5. GLEBY 5.1. CHARAKTERYSTYKA GLEB WOJEWÓDZTWA DOLNOŒL SKIEGO Obszar Dolnego Œl¹ska charakteryzuje siê zró nicowanymi warunkami fizjograficznymi. Gleby tego obszaru zaliczyæ mo na do gleb górskich oraz gleb obszarów nizinnych i wy ynnych. Gleby górskie ukszta³towa³y siê g³ównie pod wp³ywem ska³y macierzystej, rzeÿby terenu, warunków klimatycznych, czynników hydrologicznych i roœlinnoœci leœnej. Na obszarze Sudetów i lokalnie na terenie Przedgórza wystêpuj¹ ska³y masywne, a gleby z nich wytworzone nale ¹ przede wszystkim do wietrzeniowych i wietrzeniowo-deluwialnych. S¹ to gleby kwaœne i bardzo kwaœne, niekiedy o odczynie zbli onym do obojêtnego, w wiêkszoœci przypadków gliniaste, rzadziej wytworzone ze wirów lub piasków wietrzeniowych. Niekiedy na szczytach lub wierzchowinach wystêpuj¹ gleby o niewykszta³conym profilu, bezwêglanowe typu rankerów i na ogó³ znajduj¹ siê pod roœlinnoœci¹ leœn¹ i ³¹kow¹. Pod wzglêdem kategorii u ytkowania s¹ to przewa nie gleby leœne. W partiach ni szych na stokach ³agodnie nachylonych wystêpuj¹ gleby darniowe oraz gleby orne. W Sudetach tylko na niewielkich obszarach wystêpuj¹ gleby wietrzeniowe, inicjalne skaliste, litosole oraz bezwêglanowe typu rankerów. Do gleb rzadko wystêpuj¹cych w Sudetach nale ¹ równie rêdziny. Gleby o nie wykszta³conym profilu, bezwêglanowe oraz rêdziny reprezentuj¹ dzia³ gleb litogenicznych wystêpuj¹cych w Sudetach. Wœród wykszta³conych gleb sudeckich zdecydowan¹ przewag¹ odznaczaj¹ siê gleby brunatne. Reprezentowane s¹ one przede wszystkim przez gleby brunatne w³aœciwe i kwaœne. Raczej rzadko towarzysz¹ im gleby p³owe. Omówione gleby tworz¹ rz¹d gleb brunatnoziemnych. W wy szych partiach gór, g³ównie w Karkonoszach wystêpuj¹ gleby bielicowe. Nale ¹ one do rzêdu gleb bielicoziemnych. Na obszarach górskich oprócz gleb mineralnych spotykane s¹ równie gleby organiczne. Zaliczane s¹ do nich gleby torfowe, wystêpuj¹ce w obrêbie obszarów torfowisk wysokich, po³o onych w Karkonoszach, Górach Izerskich i Górach Bystrzyckich. Do gleb spotykanych w górach zaliczyæ równie nale y mady, po³o one w dolinach potoków i rzek górskich. Gleby terenów nizinnych i wy ynnych reprezentowane s¹ przez podobne jednostki systematyczne, jak gleby górskie. Wytworzone s¹ one z utworów polodowcowych, czyli glin zwa³owych, utworów lessopodobnych oraz nap³ywowych. G³ównymi typami gleb, wystêpuj¹cymi na obszarze czêœci wy ynnej i nizinnej województwa dolnoœl¹skiego, s¹ gleby brunatne w³aœciwe, brunatne kwaœne i gleby p³owe. Gleby te zajmuj¹ ponad 70% ogólnej powierzchni gleb ornych. Oprócz tych gleb na terenie województwa wystêpuj¹ gleby leœne zaliczane do rzêdu bielicoziemnych. S¹ to gleby rdzawe, gleby bielicowe oraz bielice. Lokalnie na terenach nizinnych i wy ynnych wystêpuj¹ rêdziny. Na po³udnie od Wroc³awia wystêpuj¹ tzw. czarne ziemie wroc³awskie. Tworz¹ one zwarty obszar gleb wytworzonych z glin i utworów py³owych, le ¹cych na piaskach i i³ach. Nale ¹ one do dzia³u gleb semihydrogenicznych. Zaliczono tu równie gleby opadowo-glejowe i gruntowoglejowe. Na obszarach podmok³ych i nadmiernie uwilgotnionych wystêpuj¹ gleby torfowe i mu³owe, zaliczane do rzêdu gleb bagiennych w dziale gleb hydrogenicznych. W miejscach, gdzie nast¹pi³o osuszenie, wytworzy³y siê gleby pobagienne, obejmuj¹ce typy gleb murszowych i murszowatych. W dolinach rzek wystêpuj¹ mady. Najwiêksze ich obszary znajduj¹ siê w dolinie Odry. Wœród nich spotyka siê mady lekkie, œrednie, ciê kie i bardzo ciê kie. Bogactwa naturalne i rozbudowany przemys³, wp³ynê³y na przekszta³canie siê gleb i tworzenie gleb antropogenicznych. Gleby antropogeniczne stanowi¹ utwory glebowe w ró nym stopniu przeobra one oddzia³ywaniem przemys³u, zw³aszcza górnictwa wêgla brunatnego (Turoszów), wêgla kamiennego (Wa³brzych i