regionów Murcja, La Rioja, dwóch miast Ceuta i Melilla oraz Balearów, posiada Dyrekcję Generalną ds. Dziedzictwa Kulturowego. Może ona przyjmować różne nazwy (D.G. de Patrimonio Cultural, D.G. de Patrimonio Historio lub D.G. de Patrimonio y Bienes Culturales), jednakże jej zakres obowiązków obejmuje zawsze ochronę i promocję majątku historyczno-kulturowego. Wydaje się, że ten obszar ma znaczenie kluczowe dla Hiszpanów w każdym regionie. Należy wyjaśnić, że w preambule ustawy o hiszpańskim dziedzictwie kulturowym z 25 lipca 1985 r. (Ley 16/1985, de 25 de junio, del Patrimonio Historio Espaňol) zapisano, iż hiszpańskie dziedzictwo kulturowe jest ważnym świadkiem wkładu historycznego Hiszpanów w światową cywilizację. Jego ochrona i wzbogacanie wymaga stworzenia odpowiednich warunków, do czego zobowiązane będą wszystkie władze publiczne według ich upoważnienia, które z kolei ustanawia artykuł 46 Konstytucji z 1978 r. Dalej czytamy, że dziedzictwo kulturowe jest także elementem tożsamości, zasługuje więc na uwagę obywateli. Komunikacja i wymiana działalności programowej oraz informacji dotyczących historycznego dziedzictwa hiszpańskiego będą ułatwione dzięki istnieniu Rady ds. Dziedzictwa Historycznego (Consejo del Patrimonio Histórico), która posiada jednego reprezentanta w każdej wspólnocie autonomicznej. Drugą ważną dyrekcją generalną istniejącą w większości Rad hiszpańskich regionów jest jednostka odpowiedzialna za promocję kultury regionalnej 25 (D.G. de Promocion Cultural). Jej istnienie we wspólnotach autonomicznych może świadczyć o ekspansywności kulturalnej danego regionu. Niektórym Radom lub Ministerstwom Kultury poszczególnych wspólnot autonomicznych podlegają dyrekcje generalne zajmujące się polityką językową. Takie departamenty istnieją w Asturii, na Balearach, w Walencji i w Kraju Basków 26. Wymienione regiony posiadają języki narodowe: w Asturii asturyjski, na Balearach kataloński w dialekcie majorkańskim i ibizeńskim, w Walencji kataloński w regionalnej odmianie (valenciano) oraz euskera w Kraju Basków. Obecność tych dyrekcji w wyżej wymienionych obszarach jest nie tylko przejawem troski o ochronę języków 25 Tamże. 26 Tamże. Hiszpania 21