Pomoc społeczna w województwie kujawsko pomorskim w latach 2008 2010 wybrane elementy

Pomoc społeczna w województwie kujawsko pomorskim w latach 2008 2010 wybrane elementy Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Toruniu Toruń 2011 r.

Źródła danych: Sprawozdania MPiPS-03 za rok 2008, 2009, 2010 (dane dotyczące roku 2010 - stan na dzień 10.02.2011 r.) Dane Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy Dane WUP w Toruniu na podstawie sprawozdania MPiPS-01 za rok 2008, 2009, 2010 Dane IRSS na podstawie SI POMOST za rok 2008 Dane ROPS w Toruniu z ankiet sprawozdawczych z realizacji projektów systemowych za rok 2009 Dane ROPS w Toruniu z ankiet monitorujących stan pomocy społecznej za rok 2009 Dane ROPS w Toruniu z bilansu potrzeb w zakresie pomocy społecznej na rok 2009, 2010 i 2011 2

SPIS TREŚCI I KLIENCI INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZNEJ... 4 MAPA NATĘŻENIA POMOCY SPOŁECZNEJ W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM... 5 RODZINY KORZYSTAJĄCE Z POMOCY SPOŁECZNEJ... 6 POWODY KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ... 7 POPULACJA KLIENTÓW POMOCY SPOŁECZNEJ W UJĘCIU DEMOGRAFICZNYM... 14 II WYBRANE FORMY POMOCY... 15 SPECJALNY ZASIŁEK CELOWY... 15 KONTRAKT SOCJALNY... 16 PROGRAM AKTYWNOŚCI LOKALNEJ... 17 PROGRAM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH... 18 AKTYWNA INTEGRACJA... 20 USŁUGI OPIEKUŃCZE... 22 KIEROWANIE DO DPS... 25 PORADNICTWO SPECJALISTYCZNE... 26 RODZICIELSTWO ZASTĘPCZE... 27 III ŚRODKI FINANSOWE... 30 IV INFRASTRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ... 31 JEDNOSTKI REALIZUJĄCE ZADANIA Z ZAKRESU POMOCY SPOŁECZNEJ... 31 KADRA POMOCY I INTEGRACJI SPOŁECZNEJ... 33 V KIERUNKI POLITYKI SPOŁECZNEJ - REKOMENDACJE... 34 WPŁYW REALIZACJI PRIORYTETU VII PO KL... 34 OBSERWATORIUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ... 36 ROZWIJANIE NOWYCH FORM POMOCY I SAMOPOMOCY... 37 PROMOWANIE DOBRYCH PRAKTYK I EFEKTYWNYCH ROZWIĄZAŃ... 38 WZROST ZNACZENIA EKONOMII SPOŁECZNEJ... 40 3

Pomoc społeczna w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2008 2010 wybrane elementy Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, która zgodnie z ustawą z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej art. 2 ust. 1 (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362, z późn. zm.) ma na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. W województwie kujawsko-pomorskim w latach 2008 2010 w sytuacji wymagającej pomocy środowiskowej znalazło się ok. 13% mieszkańców. Liczba osób będących klientami pomocy społecznej w tych latach systematycznie malała w 2008 r. wynosiła 13,34% ogółu mieszkańców województwa, w 2009 r. 13,04%, a w 2010 r. 12,72%. Natomiast wzrost dotyczył liczby rodzin, których członkowie korzystali z takiej formy wsparcia (w 2009 r. liczba ta wzrosła o 1,25%, a w 2010 r. o 1,96%). Poniższe opracowanie powstało m.in. z uwzględnieniem danych zawartych w sprawozdaniach MPiPS-03 za rok 2008, 2009 i 2010. I KLIENCI INSTYTUCJI POMOCY SPOŁECZNEJ Na przestrzeni lat 2008 2010 najniższy odsetek świadczeniobiorców pomocy społecznej występował w powiatach grodzkich, tj. w Toruniu i Bydgoszczy. W dziesiątce gmin, w których była najniższa średnia korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w tych latach utrzymywało się niezmiennie 5 gmin: Bydgoszcz, Toruń, z powiatu bydgoskiego: Osielsko i Białe Błota, Ciechocinek. W okresie od 2008 do 2010 r. w grupie 10 gmin, w których była najwyższa średnia świadczeniobiorców pomocy społecznej w przeliczeniu na 1000 mieszkańców klasyfikowało się niezmiennie 6 gmin: z powiatu lipnowskiego: Bobrowniki, Wielgie, Chrostkowo, Radziejów gmina, Kęsowo (powiat tucholski), Radzyń Chełmiński (powiat grudziądzki). Warto zwrócić uwagę, iż w województwie kujawsko-pomorskim występuje wyraźne terytorialne rozróżnienie w zakresie potrzeb w ramach pomocy społecznej. Zwiększonych 4

nakładów na świadczenia pomocy społecznej wymagają gminy położone we wschodniej części naszego województwa ze względu na większą liczbę mieszkańców korzystających z tego rodzaju wsparciem. Na przestrzeni lat 2008 2010 najwyższy odsetek korzystających z zasiłków utrzymuje się w gminach z powiatów: lipnowskiego i rypińskiego. Mapa natężenia pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim w 2010 5

Rodziny korzystające z pomocy społecznej gospodarstwa domowe 1-osobowe stanowiły w 2008 r. aż 31% ogółu klientów pomocy społecznej, 33% - w 2009 r., 35% - w 2010 r.; rodziny z dziećmi stanowiły w 2008 r. 53% rodzin ogółem korzystających ze świadczeń pomocy społecznej, 50% - w 2009 r., 48% - w 2010; rodziny z 1 i 2 dzieci to aż 70 % rodzin z dziećmi ogółem, którym udzielna była pomoc społeczna (niecałe 5% to rodziny z 5 i więcej dzieci, w tym 70% takich rodzin zamieszkiwało obszary wiejskie); rodziny niepełne stanowiły ok. 16% rodzin ogółem objętych wsparciem przez instytucje pomocowe; co piąta rodzina świadczeniobiorców pomocy społecznej to rodzina emerytów i rencistów; systematycznie wzrastała liczba rodzin, które rokrocznie objęte były pracą socjalną: w roku 2009 rodzin, w których realizowano pracę socjalną było o 12% więcej niż w 2008 (w 2010 o 3,5% więcej niż w 2009); z roku na rok rosła również liczba rodzin, które w ramach pomocy społecznej były objęte wyłącznie pracą socjalną. Zaobserwować można następujące tendencje: znaczny wzrost 1-osobowych gospodarstw domowych ogółem, również na wsi (w roku 2009 o 5,93%, a w roku 2010 o 9,21%); spadek liczby rodzin z dziećmi ogółem (w 2009 r. o 5,87%; w 2010 r. o 3,03%) oraz we wszystkich wyodrębnionych ze względu na liczbę dzieci kategoriach, również na wsi; systematyczny i niewielki spadek liczby rodzin ogółem objętych pomocą społeczną na obszarach wiejskich. M.in. tendencją wzrostu liczby 1-osobowych gospodarstw domowych można tłumaczyć zjawisko odnotowane w populacji świadczeniobiorców pomocy społecznej: przy wzroście liczby rodzin objętych świadczeniami pomocy społecznej jednocześnie maleje liczba osób w rodzinach. Wpływ na tę sytuację ma także obecna popularność najczęstszego w grupie rodzin z dziećmi modelu rodziny 2+1. 6