Nowa Ruda) oraz kopalni i hut miedzi na terenie LGOM. 5.1.1. Bonitacja i przydatnoœæ rolnicza gleb Omówione powy ej jednostki podzia³owe gleb ró ni¹ siê budow¹ profilow¹, w³aœciwoœciami i sk³adem granulometrycznym, co w du ym stopniu wp³ywa na jakoœæ i przydatnoœæ rolnicz¹ gleb. W obrêbie gruntów ornych zaledwie 8,6% powierzchni zajmuj¹ gleby najlepsze i bardzo dobre (klasy I i II), natomiast 19,1% stanowi¹ gleby klas V-VI, okreœlane jako gleby s³abe i najs³absze. Najmniejsze powierzchnie gleb klasy I i II wystêpuj¹ w rejonie jeleniogórskim, a najwiêksze w rejonie wroc³awskim. Powierzchnia gleb dobrych klasy IIIa i IIIb wynosi 37,1%. Podobny jest tak e udzia³ gleb œredniej jakoœci (klasy IVa i IVb) - 35,2%. Wœród gleb ³¹kowych (trwa³ych u ytków zielonych) przewa aj¹ gleby œredniej jakoœci zaliczane do IV klasy bonitacyjnej, których udzia³ wynosi 44,8%. Bardzo ma³o jest gleb ³¹kowych klasy I i II, a gleby klasy III zajmuj¹ ponad 25% powierzchni. Podobn¹ powierzchniê (26,3%) zajmuj¹ gleby s³abe i najs³absze klasy V i VI. Gleby ró nych jednostek typologicznych i ró nych klas bonitacyjnych, ale o podobnych w³aœciwoœciach rolniczych, grupowane s¹ w odpowiednich kompleksach rolniczej przydatnoœci. Wœród gleb ornych 53% zajmuj¹ gleby kompleksów pszennych, obejmuj¹ce zwiêz³e gleby, zaliczane do klas bonitacyjnych I-IVb. Gleby kompleksów ytnich stanowi¹ 33% ogólnej powierzchni gruntów ornych województwa dolnoœl¹skiego. W obrêbie gruntów ornych stosunkowo ma³¹ powierzchniê zajmuj¹ gleby kompleksów zbo owopastewnych i górskich. Wiêkszoœæ gleb trwa³ych
u ytków zielonych (75,2%) zalicza siê do kompleksu 2z obejmuj¹cego gleby III i IV klasy bonitacyjnej, stanowi¹cych siedliska gr¹dowe i ³êgowe. Tylko 3,6% powierzchni gleb darniowych zajmuje kompleks 1z, stanowi¹cy siedliska ³êgów w³aœciwych oraz gr¹dów po³êgowych i gr¹dów pop³awnych. Gleby ³¹kowe kompleksu 3z zajmuj¹ 21,2% ogólnej powierzchni trwa³ych u ytków zielonych zaliczanych do V i VI klasy bonitacyjnej, wystêpuj¹cych w siedliskach okresowo suchych i ubogich lub nadmiernie wilgotnych i podmok³ych. 5.2. MONITORING GLEB Badania stopnia zanieczyszczenia gleb na terenie województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r. realizowane by³y dwuetapowo - obejmowa³y badania w ramach monitoringu wojewódzkiego i lokalnego. Interpretacji wyników dokonano na podstawie pozycji: Podstawy oceny chemicznego zanieczyszczenia gleb - metale ciê kie, siarka, WWA, PIOŒ, IUNG Pu³awy, Warszawa 1995 1. 5.2.1.Monitoring wojewódzki gleb Monitoring wojewódzki gleb realizowany by³ na: glebach u ytkowanych rolniczo (Okrêgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza we Wroc³awiu), obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami (Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu). Badania wykonano zgodnie z Programem monitoringu gleb województwa wroc³awskiego, Programem monitoringu gleb, roœlin, p³odów rolnych i mleka w województwie legnickim oraz Programem monitoringu œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego w 1999 r.. Badania te, rozpoczête w 1996 r., obejmowa³y jedynie czêœæ województwa dolnoœl¹skiego (rejon wroc³awski i legnicki). Monitoring gleb u ytkowanych rolniczo Monitoring gleb u ytkowanych rolniczo obejmowa³ badania na obszarze gruntów ornych, trwa³ych u ytków zielonych, ogrodów dzia³kowych i lasów. ¹cznie prowadzono badania w 264 punktach pomiarowo kontrolnych w rejonie wroc³awskim i legnickim. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleb, zawartoœci przyswajalnych makroelementów (P 2 O 5, K 2 O, Mg) i mikroelementów (B, Cu, Mn, Mo, Zn, Fe), zawartoœci próchnicy, metali ciê kich (Cd, Cu, Cr, Ni, Pb, Zn, Mn, As, Hg) i siarki (ogólnej i siarczanowej). Porównanie œrednich wartoœci parametrów uzyskanych w badaniach przedstawiono w poni szych zestawieniach. Tabela I.5.1. Odczyn gleb oraz zawartoœæ przyswajalnych makro- i mikroelementów (monitoring gleb u ytkowanych rolniczo) Tabela I.5.2. Zawartoœæ metali ciê kich (monitoring gleb u ytkowanych rolniczo) 1 Wg IUNG wyró nia siê nastêpuj¹ce stopnie zanieczyszczenia: 0 - zawartoœæ naturalna, I - zawartoœæ podwy szona, II - s³abe zanieczyszczenie, III - œrednie zanieczyszczenie, IV - silne zanieczyszczenie, V - bardzo silne zanieczyszczenie