Dynamika zmian w liczebności populacji korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w latach 2008-2010 300 000 250 000 200 000 275 820 269 884 263 272 150 000 100 000 50 000 92 943 94 106 95 951 43 066 42 206 42 100 0 2008 2009 2010 liczba rodzin liczba osób w rodzinach liczba rodzin na wsi Podsumowanie: Przyczyny spadku liczby świadczeniobiorców pomocy społecznej: niskie kryterium dochodowe kwalifikujące do korzystania z pomocy; wyjazdy z kraju w celach zarobkowych do krajów UE; efektywność działań pracowników socjalnych (w tym realizacja projektów systemowych w ramach PO KL); zmieniający się model rodziny na 2+1 (generuje to mniejsze wydatki, które rodziny są w stanie samodzielnie ponosić); szeroki wachlarz wsparcia finansowanego ze środków UE (np. dofinansowanie na założenie działalności gospodarczej) Powody korzystania z pomocy społecznej Poznanie powodów ubiegania się o pomoc i prawidłowe rozeznanie lokalnych potrzeb społecznych wpływa na skuteczność i efektywność podejmowanych działań w zakresie pomocy społecznej. Z danych MPiPS-03 za okres 2008 2010 wynika, że najczęściej występującymi przyczynami trudnej sytuacji życiowej osób i rodzin, a jednocześnie powodami ubiegania się o pomoc społeczną w województwie kujawsko-pomorskim były: ubóstwo, 7

bezrobocie, niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych. DOMINUJĄCE POWODY KORZYSTANIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ 2008 2009 2010 ubóstwo bezrobocie niepełnosprawność długotrwała lub ciężka choroba bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 liczba rodzin korzystających ze świadczeń Problemy społeczne, będące powodami udzielania pomocy społecznej, dotyczą różnych sfer życia. Od lat w naszym województwie wśród przyczyn przyznawania zasiłków pomocy społecznej dominują problemy związane z trudną sytuacją ekonomiczną, poważnymi kłopotami ze stanem zdrowia oraz trudnościami w prawidłowym funkcjonowaniu rodziny. Zazwyczaj w jednej rodzinie korzystającej ze świadczeń występuje jednocześnie kilka problemów, ze względu na które udzielane jest wsparcie. Trzeba mieć to na uwadze dokonując analiz odnoszących się do całej populacji świadczeniobiorców (dane dotyczące podziału rodzin objętych pomocą ze względu na powód jej przyznania nie należy sumować). Ubóstwo w województwie kujawsko-pomorskim najważniejszym i najdotkliwszym problemem było nadal ubożenie ludności; ubóstwo było najczęstszym powodem korzystania z pomocy społecznej dotyczyło ok. 60 % rodzin; 8

występowała tendencja wzrostowa w tym zakresie w latach 2008 2010 liczba rodzin, która korzystała z pomocy społecznej z powodu ubóstwa rosła (w 2009 r. o 1,3%, a w 2010 r. o 1,8% w porównaniu z rokiem poprzednim); UBÓSTWO JAKO POWÓD PRZYNAWANIA ŚWIADCZEŃ POMOCY SPOŁECZNEJ 200 000 150 000 171 624 171 285 161 527 100 000 50 000 0 57 235 57 999 59 053 2008 2009 2010 liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu ubóstwa liczba osób, w tych rodzinach rzadko problemy występują pojedynczo, a ubóstwo potrafi łączyć wielorakie aspekty, z tego względu w odniesieniu do powodów przyznawania pomocy społecznej jest to najczęściej wymieniana kategoria; w wielu przypadkach przyczyną niekorzystnych zjawisk dla rodzin jest niski status materialny i niezaradność życiowa. Bezrobocie bezrobocie ma znaczący wpływ na pogarszanie się warunków socjalno-bytowych osób i rodzin, gdyż brak możliwości zatrudnienia powoduje, że rodziny mają poważne trudności w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych; bezrobocie było drugim dominującym powodem przyznawania pomocy społecznej, dotyczyło bowiem ponad 50 % rodzin, które zostały objęte pomocą; w latach 2008-2010 liczba rodzin (w tym rodzin zamieszkujących obszary wiejskie) uzyskujących zasiłki z powodu bezrobocia systematycznie rosła; wzrost liczby rodzin, którym przyznano świadczenia z powodu bezrobocia był ściśle związany z odnotowanym wzrostem liczby osób bezrobotnych w województwie 9

kujawsko-pomorskim (według danych WUP w latach 2008-2010 następował systematyczny wzrost liczby osób bezrobotnych); odnotowany został również systematyczny wzrost liczby osób, którym przyznano decyzją zasiłek okresowy z powodu bezrobocia (zasiłek z tego powodu stanowił 79,6% przyznanych zasiłków okresowych w 2008 r.; 82,6% w 2009 r. i 85,4% w 2010 r.) BEZROBOCIE JAKO POWÓD PRZYZNAWANIA POMOCY SPOŁECZNEJ W LATACH 2008-2010 140 000 123 779 133 750 120 000 111 288 100 000 80 000 60 000 50 055 53 633 56 068 40 000 33 582 34 502 36 702 20 000 0 2008 2009 2010 średnia liczba osób bezrobotnych liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu bezrobocia liczba osób, którym przyznano zasiłek okresowy z powodu bezrobocia Niepełnosprawność osoby niepełnosprawne wymagają szczególnego rodzaju wsparcia, z uwagi nie tylko na niepełnosprawność fizyczną i/lub umysłową, ale również ze względu na trudności i bariery związane z integracją społeczno-zawodową ze środowiskiem; ta grupa korzystających z pomocy społecznej jest więc objęta szczególnym systemem wsparcia m.in. w ramach projektów systemowych i konkursowych Priorytetu VII Promocja integracji społecznej PO KL poprzez wprowadzenie obowiązku kwalifikowania do udziału w projekcie określonej liczby osób niepełnosprawnych; w okresie 2008-2010 wśród ogólnej liczby rodzin korzystających z pomocy społecznej, rodziny, w których występował problem niepełnosprawności stanowiły 28-29%; 10

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO POWÓD OBJĘCIA POMOCĄ SPOŁECZNĄ 70 000 66 647 67 030 64 142 60 000 50 000 40 000 30 000 26 743 27 163 26 401 20 000 10 000 4 659 4 304 3 788 0 2008 2009 2010 liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu niepełnosprawności liczba osób w tych rodzinach liczba osób, którym przyznano zasiłek okresowy z powodu niepełnosprawnoości w latach 2008 2010 możemy zaobserwować naprzemienny wzrost i spadek zarówno liczby rodzin i osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z tytułu niepełnosprawności, jak również liczby osób, którym przyznany został z tego powodu zasiłek okresowy; odnotowany został systematyczny spadek liczby zasiłków przyznanych z powodu niepełnosprawności wśród ogólnej liczby udzielonych zasiłków okresowych (w 2008 r. tego rodzaju zasiłki stanowiły 11,0% przyznanych zasiłków okresowych; 10,3% w 2009 r. i 8,8% w 2010 r.); niepełnosprawność pozostaje nadal zjawiskiem, które trudno oszacować, gdyż nie dysponujemy wiarygodnymi danymi, które wskazywałyby na rzeczywistą liczbę osób niepełnosprawnych w województwie; w dokonywaniu analiz, w jakim stopniu świadczenia pomocy społecznej obejmują tę właśnie populację bazować można jedynie na danych ze spisu powszechnego jednak ze względu na zbyt dużą rozpiętość czasową tych danych tego typu zestawienia nie są wiarygodne; na podkreślenie zasługuje fakt, że kategoria niepełnosprawności w pewnych zakresach pokrywa się z innymi przesłankami (m.in. takimi jak długotrwała choroba). 11

Długotrwała lub ciężka choroba czwartym pod względem częstości występowania powodem przyznawania świadczeń pomocy społecznej była długotrwała lub ciężka choroba (pomocą z tego tytułu objętych jest ok. 21% rodzin korzystających z pomocy); unormowania prawne nie zawierają definicji tej kategorii powodu, uznanie długotrwałej choroby jako podstawy udzielania świadczenia pomocy społecznej odbywa się na podstawie zaświadczenia wystawionego przez uprawnionego lekarza; nie każda choroba jest długotrwała i nie każda długotrwała choroba może być uznana za powód przyznania pomocy, gdyż taką przesłanką może być jedynie choroba, która przyczynia się do zwiększenia wydatków osoby i rodziny na jej leczenie lub ewentualnie spowoduje zmniejszenie szans na rynku pracy na znalezienie zatrudnienia umożliwiającego zaspokojenie niezbędnych potrzeb osoby i rodziny; DŁUGOTRWAŁA / CIĘŻKA CHOROBA POWODEM PRZYZNANIA ŚWIADCZENIA POMOCY SPOŁECZNEJ 60 000 49 353 51 970 49 864 50 000 40 000 30 000 20 000 19 035 20 500 20 209 10 000 2 929 2 616 2 298 0 2008 2009 2010 liczba rodzin, którym przyznano pomoc z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby liczba osób w tych rodzinach liczba osób, którym przyznano zasiłek okresowy z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby w latach 2008 2010 możemy zaobserwować naprzemienny wzrost i spadek zarówno liczby rodzin i osób w rodzinach objętych pomocą społeczną z tytułu długotrwałej lub ciężkiej choroby; 12

odnotowany został systematyczny spadek liczby osób, którym przyznano decyzją zasiłek okresowy z powodu długotrwałej choroby, jak również liczby zasiłków przyznanych z tego powodu wśród ogólnej liczby udzielonych zasiłków okresowych (w 2008 r. tego rodzaju zasiłki stanowiły 6,9% przyznanych zasiłków okresowych; 6,3% w 2009 r. i 5,3% w 2010 r.). Bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych w latach 2008 2010 z powodu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych świadczenia pomocy społecznej przyznawane były ok. 19% rodzinom korzystającym z pomocy społecznej w naszym województwie; zjawisko bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych związane jest z problemami w sferze opieki nad dziećmi i dotyka najczęściej rodziny niepełne oraz wielodzietne; w szerszym aspekcie z tym zjawiskiem łączą się również wszelkiego rodzaju przejawy niezaradności w prowadzeniu gospodarstwa domowego, zapewnianiu członkom rodziny godziwego bytu oraz poczucia bezpieczeństwa; BEZRADNOŚĆ W SPRAWACH OPIEKUŃCZO-WYCHOWACZYCH 80 000 73 045 72 497 71 610 70 000 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 18 509 18 741 18 509 10 000 0 2008 2009 2010 liczba rodzin, którym przyznano pomoc z pow odu bezradności w spraw ach opiekuńczow ychow aw czych liczba osób, w tych rodzinach 13

w latach 2008 2010 możemy zaobserwować naprzemienny wzrost i spadek liczby rodzin objętych pomocą społeczną z tytułu bezradności w sprawach opiekuńczowychowawczych; systematycznie w tym okresie spadała liczba osób w rodzinach, które uzyskały świadczenia z tego powodu; najpoważniejsze problemy wiążą się z sytuacją dzieci w rodzinach, które nie zaspokajają w niezbędnym zakresie ich potrzeb materialnych, psychicznych i społecznych; w skrajnych przypadkach pojawia się zapotrzebowanie na różne formy opieki zastępczej. Populacja klientów pomocy społecznej w ujęciu demograficznym Typ miejsca zamieszkania W grupie gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej 55% stanowiły gospodarstwa osób mieszkających w mieście, a pozostałe 45% na wsi. Struktura wieku Struktura wieku klientów pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim w roku 2008 przedstawiała się następująco (źródło: dane SI POMOST): KLIENCI POMOCY SPOŁECZNEJ ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ WIEKU 8% 38% 54% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny wiek poprodukcyjny 14

Łatwo zauważyć, iż najliczniejszą grupę wśród świadczeniobiorców stanowiły osoby w wieku produkcyjnym (w tym 63% to osoby w wieku mobilnym, tj. do 44 r.ż.). O wysokim wskaźniku liczby dzieci i młodzieży objętych pomocą społeczną świadczy fakt uwzględniania w tym wykazie pomocy świadczonej w formie posiłku, która wiąże się z wydawaniem dużej liczby świadczeń. Bardzo istotne jest również, że prawie co 10-ty klient pomocy społecznej to osoba w wieku powyżej 60 r.ż. Jest to wysoki wskaźnik biorąc pod uwagę ustalone kryterium dochodowe decydujące o możliwości ubiegania się o świadczenia pomocy społecznej, które powoduje, iż zdecydowana większość emerytów z tego względu nie może korzystać z tego rodzaju wsparcia. Uwzględniając tendencję demograficzną spadku liczby osób w wieku przedprodukcyjnym z jednoczesnym wzrostem liczby osób w wieku poprodukcyjnym należy uwzględnić, iż te proporcje będą się również zmieniać w odniesieniu do populacji świadczeniobiorców pomocy społecznej. Liczebność i skład rodzin Wśród gospodarstw domowych objętych pomocą społeczną w województwie kujawskopomorskim największy udział miały 1-osobowe gospodarstwa ponad 30%, 2,3,4-osobowe ok. 16-18%, 5,6 i więcej osobowe ok. 9-11% Rodziny z dziećmi stanowiły ponad 53% ogółu gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej (wśród rodzin z dziećmi: 70% stanowią rodziny z 1 lub 2 dzieci). przeciętny klient pomocy społecznej był mieszkańcem miasta był osobą w wieku produkcyjnym mobilnym prowadził jednoosobowe gospodarstwo domowe z pomocy społecznej korzystał z powodu ubóstwa II WYBRANE FORMY POMOCY Specjalny zasiłek celowy Jednym z najpopularniejszych świadczeń przyznawanych przez ośrodki pomocy społecznej są zasiłki celowe. Są to świadczenia przyznawane w sytuacji zaistnienia niezbędnej potrzeby bytowej z przeznaczeniem na określony cel: pokrycie kosztów leków i leczenia, remontu mieszkania, na zakup opału, odzieży, żywności opłacenie pobytu dziecka w żłobku lub przedszkolu, sfinansowanie pogrzebu, 15