Podsumowuj¹c monitoring gleb u ytkowanych rolniczo stwierdzono, e: zarysowa³a siê minimalna poprawa œredniej wartoœci odczynu na gruntach ornych i ogrodach dzia³kowych w stosunku do badañ prowadzonych w latach 1996-1998, wzros³a zawartoœæ fosforu i potasu, œrednia zawartoœæ magnezu, za wyj¹tkiem gleb gruntów ornych, wykazywa³a tendencje zni kowe, ni sz¹, œredni¹ zawartoœæ wszystkich makroelementów w 1999 r. stwierdzono w glebach ogrodów dzia³kowych i glebach leœnych, wyraÿnie wzrasta³a zawartoœæ siarki siarczanowej w glebach gruntów ornych, tendencje zni kowe obserwowano w pozosta³ych rodzajach badanych u ytków, zawartoœæ przyswajalnych form mikroelementów na wszystkich rodzajach u ytków kszta³towa³a siê na poziomach zawartoœci niskiej i œredniej, wykazuj¹c zdecydowanie wy sze stê enia w glebach ogrodów dzia³kowych, œrednia zawartoœæ metali ciê kich: kadmu, miedzi, chromu, niklu, o³owiu, cynku, manganu, arsenu i rtêci kszta³towa³a siê na poziomie ich naturalnej zawartoœci w glebach, w 1999 r. wzros³o nieznacznie stê enie kadmu, cynku, manganu i arsenu w glebach gruntów ornych, miedzi, cynku i arsenu w glebach ogrodów dzia³kowych oraz miedzi i arsenu w glebach leœnych, zarysowa³a siê wy sza w porównaniu do pozosta³ych rodzajów u ytków, zawartoœæ rtêci w glebach ogrodów dzia³kowych. Monitoring gleb w rejonach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami W 1999 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu prowadzi³ badania gleb na nastêpuj¹cych wytypowanych obszarach: uprzemys³owionych, charakteryzuj¹cych siê oddzia³ywaniem punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ: - obszar wokó³ Hutmenu S.A. we Wroc³awiu, - obszar wokó³ kompleksu zak³adów przemys³owych zlokalizowanych na terenie osiedla Kowale we Wroc³awiu, - obszar wokó³ Zak³adów Chemicznych Rokita S.A. w Brzegu Dolnym, - obszar wokó³ Polaru S.A. we Wroc³awiu. innych obszarach wymagaj¹cych szczególnej kontroli: - tereny wodonoœne miasta Wroc³awia, ze szczególnym uwzglêdnieniem œrodowiska glebowego w bezpoœredniej strefie oddzia³ywania ha³dy Huty Siechnice i Elektociep³owni Czechnica ze sk³adowiskiem popio³ów, - sk³adowisko odpadów poprodukcyjnych Zak³adów Samochodowych Jelcz S.A. w Jelczu-Laskowicach, - sk³adowisko komunalne w Bierutowie. ¹cznie prowadzono badania w 62 punktach pomiarowo kontrolnych. W czêœci punktów prowadzono ju badania w latach poprzednich. Dotyczy to badañ wokó³ Hutmenu S.A. we Wroc³awiu, zak³adów przemys³owych zlokalizowanych na osiedlu Kowale, terenów wodonoœnych Wroc³awia oraz obszaru wokó³ Z.Ch. Rokita S.A. w Brzegu Dolnym. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleby, wêgla organicznego, zawartoœci metali ciê kich charakterystycznych dla danego obiektu, a w przypadku niektórych badanych obszarów tak e takich wskaÿników jak siarka siarczanowa, fluor rozpuszczalny, benzo-apiren. W tabeli przedstawiono uzyskane œrednie wyniki badañ wokó³ wymienionych powy ej obiektów. Na podstawie uzyskanych wyników badañ mo na stwierdziæ, i œrednia zawartoœæ kadmu, miedzi, chromu, o³owiu i cynku w glebach na terenie Wroc³awia na obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami osi¹gnê³a (wg skali IUNG) nastêpuj¹ce maksymalne stopnie zanieczyszczenia: kadmem: œrednie zanieczyszczenie, miedzi¹: silne zanieczyszczenie, chromem: zawartoœæ podwy szona, o³owiem: œrednie zanieczyszczenie, cynkiem: silne zanieczyszczenie. Do obszarów najbardziej zanieczyszczonych na terenie Wroc³awia nale a³, podobnie jak w poprzednich latach, obszar wokó³ Hutmen S.A. Za wyj¹tkiem cynku, stwierdzone œrednie zanieczyszczenie kadmem, miedzi¹, o³owiem i chromem osi¹gnê³y te same stopnie zanieczyszczenia co w 1998 r. W glebach rejonu wroc³awskiego na obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami (obszar wokó³ Z.Ch. Rokita S.A., tereny wokó³ sk³adowisk) œrednia zawartoœæ kadmu, miedzi, chromu, o³owiu, cynku i niklu kszta³towa³a siê na poziomie zawartoœci naturalnej. We wszystkich pobranych próbkach gleb zawartoœæ arsenu i rtêci nie przekroczy³a dopuszczalnych zawartoœci tych pierwiastków w glebach (As: 20 mg/kg, Hg: 2 mg/kg). Zawartoœæ benzo-a-pirenu w punktach pomiarowych zlokalizowanych wokó³ Z.Ch. Rokita S.A w Brzegu Dolnym i na osiedlu Kowale we Wroc³awiu przekracza³a dopuszczalne stê enia w glebie, podobnie jak w 1998 r. Zawartoœæ ta zosta³a równie przekroczona wokó³ zak³adu Polar S.A. we Wroc³awiu. Œrednia zawartoœæ siarki siarczanowej uzyskana z badañ próbek gleb kszta³towa³a siê od zawartoœci niskiej (I stopieñ) do podwy szonej antropogenicznie (IV stopieñ) w nielicznych punktach pomiarowych (osiedle Kowale we Wroc³awiu - 2 ppk, tereny wodonoœne - 1 ppk, sk³adowisko komunalne w Bierutowie - 1 ppk). Stê enia fluoru rozpuszczalnego w CaCl 2 w powierzchniowej warstwie analizowanych gleb w 30% próbek pobranych na osiedlu Kowale we Wroc³awiu i w jednej próbce pobranej na terenach wodonoœnych Wroc³awia by³y wy sze od wartoœci spotykanej w glinach (1,17 mg/kg).
Tabela I.5.3. Œrednia wartoœæ odczynu oraz œrednie zawartoœci metali ciê kich, siarki siarczanowej, fluoru rozpuszczalnego i benzo-a-pirenu w próbkach pobranych w rejonach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami w 1999 r.
Rysunek I.5.1. Œrednia zawartoœæ niektórych metali ciê kich na obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami we Wroc³awiu w 1999 r.
5.2.2. Monitoring lokalny gleb W 1999 r. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu realizowa³ monitoring lokalny gleb wzd³u rzek, autostrad i na obszarach chronionych. Monitoring lokalny gleb wzd³u rzeki Bystrzycy Badania przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu mia³y na celu okreœlenie zanieczyszczenia gleb wzd³u rzeki Bystrzycy i wokó³ Z.Ch. Z³otniki S.A. we Wroc³awiu. Rzeka Bystrzyca to odbiornik zanieczyszczeñ z uprzemys³owionych obszarów rejonu wa³brzyskiego i wroc³awskiego. W próbkach gleb pobranych po powodzi 1997 r. w pobli u rzeki Bystrzycy stwierdzono zanieczyszczenie cynkiem, miedzi¹, o³owiem, chromem, kadmem. Koniecznym by³o potwierdzenie czy podobne poziomy zanieczyszczeñ wystêpuj¹ tak e w innych punktach wzd³u biegu rzeki, zw³aszcza e tereny zachodniej czêœci Wroc³awia nie by³y dotychczas objête badaniami. Próbki gleb pobrano w 12 punktach pomiarowo kontrolnych. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleb, zawartoœci wêgla organicznego, ca³kowitej zawartoœci Zn, Pb, Cd, Cr, Cu, Ni, Hg, As. Tylko w nielicznych próbkach gleb pobranych wzd³u biegu rzeki Bystrzycy stwierdzono œrednie zanieczyszczenie kadmem, chromem i cynkiem oraz silne zanieczyszczenie miedzi¹. ród³em zanieczyszczenia gleb w tych punktach mog¹ byæ osady denne, zdeponowane na dnie rzeki. Zostaj¹ one uruchomione podczas wysokich stanów wód czy powodzi, ulegaj¹ przemieszczeniu kumuluj¹c siê w glebach le ¹cych nad rzek¹ i powoduj¹ w nich wzrost zawartoœci metali ciê kich. Monitoring lokalny gleb wzd³u istniej¹cych i planowanych odcinków autostrad w województwie dolnoœl¹skim Celem badañ by³o okreœlenie wyjœciowego stopnia zanieczyszczenia gleb wzd³u istniej¹cych i planowanych odcinków autostrad na terenie województwa dolnoœl¹skiego. Badania prowadzono ³¹cznie w 41 punktach pomiarowo kontrolnych rozmieszczonych na terenie województwa. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleb, zawartoœci wêgla organicznego, ca³kowitej zawartoœci Zn, Pb, Cd, siarki siarczanowej i ropopochodnych. Stwierdzone zawartoœci metali ciê kich kszta³towa³y siê w wiêkszoœci pobranych próbek na poziomie zawartoœci naturalnej i podwy szonej. Podwy szon¹ zawartoœæ metali ciê kich oraz s³abe zanieczyszczenie stwierdzono tak e wzd³u planowanych odcinków autostrad, co wskazuje, i Ÿród³em takich zawartoœci metali ciê kich w glebach nie by³a komunikacja, ale zanieczyszczenia przemys³owe lub zanieczyszczenia pochodzenia agrochemicznego. Zawartoœæ ropopochodnych nie przekroczy³a dopuszczalnego stê enia w glebie. Zawartoœæ siarki siarczanowej kszta³towa³a siê od zawartoœci niskiej (I stopieñ) do wysokiej (III stopieñ). Ocena stanu zanieczyszczenia gleb i roœlin na terenie gminy Paszowice Celem badañ by³o okreœlenie stopnia zanieczyszczenia gleb na terenie rezerwatu przyrody florystycznej W¹wóz Myœliborski i Parku Krajobrazowego Che³my, po³o onych na terenie gminy Paszowice. Do badania pobrano ³¹cznie 54 próbki gleb. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleby, ca³kowitej zawartoœci Pb, Cu, Zn i Cd. Gleby gminy Paszowice charakteryzuj¹ siê g³ównie naturaln¹ (stopieñ 0) i podwy szon¹ zawartoœci¹ (I stopieñ) metali ciê kich. W niektórych próbkach stwierdzono s³abe zanieczyszczenie kadmem (3,7% próbek) oraz cynkiem (1,9%). Œrednie zanieczyszczenie gleb odnotowano w przypadku miedzi (1,8%) i o³owiu (3,7%). Na terenie gminy Paszowice prowadzono tak e badania roœlin (poszycie leœne) na zawartoœæ metali ciê kich. Nie stwierdzono przekroczenia zawartoœci naturalnej miedzi i o³owiu w adnej analizowanej próbce. Naturalne zawartoœci kadmu przekroczone s¹ w próbach roœlin pobranych w miejscowoœciach: Siedmice, Bogaczowice i Grobla, a zawartoœæ naturalna cynku zosta³a przekro-czona we wszystkich badanych próbach roœlin. Badania gleby z terenu otuliny Parku Narodowego Gór Sto³owych Badania stanu zanieczyszczenia gleby z terenu otuliny Parku Narodowego Gór Sto³owych by³y kontynuacj¹ cyklu badañ rozpoczêtego w 1993 r. Do badañ pobrano 5 próbek gleby. Zakres badañ obejmowa³ oznaczenie odczynu gleby, ca³kowitej zawartoœci Pb, Cd, Zn, Ni i Cu. Zawartoœæ analizowanych metali we wszystkich punktach pomiarowych utrzymywa³a siê na poziomie charakterystycznym dla gleb nie zanieczyszczonych, o naturalnych zawartoœciach metali ciê kich (0 stopieñ zanieczyszczenia). 5.2.3. Inne badania gleb Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna we Wroc³awiu prowadzi³a w 1999 r. badania stopnia zanieczyszczenia gleb wokó³ sk³adowisk komunalnych i przemys³owych na terenie województwa dolnoœl¹skiego, na terenach ogródków dzia³kowych i terenach rekreacyjnych we Wroc³awiu oraz w pobli u magazynów œrodków ochrony roœlin w Oleœnicy. Œrednie wyniki badañ lub zakres zawartoœci metali ciê kich w badanych obiektach przedstawiono w tabelach. Do interpretacji wyników badañ wykorzystano obowi¹zuj¹ce w Wojewódzkich Stacjach Sanitarno-Epidemiologicznych tymczasowe dopuszczalne graniczne wartoœci zanieczyszczeñ chemicznych w glebie (pismo Ministerstwa Zdrowia i Opieki Spo- ³ecznej EN 4435/M/42/86 z 1986 r.). Z przeprowadzonych przez WSSE we Wroc³awiu badañ wynika, e wokó³ badanych sk³adowisk
Tabela I.5.4. Œrednia zawartoœæ metali ciê kich wokó³ sk³adowisk komunalnych i przemys³owych w rejonie wroc³awskim w 1999 r. Tabela I.5.5. Zawartoœæ metali ciê kich na terenie Pracowniczych Ogródków Dzia³kowych we Wroc³awiu w 1999 r. Tabela I.5.6. Zakres zawartoœci metali ciê kich na terenach rekreacyjnych we Wroc³awiu w 1999 r.