zakup niezbędnych przedmiotów użytku domowego, zaspokojenie innych potrzeb, specjalny zasiłek celowy. Kwota zasiłku jest uznaniowa i zależy od wskazanego celu (co może być poświadczone dokumentami np. faktury na zakup materiałów do remontu, recepty na określone leki itp.), nie ma określonej minimalnej i maksymalnej kwoty zasiłku. Średnia wartość zasiłku celowego jest zróżnicowana dla poszczególnych gmin (najwyższe zasiłki przyznawane są w gminach położonych w centralnej Polsce m.in. w gminach województwa kujawskopomorskiego * ). Ze względu na bardzo niskie ustawowe kryterium dochodowe uprawniające do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej (477 zł dla osoby samotnie gospodarującej, 351 zł dla osoby w rodzinie), niezmienne od października 2006 r., rośnie znaczenie i liczba przyznawanych świadczeń w formie specjalnego zasiłku celowego. Jest on przyznawany osobom, których dochód przekracza ustalone kryterium i nie podlega zwrotowi. ROK specjalny zasiłek celowy liczba osób, którym przyznano świadczenie liczba świadczeń liczba rodzin % spośród ogólnej liczby rodzin objętych pomocą społeczną 2008 9 504 17 530 9 354 10,06% 2009 10 754 20 131 10 517 11,18% 2010 10 908 20 822 10 764 11,22% Z przedstawionych danych wynika, iż istnieje duże zapotrzebowanie na udzielenie finansowego wsparcia również osobom, które przekraczają ustawowe kryterium uprawniające do świadczeń jednakże wymagają pomocy. Dla porównania w 2008 r. tego rodzaju świadczenie przyznano 9.504 osobom ( w 2010 r. wzrost o 15%), a liczba udzielonych świadczeń wynosiła 17.530 (w 2010 r. wzrost liczby świadczeń o 19%) i tą formą wsparcia zostało objętych 9.354 rodzin (w 2010 r. wzrost liczby rodzin o 15%). Warto również uwzględnić, iż w latach 2008-2010 następował spadek liczby świadczeniobiorców pomocy. Tym większe znaczenie należy przypisywać tendencji wzrostowej tego typu świadczeń. Kontrakt socjalny Stosowany w działaniach ośrodków pomocy społecznej kontrakt socjalny ma na celu poprawę skuteczności udzielanej pomocy poprzez mobilizowanie osób i rodzin * Wg opracowania IRSS na podstawie danych POMOST za 2008 r. 16

do podejmowania działań usamodzielniających. Możliwość zawierania kontraktów socjalnych wprowadziła ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. Jest to pisemna umowa zawierana z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron, tj. klienta i pracownika socjalnego, które mają doprowadzić do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Dzięki realizacji projektów systemowych w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej PO KL wykorzystanie tego narzędzia w pracy socjalnej zyskało na większym znaczeniu. Środki płynące z Europejskiego Funduszu Społecznego do gmin i powiatów pozwoliły na realizację przedsięwzięć, na które do tej pory brakowało pieniędzy. Kalkulowany koszt wsparcia na osobę w kontrakcie socjalnym realizowanym w ramach projektów systemowych wynosi 5.000 zł. Realizacja takich kontraktów polega na sfinansowaniu zestawu instrumentów o charakterze aktywizacyjnym, mających doprowadzić do przywrócenia osób wykluczonych na rynek pracy oraz do ich integracji ze społeczeństwem. Realizacja kontraktów socjalnych w ramach PO KL w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 r. 133 ośrodki pomocy społecznej (92%) w ramach projektów systemowych PO KL zrealizowały 2.706 kontraktów socjalnych, kontraktami socjalnymi objętych zostało 2.996 osób, średnia wartość kontraktu socjalnego (bez wkładu własnego) wyniosła ok. 3.673 zł o 16 powiatowych centrów pomocy rodzinie zrealizowało 203 kontrakty socjalne w 2009 r.; o kontraktami objętych zostało 260 osób, o średnia wartość kontraktu socjalnego (bez wkładu własnego) wyniosła ok. 2887 zł. Program Aktywności Lokalnej W związku z realizacją projektów systemowych w ramach PO KL zaczęto posługiwać się narzędziem Programem Aktywności Lokalnej, który ma na celu m.in. integrację społeczną. PAL to program realizowany przez animatorów lokalnych, skierowany jest do osób z konkretnego środowiska lub członków danej społeczności. Oznacza to, że można prowadzić działania aktywizacyjne adresowane do osób mieszkających na pewnej przestrzeni, obejmującej np. dzielnicę, osiedle, sołectwo, wieś, czy środowisko danej grupy zawodowej lub społecznej (np. niepełnosprawnych, osoby wychodzące z placówek opiekuńczo-wychowawczych, mieszkańców bloku, a nawet kilku rodzin mieszkających w okolicy). Program aktywności lokalnej może być częścią lub rozwinięciem już wdrażanych programów lokalnych, jednak musi być przyjęty odpowiednio przez radę gminy, powiatu, czy 17

miasta. W ramach tego programu podejmowane działania aktywizacyjne służą rozwiązywaniu problemów społeczności lokalnej. PAL opracowuje się na podstawie dokładnej analizy środowiska lokalnego, przeprowadzonej przez pracowników socjalnych, diagnozującej problemy mieszkańców oraz możliwości zmiany ich sytuacji życiowej. Na tej podstawie przygotowywany jest dokument, który zawiera szczegółowe informacje o założonych celach i rezultatach, planowanych działaniach, budżecie i prezentacji uzasadnienia dla realizacji Programu. Uczestnikom PAL udzielane jest wsparcie w formie: środowiskowej pracy socjalnej (realizowanej przez pracownika socjalnego lub inną osobę), instrumentów aktywnej integracji, działań o charakterze środowiskowym. Realizacja PAL w województwie kujawsko-pomorskim w 2009 roku 17 ośrodków pomocy społecznej (12%) zrealizowało 54 Programy Aktywności lokalnej; w ramach PAL działaniami aktywizacyjnymi objętych zostało 481 osób; średni koszt podejmowanych działań w przeliczeniu na 1 osobę aktywizowaną (bez wkładu własnego) wynosił blisko 2.600 zł o w 2009 r. wśród powiatowych centrów pomocy rodzinie 3 placówki, tj. 16% (PCPR w Aleksandrowie Kujawskim, PCPR w Inowrocławiu, PCPR w Tucholi) zrealizowało 11 Programów Aktywności Lokalnej; o Programami objętych zostało 27 osób; o średni koszt podejmowanych działań w przeliczeniu na 1 osobę aktywizowaną (bez wkładu własnego) wynosił blisko 3.000 zł. Program integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych W ramach tego narzędzia można sfinansować działania na rzecz integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych. Zadanie opracowania programu jest powierzone powiatowym centrom pomocy rodzinie. Wskazane formy wsparcia dla osób niepełnosprawnych do zastosowania w ramach programu to: zasiłki i pomoc w naturze, środowiskowa praca socjalna, instrumenty aktywnej integracji, 18

działania o charakterze środowiskowym. Realizacja Programów w województwie kujawsko-pomorskim o w 2009 r. wśród powiatowych centrów pomocy rodzinie 7 placówek, tj. 37% zrealizowało 7 Programów integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych; o Programami objęte zostały 132 osoby; o średni koszt podejmowanych działań w przeliczeniu na 1 osobę aktywizowaną (bez wkładu własnego) wynosił 2.717 zł Efekty realizowanych form wsparcia w ramach projektów systemowych W ramach realizacji poddziałania 7.1.1 (projekty systemowe ośrodków pomocy społecznej) w 2009 r. projektami objętych zostało 3.477 osób (wraz z otoczeniem 4.815 osób): 10,4 % uczestników projektów podjęło zatrudnienie, 6,5 % podjęło inny rodzaj aktywności zawodowej Inny rodzaj aktywności zawodowej podjętej przez uczestników projektów w 2009 r. inny 44% staż 38% rozpoczęcie działalności gospodarczej 4% przygotowanie zawodowe 14% 8 % podjęło inny rodzaj aktywności m.in. w sferze społecznej Inny rodzaj aktywności społecznej podjętej przez uczestników w 2009 r. podjęcie nauki 36% inny 14% wolontariat 5% członkowstwo w organizacji pozarządowej 3% udział w grupie wsparcia 42% 19