dopuszczalne zawartoœci metali ciê kich nie zosta³y na ogó³ przekroczone (wartoœci œrednie). Stwierdzono jedynie przekroczenie œrednich dopuszczalnych granicznych wartoœci chromu w próbkach pobranych wokó³ ha³dy Huty Siechnice. Próby gleby pobrane z terenów pla owych k¹pieliska Glinianki, Morskie Oko oraz basenu przy ul. K³okoczyckiej we Wroc³awiu nie przekracza³y dopuszczalnych wskaÿników bakteriologicznych oraz chemicznych. W ramach wspó³pracy z Okrêgowym Zarz¹dem Polskiego Zwi¹zku Dzia³kowców we Wroc³awiu przeprowadzono badania gleby z dziesiêciu dzia³ek zlokalizowanych w piêciu kompleksach dzia³kowych na terenie Wroc³awia. Najwiêksz¹ zawartoœæ metali ciê kich w glebie stwierdzono w Ogrodzie Dzia³kowym Plon, gdzie wyst¹pi³y przekroczenia dopuszczalnych wartoœci arsenu, cynku, miedzi i o³owiu. W ogrodach dzia³kowych Zwi¹zkowiec, Radoœæ i KuŸniki w pojedynczych próbach stwierdzono przekroczenie zawartoœci arsenu i cynku - ( Radoœæ ), o³owiu ( Zwi¹zkowiec, Radoœæ ), niklu ( KuŸniki ). W szeœciu próbach pobranych w odleg³oœci od 15 m do 150 m od Magazynu Œrodków Ochrony Roœlin w Oleœnicy przy ul. Œlê nej stwierdzono wystêpowanie pestycydów w iloœciach nie przekraczaj¹cych dopuszczalnych wartoœci. Okrêgowa Stacja Chemiczno-Rolnicza we Wroc³awiu od wielu lat wykonuje badania w³aœciwoœci fizyko-chemicznych gleb wykorzystywane do okreœlenia w³aœciwych dawek nawozowych, zapewniaj¹cych uzyskanie plonów, a równoczeœnie nie zanieczyszczaj¹cych œrodowiska glebowego, okreœlaj¹c ich odczyn, zawartoœæ przyswajalnych makro- (fosfor, potas, magnez) i mikroelementów (bor, miedÿ, mangan, cynk i elazo) oraz zawartoœæ metali ciê kich. Odczyn gleb stanowi jeden z podstawowych czynników odgrywaj¹cych rolê w kszta³towaniu przydatnoœci rolniczej gleb. Ogó³em na terenie województwa dominuj¹ gleby kwaœne (ph 4,6 do 5,5) co stanowi 35% u ytków rolnych. Odczyn bardzo kwaœny wykazuje 24% powierzchni u ytków rolnych, odczyn lekko kwaœny (ph 5,6 do 6,5) - 28%. Gleby o odczynie obojêtnym stanowi¹ 10%, a gleby o odczynie zasadowym s¹ najmniejsz¹ grup¹, zajmuj¹c 3% powierzchni u ytków rolnych. % Najwy szy procent gleb o odczynie bardzo kwaœnym wystêpuje w powiatach po³o onych na terenie pogórza sudeckiego - w wa³brzyskim, kamiennogórskim, jeleniogórskim. Bardzo kwaœne gleby stanowi¹ tu ponad 50%. W porównaniu do stanu zakwaszenia gleb w Polsce, w województwie dolnoœl¹skim wystêpuje wy szy udzia³ gleb kwaœnych i lekko kwaœnych. Odczyn gleb województwa dolnoœl¹skiego i ocenione na tej podstawie potrzeby wapnowania wskazuj¹ na koniecznoœæ optymalizacji wapnowania gleb u ytkowanych rolniczo. Jest to podstawowe kryterium poprawy i dalszego utrzymania prawid³owych warunków wzrostu i rozwoju roœlin uprawnych - uzyskania odpowiednich plonów. Wapnowanie jest równie jedynym praktycznie dostêpnym, a jednoczeœnie najbardziej efektywnym sposobem ograniczenia zdolnoœci migracji istniej¹cych i potencjalnych zanieczyszczeñ gleb metalami ciê kimi. Bez poprawy odczynu nie mo na osi¹gn¹æ poprawy efektów produkcyjnych (tak iloœciowo jak i jakoœciowo), zw³aszcza w warunkach zanieczyszczenia metalami ciê kimi. Potrzeby nawozowe roœlin s¹ zró nicowane. Zale ¹ od gatunku roœliny, wielkoœci uzyskanego plonu, jakoœci gleby i zawartoœci w niej przyswajalnych sk³adników pokarmowych dostêpnych dla roœlin. Oprócz znajomoœci odczynu gleb konieczna jest poza tym znajomoœæ zasobnoœci gleb i cykliczne oznaczanie w niej zawartoœci przede wszystkim przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu. Ocena zawartoœci tych makrosk³adników jest niezbêdna do okreœlenia wysokoœci dawek nawozów, gwarantuj¹cych prawid³owy wzrost roœlin uprawnych jak i utrzymanie na odpowiednim poziomie zasobnoœci gleby. Od sk³adu chemicznego gleby, a zw³aszcza od jej zasobnoœci w przyswajalne sk³adniki pokarmowe, w znacznej mierze zale y yznoœæ gleb. Ocena zasobnoœci gleb przedstawiana jest w 5 klasach, w zale noœci od stwierdzonej w glebie iloœci badanych sk³adników. S¹ to nastêpuj¹ce przedzia³y zawartoœci: bardzo niska, niska, œrednia, wysoka i bardzo wysoka. W odniesieniu do ka dej klasy zasobnoœci oraz do wymogów uprawianej roœliny zalecane s¹ odpowiednie dawki nawozowe. W porównaniu do zawartoœci sk³adników przyswajalnych w glebach Polski, gleby u ytkowane rolniczo Wykres I.5.1. Odczyn gleb w województwie dolnoœl¹skim na tle odczynu gleb w Polsce (w % powierzchni u ytków rolnych)