14,2 % dzięki udziałowi w projekcie zaprzestało korzystania z pomocy społecznej. W ramach realizacji poddziałania 7.1.2 (projekty systemowe powiatowych centrów pomocy rodzinie) w 2009 r. projektami objętych zostało 419 osób (wraz z otoczeniem 647 osób): 8,8 % uczestników projektów podjęło zatrudnienie, 5,3 % podjęło inny rodzaj aktywności zawodowej 21,2 % podjęło inny rodzaj aktywności m.in. w sferze społecznej 4,3 % dzięki udziałowi w projekcie zaprzestało korzystania z pomocy społecznej. Aktywna integracja W ramach realizacji kontraktów socjalnych, programów aktywności lokalnej oraz programów integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych stosowany jest i finansowany ze środków EFS zestaw instrumentów o charakterze aktywizacyjnym, które mają na celu przywrócenie osób wykluczonych społecznie na rynek pracy oraz ich integrację ze środowiskiem. Taki zestaw tzw. instrumenty aktywnej integracji został podzielony na 4 grupy: instrumenty aktywizacji zawodowej, instrumenty aktywizacji edukacyjnej, instrumenty aktywizacji zdrowotnej, instrumenty aktywizacji społecznej. Instrumenty aktywnej integracji realizowane w ramach projektów systemowych w 2009 instrumenty aktyw izacji społecznej 48,18% Instrumenty aktywnej integracji wykorzystywane w projektach systemowych w 2009 roku instrumenty aktyw izacji edukacyjnej 18,29% instrumenty aktyw izacji zdrow otnej 1 3,88% instrumenty aktyw izacji zaw odow ej 19,65% 20

Instrumenty aktywizacji zawodowej wykorzystywane w projektach zawodowych w 2009 roku usługi w spierające aktyw izację zaw odow ą 78,3% uczestnictw o w zajęciach CIS 2,72% uczestnictw o w zajęciach KIS 18,98% program korekcyjnoedukacyjny dla stosujących przemoc 0,69% Instrumenty akywizacji zdrowotnej wykorzystywane w projektach systemowych w 2009 roku terapia psychologiczna, rodzinna lub psychospołecz na 30,87% sfinansow anie części kosztów turnusu rehabilitacyjneg o 12,03% badania profilaktyczne lub specjalistyczne * 56,41% sfinansow anie części nauki na poziomie wyższym osobom opuszczającym różne formy opieki zastępczej 0,34% zajęcia w ramach podnoszenia kluczow ych kompetencji zaw odow ych 88,14% Instrumenty aktywizacji edukacyjnej wykorzystywane w projektach systemowych w 2009 roku usługi w spierające aktyw izację edukacyjną 2,10% uzupełnienie wykształcenia 1,38% kształcenie ustaw iczne w celu uzyskania now ego zaw odu 8,04% 21

Instrumenty aktywizacji społecznej wykorzystywane w projektach systemowych w 2009 roku talon na samodzielny zakup usług społecznych jako działania służącemu usamodzielnieniu klienta pomocy 0,18% uczestnictw o w ośrodkach dziennego w sparcia, św ietlicach i klubach 0,14% usługi w spierające osoby niepełnospraw ne (m.in. zatrudnienie tłumacza jęz. migow ego, przew odnika) 0,03% usługi w spierające animację lokalną (m.in. zatrudnienie animatora) 1,68% uzyskanie odpow iednich w arunków mieszkaniow ych, zatrudnienie, zagospodarow anie w formie rzeczow ej dla opuszczających formy opieki zastępczej i bezdomnych 0,07% usługi w sparcia i aktyw izacji rodzin marginalizow anych (m.in. zatrudnienie asystenta rodzinnego) 2,34% zorganizow anie w olontariatu (m.in. zatrudnienie prow adząćego klub w olontariuszy) 0,06% poradnictw o i w sparcie indyw idualne oraz grupow e w zakresie kompetencji życiow ych 37,85% poradnictw o specjalistyczne, interw encja kryzysow a, mediacje rodzinne 15,98% uczestnictw o w grupach i klubach samopomocow ych 7,66% trening kompetencji i umiejętności społecznych 34,01% Najpopularniejsze instrumenty aktywnej integracji, którymi objętych było ok. 60% uczestników wszystkich projektów systemowych: organizacja i sfinansowanie usług wspierających aktywizację zawodową (m.in. trenera pracy, doradcy zawodowego); skierowanie i sfinansowanie zajęć w ramach podnoszenia kluczowych kompetencji o charakterze zawodowym lub zdobywania nowych kompetencji i umiejętności zawodowych, umożliwiających aktywizację zawodową; organizacja i finansowanie treningów kompetencji i umiejętności społecznych; organizacja i finansowanie poradnictwa i wsparcia indywidualnego oraz grupowego w zakresie podniesienia kompetencji życiowych i umiejętności społeczno-zawodowych umożliwiających docelowo powrót do życia społecznego. Usługi opiekuńcze Ze względu na zjawisko starzenia się społeczeństwa warto szczególnie zwracać uwagę na inicjatywy realizowane przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej na rzecz 22

osób starszych. Wkrótce problem seniorów, często osób samotnych, potrzebujących pomocy i wsparcia będzie konkretnym wyzwaniem, przed którym staną instytucje pomocowe w naszym województwie. Mając powyższe na uwadze istotnym jest przyjrzeć się realizacji zadań w formie usług opiekuńczych oraz kierowania do DPS w latach 2008 2010. Na przestrzeni lat 2008 2010 w ponad 100 gminach (tj. ponad 70%) realizowane były usługi opiekuńcze. Pomoc w formie usług przysługuje zwłaszcza osobom samotnym, które z powodu wieku, choroby, niepełnosprawności lub innej przyczyny wymagają pomocy innych osób w wykonywaniu czynności dnia codziennego. Ośrodek pomocy społecznej ustala zakres usług, okres ich świadczenia oraz miejsce. Zazwyczaj usługi są świadczone w mieszkaniu osoby. W swym zakresie dotyczą głównie pomocy związanej z wykonywaniem takich czynności jak: utrzymywanie higieny osobistej, zrobienie zakupów, posprzątanie, ugotowanie posiłku, czy zrobienie prania. 23

Realizacja usług opiekuńczych w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2008-2010 ŚLIWICE Legenda JANOWIEC WIELKOPOLSKI TUCHOLA CEKCYN OSIE NOWE WARLUBIE KAMIEŃ KĘSOWO ROGÓŹNO KRAJEŃSKI JEŻEWO ŁASIN GOSTYCYN LNIANO DRZYCIM DRAGACZ SĘPÓLNO LUBIEWO GRUTA ŚWIECIE GRUDZIĄDZ KRAJEŃSKIE BUKOWIEC NAD Osą SOŚNO ŚWIEKATOWO ŚWIECIE RADZYŃ CHEŁMNO CHEŁMIŃSKI JABŁONOWO WIĘCBORK KORONOWO POMORSKIE PRUSZCZ PŁUŻNICA ZBICZNO STOLNO KSIĄŻKI KIJEWO LISEWO BRZOZIE BOBROWO KRÓLEWSKIE MROCZA DOBRCZ PAPOWO BARTNICZKA BISKUPIE DĘBOWA BRODNICA SICIENKO UNISŁAW OSIELSKO WĄBRZEŹNO ŁĄKA GÓRZNO SADKI DĄBROWA CHEŁMIŃSKA CHEŁMŻA KOWALEWO GOLUB NAKŁO BYDGOSZCZ ŁUBIANKA POMORSKIEDOBRZYŃ WĄPIELSKOSIEK NAD NOTECIĄ ŚWIEDZIEBNIA ZŁAWIEŚ WIELKA BIAŁE ŁYSOMICE RADOMIN BŁOTA CIECHOCIN SOLEC LUBICZ RYPIN KCYNIA SZUBIN KUJAWSKI TORUŃ BRZUZE SKRWILNO NOWA WIEŚ ZBÓJNO WIELKA OBROWO ROGOWO ŁABISZYN WIELKA NIESZAWKA ROJEWO ZŁOTNIKI KIKÓŁ CHROSTKOWO KUJAWSKIE CZERNIKOWO SKĘPE ŻNIN BARCIN CIECHOCINEK GNIEWKOWO ALEKSANDRÓW RACIĄŻEK NIESZAWA KUJAWSKI INOWROCŁAW WAGANIEC LIPNO PAKOŚĆ DĄBROWA KONECK BOBROWNIKI BISKUPIA WIELGIE TŁUCHOWO ZAKRZEWO LUBANIE JANIKOWO BĄDKOWO FABIANKI DOBRE DOBRZYŃ MOGILNO KRUSZWICA NAD WISŁĄ RADZIEJÓW OSIĘCINY STRZELNO BRZEŚĆ WŁOCŁAWEK KUJAWSKI GĄSAWA DĄBROWA ROGOWO JEZIORA WIELKIE brak realizacji przez OPS usług opiekuńczych w gminie (30 gmin) usługami opiekuńczymi objętych jest mniej niż 1% 1-osobowych gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej (8 gmin) BYTOŃ KOWAL PIOTRKÓW LUBRANIEC CHOCEŃ KUJAWSKI TOPÓLKA BARUCHOWO BONIEWO CHODECZ IZBICA LUBIEŃ KUJAWSKA KUJAWSKI usługami opiekuńczymi objętych jest mniej niż 1-9,99% 1-osobowych gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej1-9,99 (32 gminy) usługami opiekuńczymi objętych jest mniej niż 10-19,99% 1-osobowych gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej10-19,99 (36 gmin) usługami opiekuńczymi objętych jest mniej niż 20-39,99% 1-osobowych gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej20-39,99 (30 gmin) usługami opiekuńczymi objętych jest więcej niż 40% 1-osobowych gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej (8 gmin) Dane MPiPS-03 za lata 2008-2010 24

Kierowanie do DPS Zgodnie z art. 54 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej: Osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Finansowanie (w całości lub częściowo) odpłatności za pobyt osoby w DPS jest jednym z zadań własnych gminy. Umieszczenie w domu pomocy społecznej jest rozwiązaniem ostatecznym i poprzedza je ocena możliwości udzielenia pomocy osobie potrzebującej w miejscu jej zamieszkania oraz zbadanie jej sytuacji rodzinnej. W konsekwencji skierowanie do DPS wymaga oceny stanu zdrowia oraz uprzedniego ustalenia zakresu możliwości korzystania przez daną osobę z pomocy środowiskowej, w szczególności zaś zbadania możliwości zorganizowania usług opiekuńczych w miejscu zamieszkania. Zgodnie z zapisami ustawy o pomocy społecznej opłata za pobyt w DPS zostaje ustalona w decyzji wydanej przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) gminy kierującej do domu pomocy społecznej. Zgodnie z zasadą pomocniczości zobowiązania finansowe w ostatniej kolejności spoczywają na gminie, tj. jednostce samorządowej najbliższej osobie skierowanej do domu, a więc gminie jej miejsca zamieszkania. w latach 2008 2010 następował systematyczny wzrost liczby ośrodków pomocy społecznej, które ponosiły odpłatność za swoich mieszkańców skierowanych do domów pomocy społecznej; jednocześnie w latach 2008 2010 następował systematyczny wzrost liczby osób, za które gminy w województwie kujawsko-pomorskim ponosiły odpłatność za pobyt w domu pomocy społecznej; Odpłatność za kierowanie do DPS liczba OPS realizujących zadanie liczba osób, którym przyznano decyzją świadczenia 2008 2009 2010 112 119 125 1 279 1 392 1 593 w ciągu trzech ostatnich lat 17 niżej wymienionych ośrodków pomocy społecznej nie ponosiło odpłatność związanej z kierowaniem do DPS: o z powiatu aleksandrowskiego: Bądkowo, Nieszawa, Raciążek, Waganiec; o z powiatu brodnickiego: Osiek; 25

o z powiatu golubsko-dobrzyńskiego: Radomin; o z powiatu lipnowskiego: Bobrowniki, Chrostkowo, Wielgie; o z powiatu radziejowskiego: Dobre, Topólka; o z powiatu rypińskiego: Rogowo; o z powiatu sępoleńskiego: Sośno; o z powiatu świeckiego: Świekatowo; o z powiatu włocławskiego: Boniewo, Kowal miasto, Włocławek gmina. Poradnictwo specjalistyczne Poradnictwo specjalistyczne jest działalnością zawodową skierowaną na odzyskanie lub wzmocnienie zdolności osób i rodzin do funkcjonowania w społeczeństwie oraz na tworzenie warunków sprzyjających temu celowi. Tego rodzaju inicjatywa jest podejmowana również w ramach działalności ośrodków pomocy społecznej. Przy ośrodkach organizowane jest poradnictwo specjalistyczne, w szczególności prawne, psychologiczne i rodzinne, świadczone osobom oraz rodzinom, które mają trudności lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiązywaniu swoich problemów życiowych, bez względu na posiadany dochód. W ramach możliwości finansowych zatrudniani są specjaliści (m.in. radca prawny, psycholog, psychoterapeuta, terapeuta uzależnień, pedagog), którzy: w ramach poradnictwa prawnego udzielają informacji o obowiązujących przepisach z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, zabezpieczenia społecznego, ochrony praw lokatorów.; w ramach poradnictwa psychologicznego realizują procesy diagnozowania, profilaktyki i terapii; w ramach poradnictwa rodzinnego pomagają rozwiązywać szeroko rozumiane problemy funkcjonowania rodziny, w tym problemy wychowawcze w rodzinach naturalnych i zastępczych oraz problemy opieki nad osobą niepełnosprawną, a także prowadzą terapię rodzinną. Dzięki prowadzeniu poradnictwa specjalistycznego realizowany jest cały szereg zadań: działania w kierunku wzmocnienia więzi rodzinnych i integracji osób oraz rodzin ze środowiskiem, pobudzanie aktywności osób oraz rodzin w samodzielnym zaspokajaniu potrzeb życiowych, wspieranie działalności służb socjalnych, 26