Tabela I.5.7. Odczyn gleb (ph) u ytkowanych rolniczo w powiatach województwa dolnoœl¹skiego (w procentach powierzchni u ytków rolnych) Tabela I.5.8. Zawartoœæ przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu w glebach u ytkowanych rolniczo na terenie województwa dolnoœl¹skiego
w województwie dolnoœl¹skim s¹ nieznacznie zasobniejsze w fosfor, potas i magnez. Fosfor - zawartoœæ oznaczana jest w postaci piêciotlenku fosforu (P 2 O 5 ). W glebach u ytkowanych rolniczo na terenie województwa dolnoœl¹skiego najwiêkszy udzia³ maj¹ gleby o œredniej (28%) i niskiej (27% u ytków rolnych) zawartoœci przyswajalnego fosforu. Potas - zawartoœæ oznaczana jest w postaci tlenku potasu (K 2 O). Najwiêkszy udzia³ stanowi¹ gleby o zawartoœci œredniej (32% u ytków rolnych). Nastêpn¹ iloœciowo grupê stanowi¹ gleby o zawartoœci potasu bardzo wysokiej (21% u ytków rolnych) i zawartoœci niskiej (20%). Magnez - najwiêkszy udzia³ stanowi¹ gleby o zawartoœci bardzo wysokiej (27%) i œredniej (25% u ytków rolnych). Nawo enie magnezem wi¹ e siê na ogó³ z wapnowaniem gleb. Gleby o znacznym zakwaszeniu czêsto charakteryzuj¹ siê równie nisk¹ zawartoœci¹ przyswajalnego magnezu i wówczas zastosowanie wapnowania w postaci wapna magnezowego jest najkorzystniejszym rozwi¹zaniem. W województwie dolnoœl¹skim rozmieszczenie terenów o niskiej zawartoœci magnezu w wielu rejonach nie pokrywa siê z terenami o najwiêkszym zakwaszeniu. Sytuacja taka jest wynikiem zró nicowania budowy geologicznej, ró nych ska³ macierzystych, maj¹cych wp³yw na jakoœæ gleby. Zawartoœæ wymienionych powy ej przyswajalnych makroelementów jest zró nicowana w poszczególnych powiatach województwa dolnoœl¹skiego. Gleby ubogie w fosfor (zawartoœæ bardzo niska i niska) stanowi¹ 77% w Jeleniej Górze, 76% w powiecie lwóweckim, a 19% we Wroc³awiu. Gleby ubogie w potas stanowi¹ 0% w Wa³brzychu, 18%, we Wroc- ³awiu, w powiecie dzier oniowskim 20%; w powiecie milickim 60%. Zró nicowana jest równie zawartoœæ magnezu. Gleby ubogie w ten sk³adnik (zawartoœæ bar- Tabela I.5.9. Ocena zawartoœci metali ciê kich w glebach poszczególnych powiatów województwa dolnoœl¹skiego (% powierzchni u ytków rolnych powy ej zawartoœci naturalnej)
dzo niska i niska) nie wystêpuj¹ w Wa³brzychu, w powiecie z¹bkowickim stanowi¹ 6%, w powiecie boles³awieckim 57%, a w powiecie z³otoryjskim 51%. W tabeli przedstawiono procent próbek gleb w poszczególnych powiatach województwa dolnoœl¹skiego, gdzie stwierdzono wy sz¹ zawartoœæ metali ciê kich od zawartoœci naturalnej (od I do V stopnia). Przedstawione dane œwiadcz¹ o koniecznoœci podejmowania i prowadzenia sta³ych i systematycznych badañ w tym zakresie. Bior¹c pod uwagê najwy sze wykazane stopnie zanieczyszczenia stwierdzono i 0,73% gleb ca³ego województwa charakteryzowa³o siê silnym zanieczyszczeniem (IV stopieñ) miedzi¹. Œrednie zanieczyszczenie (III stopieñ) cynkiem wykaza³o 0,04% badanych gleb, niklem 0,16%, a o³owiem 0,03%. S³abo zanieczyszczonych (II stopieñ) kadmem by³o 0,07% gleb. Siarka jest obok fosforu, potasu i magnezu podstawowym sk³adnikiem pokarmowym dla roœlin, wspó³decyduj¹cym o poziomie i jakoœci plonów, jak te wskaÿnikiem antropogenicznego zanieczyszczenia œrodowiska glebowego. Jest ona sk³adnikiem niezbêdnym dla roœlin. Jej nadmiar jak i niedobór jest szkodliwy. Negatywnym skutkiem zanieczyszczenia gleb siark¹ jest oddzia³ywanie zarówno na mobilnoœæ metali ciê kich, jak i na pogorszenie chemicznych w³aœciwoœci gleby, co stwarza zagro enia ekologiczne. Dla rolnictwa najwa niejsza forma siarki jest siarka siarczanowa S-SO 4 Naturalne zawartoœci siarki okreœlane s¹ jako zawartoœæ niska do wysokiej (stopnie I do III). Stopieñ IV dla S-SO 4 okreœla aktualn¹ imisjê siarki z powietrza. W glebach województwa dolnoœl¹skiego œrednia zawartoœæ siarki siarczanowej jest wy sza ni œrednio w glebach Polski i wynosi 2,40 mg/100 g (przy œredniej w Polsce 1,79 mg/100 g). Zawartoœæ siarki okreœlona Tabela I.5.10. Zanieczyszczenie gleb siark¹ siarczanow¹