propagowanie wiedzy prawniczej i psychologicznej, wspieranie działań prorodzinnych. Prowadzenie poradnictwa specjalistycznego przez OPS w woj. kujawsko-pomorskim w latach 2008 2010 następował rozwój tej formy działalności ośrodków pomocy społecznej; w 2008 r. poradnictwo specjalistyczne prowadziło 33% ośrodków, a rok później już 44%; systematycznie wzrastała liczba rodzin i osób, którym zostało udzielone poradnictwo; Poradnictwo specjalistyczne liczba OPS realizujących zadanie liczba rodzin korzystających z poradnictwa liczba osób w tych rodzinach 2008 2009 2010 47 63 62 6 625 7 023 7 058 18 780 20 915 20 533 jedynym powiatem, w którym żaden z ośrodków nie prowadzi poradnictwa specjalistycznego jest powiat wąbrzeski; największa liczba OPS realizujących poradnictwo specjalistyczne jest w powiatach: bydgoskim (6), inowrocławskim (5), toruńskim (5), tucholskim (5), włocławskim (5). Rodzicielstwo zastępcze Organizowanie opieki w rodzinach zastępczych dla dzieci całkowicie lub częściowo pozbawionej pieczy rodzicielskiej należy do zadań własnych powiatu. Starosta za pośrednictwem powiatowego centrum pomocy rodzinie sprawuje nadzór nad działalnością rodzinnej opieki zastępczej. Rodziny zastępcze dzielą się na: spokrewnione z dzieckiem (opiekę i wychowanie nad dzieckiem przejmują członkowie rodziny dziecka np. dziadkowie, wujostwo lub rodzeństwo), niespokrewnione z dzieckiem (z punktu widzenia prawa są obce dla dziecka), zawodowe niespokrewnione z dzieckiem: o wielodzietne (rodziny, w których umieszcza się w tym samym czasie nie mniej niż troje i nie więcej niż sześcioro dzieci; w razie konieczności umieszczenia w rodzinie licznego rodzeństwa określona powyżej liczba dzieci może się zwiększyć), 27

o o specjalistyczne (w tych rodzinach umieszcza się dzieci niedostosowane społecznie albo dzieci z różnymi dysfunkcjami lub problemami zdrowotnymi wymagającymi szczególnej opieki i pielęgnacji; w tym samym czasie w tego typu rodzinie może przebywać nie więcej niż troje dzieci), o charakterze pogotowia rodzinnego (w takiej rodzinie umieszcza się nie więcej niż troje dzieci na pobyt okresowy do czasu unormowania sytuacji życiowej dziecka, nie dłużej niż na 12 miesięcy; w szczególnie uzasadnionych przypadkach pobyt dziecka może być przedłużony, jednak nie więcej niż o kolejne 3 miesiące; rodzina ta nie może odmówić przyjęcia dziecka w wieku do 10 lat, jeżeli zostało doprowadzone przez policję - w tej sytuacji dziecko przebywa w tej rodzinie do czasu wydania orzeczenia przez sąd opiekuńczy). Rodzinie zastępczej udziela się pomocy pieniężnej na częściowe pokrycie kosztów utrzymania każdego umieszczonego w niej dziecka. Wysokość pomocy pieniężnej ustalana jest zgodnie z ustawowymi zapisami w odniesieniu do podstawy, która od 1.10.2006 r. wynosi 1.647 zł. Świadczenie jest zwiększane w zależności od wieku dziecka, stanu zdrowia, stopnia niedostosowania społecznego. W latach 2008 2010 wysokość pomocy pieniężnej miesięcznie na każde umieszczone w rodzinie dziecko wynosiła: w przypadku rodzin spokrewnionych z dzieckiem: o o o 40% podstawy (tj. 658,80 zł) dla dzieci 7-18 lat, 60% podstawy (tj. 988,20 zł) - dla dzieci do 7 lat, dla dzieci 7 18 lat posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, dla dzieci 7 18 lat umieszczonych na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, 80% podstawy (tj. 1317,60 zł) - dla dzieci do 7 lat posiadających orzeczenie o niepełnosprawności, dla dzieci 7 18 lat umieszczonych na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i posiadających orzeczenie o niepełnosprawności; w przypadku rodzin niespokrewnionych z dzieckiem - dodatkowo 10% podstawy, tj. 164,70 zł; niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne i specjalistyczne rodziny zastępcze obok świadczeń dla dzieci otrzymywały wynagrodzenie w wysokości do 120% podstawy, tj. do 1.976,40 zł (od 1.05.2010 r. do 160%, tj. do 2.635,20 zł); 28

niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze pogotowia rodzinnego obok świadczeń dla dzieci otrzymywały wynagrodzenie: o o za sprawowaną opiekę i wychowanie w wysokości 120% podstawy, tj. 1.976,40 zł (od 1.05.2010 r. 160%, tj. 2.635,20 zł), za pozostawanie w gotowości w wysokości 80% podstawy, tj. 1.317,60 zł (od 1.05.2010 r. 95%, tj. 1.564,65 zł); RODZINY ZASTĘPCZE, KTÓRYM PRZYZNANO ŚWIADCZENIA 3000 2794 2851 2706 2500 2208 2241 2143 2000 1500 1000 500 0 466 493 475 330 360 334 2008 2009 2010 2008 2 009 2010 rodziny spokrewnione z dzieckiem rodziny niespokrewnione z dzieckiem liczba rodzin zastępczych liczba dzieci umieszczonych w tych rodzinach w województwie kujawsko-pomorskim odnotowano zarówno wzrost, jak i spadek liczby osób, którym przyznano decyzją świadczenie w formie pomocy pieniężnej dla dziecka umieszczonego w spokrewnionej/ rodzinie zastępczej, liczby rodzin korzystających z tego rodzaju świadczenia oraz liczby dzieci umieszczonych w tych rodzinach; spokrewnione rodziny zastępcze stanowiły ok. 85% ogółu rodzin zastępczych; 29

ZAWODOWE RODZINY NIESPOKREWNIONE Z DZIECKIEM, KTÓRYM PRZYZNANO ŚWIADCZENIA 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 172 176 153 151 142 98 37 28 34 33 21 30 24 27 28 14 9 12 2008 2009 2010 2008 2009 2010 2008 2009 2010 wielodzietne specjalistyczne o chrakterze pogotowia rodzinnego liczba rodzin zastępczych liczba dzieci umieszczonych w tych rodzinach w latach 2008 2010 następował systematyczny wzrost liczby zawodowych rodzin zastępczych (w przypadku rodzin specjalistycznych i o charakterze pogotowia rodzinnego wzrost ten był jednak niewielki); największy wzrost liczby dzieci umieszczonych w zawodowych rodzinach zastępczych dotyczył rodzin wielodzietnych (w pozostałych kategoriach można było zaobserwować wzrosty i spadki liczby umieszczonych dzieci). III ŚRODKI FINANSOWE Na środowiskową pomoc społeczną w województwie kujawsko-pomorskim w latach 2008-2010 jednostki organizacyjne pomocy społecznej w ramach zadań własnych wydatkowały łącznie kwotę 635.791.245 zł, tj. 200.666.179 zł w 2008 r., 194.359.910 zł w 2009 r., 240.765.156 zł w 2010 r. Z roku na rok można zaobserwować tendencję przekazywania jednostkom organizacyjnym pomocy społecznej coraz większej puli zadań w formie zadań własnych (od 2010 r. zasiłki stałe zostały zaliczone do zadań własnych gminy z pozostawieniem dotacji na ten cel z budżetu państwa). 30

Rok Kwoty udzielonych świadczeń zadania własne gmin zadania własne powiatów RAZEM 2008 165 840 654 34 825 525 200 666 179 2009 159 681 565 34 678 345 194 359 910 2010 206 029 057 34 736 099 240 765 156 Przykładowo w roku 2010 w ramach wskazanej kwoty na realizację zadań własnych gminy 206.029.057 zł, ośrodki pomocy społecznej wydatkowały środki na: zasiłki stałe 39.973.658 zł (19,4%), zasiłki okresowe - 62.198.468 zł (30,3%), zasiłki celowe 56.082.210 zł (27,2%), w tym zasiłki specjalne celowe 3.594.545zł, pomoc w postaci posiłku 24.808.655 zł (12%),w tym dla dzieci 20.166.843 zł, usługi opiekuńcze 20.600.174 zł (10%), pomoc w postaci schronienia 1.782.125 zł (0,86%), sprawienie pogrzebu 498.081 zł (0,2%), pomoc w postaci ubrania - 85.686 zł (0,04%). IV INFRASTRUKTURA POMOCY SPOŁECZNEJ Jednostki realizujące zadania z zakresu pomocy społecznej W latach 2008 2010 obserwuje się zmiany w infrastrukturze pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim. Wzrosła liczba: domów pomocy społecznej (z 48 w 2008 r. do 49 w 2010 r.), środowiskowych domów samopomocy (z 30 w 2008 r. do 32 w 2010 r.), placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego - świetlic środowiskowych (z 232 w 2008 r. do 264 w 2010 r.), ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (z 4 w 2008 r. do 6 w 2010 r.), ośrodków wsparcia ekonomii społecznej (z 2 w 2008 r. do 7 w 2010 r.), klubów integracji społecznej (z 24 w 2008 r. do 26 w 2010 r.), spółdzielni socjalnych (z 3 w 2008 r. do 17 w 2010 r.). 31

Infrastruktura w obszarze pomocy dla osób starszych TUCHOLSKI ŚWIECKI GRUDZIĄDZ GRUDZIĄDZKI SĘPOLEŃSKI BYDGOSKI CHEŁMIŃSKI WĄBRZESKI BRODNICKI NAKIELSKI BYDGOSZCZ TORUŃSKI DOBRZYŃSKI TORUŃ RYPIŃSKI ŻNIŃSKI INOWROCŁAWSKI ALEKSANDROWSKI LIPNOWSKI MOGILEŃSKI RADZIEJOWSKI WŁOCŁAWSKI. Legenda Domy Pomocy Społecznej (49)* Dzienne Domy Pomocy Społecznej (11)* Kluby Seniora (92) - * Toruń-brak danych * stan na koniec roku 2010 r. (stan na dzień 31. 12. 2009 r. - dane z ankiet sprawozdawczych z OPS) Infrastruktura w obszarze pomocy dla osób niepełnosprawnych TUCHOLSKI ŚWIECKI GRUDZIĄDZ GRUDZIĄDZKI SĘPOLEŃSKI BYDGOSKI CHEŁMIŃSKI WĄBRZESKI BRODNICKI NAKIELSKI BYDGOSZCZ TORUŃSKI DOBRZYŃSKI TORUŃ RYPIŃSKI ŻNIŃSKI INOWROCŁAWSKI ALEKSANDROWSKI LIPNOWSKI MOGILEŃSKI RADZIEJOWSKI WŁOCŁAWSKI Legenda Środowiskowe. Domy Samopomocy (32) Warsztaty Terapii Zajęciowej (38) (stan na koniec roku 2010) 32

Infrastruktura w obszarze pomocy osobom bezdomnym i w kryzysie TUCHOLSKI ŚWIECKI GRUDZIĄDZ GRUDZIĄDZKI SĘPOLEŃSKI BYDGOSKI CHEŁMIŃSKI WĄBRZESKI BRODNICKI NAKIELSKI BYDGOSZCZ TORUŃSKI DOBRZYŃSKI TORUŃ RYPIŃSKI ŻNIŃSKI INOWROCŁAWSKI ALEKSANDROWSKI LIPNOWSKI MOGILEŃSKI RADZIEJOWSKI WŁOCŁAWSKI Legenda. Schroniska/noclegownie (20)* Jadłodajnie (33)* Ośrodki i Punkty Interwencji Kryzysowej (20) - stan na koniec roku 2010 * stan na dzień 30. 06. 2010 r. Kadra pomocy i integracji społecznej W latach 2008 2010 w zakresie zatrudnienia kadry pomocy i integracji społecznej w województwie kujawsko-pomorskim odnotowuje się systematyczny wzrost liczby pracowników PCPR i OPS. Wpływ na tę sytuację bez wątpienia ma możliwość zatrudnienia dodatkowych osób w ramach realizowanych przez ośrodki projektów systemowych współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. W przypadku innych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej zauważalne są wzrosty i spadki liczby pracowników. wyszczególnienie 2008 2009 2010 33 PCPR 174 206 215 OPS 2 709 2 791 2 870 w tym: liczba pracowników socjalnych 1 072 1 082 1 092 DPS 2 311 2 230 2 344 placówki opiekuńczowychowawcze 774 775 710 ośrodki adopcyjnoopiekuńcze 16 19 28 OIK 51 49 46 ośrodki wsparcia 338 346 395

Na mocy art. 110 ust. 11 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U z 2009 r. Nr 175, poz. 1362, z późn. zm) ośrodki pomocy społecznej zobowiązane są do zatrudniania pracowników socjalnych proporcjonalnie do liczby ludności gminy w stosunku: jeden pracownik socjalny na 2 tysiące mieszkańców, nie mniej jednak niż trzech pracowników w danej jednostce. Aktualna średnia w województwie kujawsko-pomorskim to jeden pracownik socjalny na 1.895 mieszkańców. W przypadku 101 ośrodków pomocy społecznej (ponad 70%) powyższy wymóg ustawowy jest spełniony. Najtrudniejsza sytuacja w zakresie zatrudnienia odpowiedniej liczby pracowników socjalnych w stosunku do liczby mieszkańców występuje w 7 gminach, gdzie na 1 pracownika socjalnego przypada ponad 3000 mieszkańców: Lubień Kujawski (3.674), Boniewo (3.510), Brodnica gmina (3.466), Łabiszyn (3.170), Bobrowo (3.075), Zławieś Wielka (3.054), Łysomice (3.010). Najkorzystniej jest w 3 gminach, gdzie ta proporcja wynosi mniej niż 1000 mieszkańców na 1 pracownika: Bobrowniki (758), Brzozie (904) i Nieszawa (994). W 2010 roku 121 ośrodków pomocy społecznej zatrudniało przynajmniej 3 pracowników socjalnych (nadal w strukturach 22 OPS zatrudnionych jest 2 pracowników socjalnych, a GOPS w Boniewie zatrudnia jedynie 1 pracownika socjalnego). W bilansie potrzeb rokrocznie ośrodki pomocy społecznej deklarują potrzebę zatrudnienia dodatkowych pracowników (w odniesieniu do 2011 rok taką potrzebę zgłosiło 110 OPS-ów). Do realizacji powierzanych zadań istnieje duże zapotrzebowanie na powiększanie kadry ośrodków poprzez zatrudnianie pracowników socjalnych, pracowników wykonujących usługi opiekuńcze oraz specjalistów, zwłaszcza psychologów terapeutów. V KIERUNKI POLITYKI SPOŁECZNEJ - REKOMENDACJE Wpływ realizacji Priorytetu VII PO KL Realizacja projektów w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej PO KL niewątpliwie przyczyniła się do wielu pozytywnych zmian w pomocy społecznej w województwie kujawsko-pomorskim. W pomocy społecznej zaczęto posługiwać się nowym narzędziem mającym na celu m. in. integrację społeczną Programem Aktywności Lokalnej. Natomiast kontrakt socjalny, już wcześniej stosowany, zyskał większe znaczenie. Środki płynące z Europejskiego Funduszu Społecznego do gmin i powiatów pozwoliły na realizację przedsięwzięć, na które do tej pory brakowało pieniędzy. Ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie zostały doposażone w narzędzia do realizacji swoich zadań, zarówno na poziomie technicznym, jak i kadrowym. Realizacja projektów 34