w stopniach wskazuje, e nisk¹ zawartoœci¹ siarki charakteryzuje siê 60,68% badanych gleb w województwie dolnoœl¹skim (w Polsce 58,07%). Zawartoœæ 5.3. PODSUMOWANIE Stan zanieczyszczenia gleb w województwie dolnoœl¹skim przedstawiono na podstawie badañ wykonywanych przez trzy instytucje: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska we Wroc³awiu, Stacjê Chemiczno- -Rolnicz¹ we Wroc³awiu oraz Wojewódzk¹ Stacjê Sanitarno-Epidemiologiczn¹. W 1999 r. nie prowadzono badañ w zakresie monitoringu krajowego gleb na terenie województwa dolnoœl¹skiego. Monitoring wojewódzki gleb obejmowa³ badania na glebach u ytkowanych rolniczo oraz na obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami. Prowadzone cyklicznie badania na glebach u ytkowanych rolniczo wykaza³y wystêpowanie rejonów charakteryzuj¹cych siê bardzo kwaœnym i kwaœnym odczynem gleb oraz bardzo nisk¹ i nisk¹ zawartoœci¹ makro- i mikroelementów. Zaobserwowano wzrost œredniej zawartoœci fosforu i potasu na gruntach ornych i na u ytkach zielonych, a magnezu tak e na gruntach ornych. Zawartoœæ metali ciê kich w glebach u ytkowanych rolniczo kszta³towa³a siê g³ównie na poziomie naturalnej zawartoœci. Analizuj¹c jednostkowe wyniki badañ mo na stwierdziæ, i podobnie jak poprzednim roku, najczêœciej wystêpuj¹cym stopniem w 6 stopniowej skali IUNG, na obszarach bezpoœrednio zagro onych zanieczyszczeniami by³a zawartoœæ naturalna (stopieñ 0). Stwierdzono jednak wystêpowanie obszarów zanieczyszczonych metalami ciê kimi (od II do V stopnia zanieczyszczenia). Znaczna iloœæ próbek wykazywa³a tak e podwy szon¹ zawartoœæ metali ciê kich (I stopieñ). W nielicznych próbkach stwierdzono silne zanieczyszczenie (IV stopieñ) o³owiem, kadmem i cynkiem i bardzo silne zanieczyszczenie (V stopieñ) miedzi¹ (1 próbka). Analiza porównawcza wyników badañ z lat 1988-1993, 1997-1998, a 1999 rokiem wykaza³a utrzymuj¹ce siê nadal znaczne zanieczyszczenie gleb w ogrodach dzia³kowych wokó³ Hutmen S.A. we Wroc³awiu. Podsumowuj¹c trzeci rok badañ monitoringowych gleb nale y zwróciæ uwagê, e na obszarach uprzemys³owionych, charakteryzuj¹cych siê oddzia³ywaniem punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ, najwy sz¹ zawartoœæ metali ciê kich stwierdzono nadal we Wroc³awiu wokó³ Hutmen S.A. Badania gleb prowadzone wokó³ sk³adowisk odpadów wykaza³y, e œrednie zawartoœci badanych metali ciê kich utrzymuj¹ siê na poziomie zawartoœci naturalnej. œredni¹ wykazuje 21,42%, a zawartoœæ podwy szon¹ 8,95% gleb naszego województwa. Z innych niemonitoringowych badañ stanu œrodowiska glebowego wynika, i na terenie województwa dolnoœl¹skiego dominuj¹ gleby o odczynie kwaœnym (ph 4,6 do 5,5), co stanowi 35% u ytków rolnych. Zasobnoœæ gleb w makrosk³adniki wykazuje du e zró nicowanie. Wymusza to koniecznoœæ sta³ej obserwacji stanu zasobnoœci gleb oraz doboru odpowiedniego nawo enia, zarówno pod wzglêdem iloœciowym jak i jakoœciowym. Gleby województwa dolnoœl¹skiego charakteryzuj¹ siê g³ównie naturaln¹ i podwy szon¹ zawartoœci¹ metali ciê kich, podobnie jak wykaza³y badania prowadzone w sieci monitoringowej na obszarach u ytkowanych rolniczo. Prowadzone dotychczas badania gleb w ramach monitoringu wojewódzkiego s¹ czêœci¹ sk³adow¹ Programu monitoringu œrodowiska województwa dolnoœl¹skiego. Obejmuj¹ one swym zasiêgiem jedynie rejon wroc³awski i legnicki. Badaniami te nale y poszerzyæ o rejon wa³brzyski i jeleniogórski.