Załącznik nr 2 do wniosku o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego Autoreferat 1. Imię i nazwisko : Anna Kilanowicz- Sapota (do roku 2005 Anna Kilanowicz) 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu pracy doktorskiej. Wykształcenie i uzyskane stopnie naukowe: 1990-1995 Studia w zakresie analityki medycznej w Oddziale Analityki Medycznej Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Łodzi 1995 wrzesień, Akademia Medyczna w Łodzi - uzyskanie tytułu magistra analityki medycznej. Tytuł pracy magisterskiej:,, Ocena poziomów wybranych metali w rzekach województwa łódzkiego 2001 listopad, Akademia Medyczna w Łodzi - uzyskanie stopnia doktora nauk farmaceutycznych (z wyróżnieniem) Tytuł rozprawy doktorskiej:,, Kinetyka rozmieszczania, wydalania i metabolizm wybranych pochodnych alkilowych naftalenu u szczura 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych. Przebieg pracy zawodowej: 04.12.1995-30.09. 1996 specjalista na stanowisku starszego referenta technicznego w Zakładzie Chemii Toksykologicznej Akademii Medycznej w Łodzi 01. 10.1996-30.06.2002 asystent w Zakładzie Chemii Toksykologicznej Akademii Medycznej (od 2002 w Zakładzie Toksykologii UM) w Łodzi 01.07.2002 - do chwili obecnej adiunkt w Zakładzie Toksykologii, Katedry Toksykologii i Bromatologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 1
4. Wskazane osiągnięcia wynikające z art.16 ust.2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) Wykaz cyklu monotematycznych publikacji dotyczących profilu wielokierunkowego działania toksycznego polichlorowanych naftalenów na organizm szczura zacytowanych dalej w tekście przy użyciu cyfr rzymskich. Podany współczynnik oddziaływania czasopisma Impact Factor IF-ISI Journal Citation Report oraz punktacja KBN /MNiSW (według,,ujednoliconego Wykazu Czasopism Naukowych prowadzonych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego i zamieszczonego na stronie internetowej Biblioteki Głównej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi) zgodny z rokiem opublikowania pracy. l.p. autorzy, tytuł, czasopismo IF KBN/ MNiSW I 9** II 20** III 16** IV 10** Kilanowicz A., Galoch A., Sapota A.: Tissue distribution and elimination of selected chlorinated naphthalenes. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health, 17(3), 355-360, 2004. Wkład habilitanta*: koncepcja badań, szczegółowe zaplanowanie i przeprowadzenie eksperymentu w tym: podawanie szczurom badanych związków; pobieranie i przygotowanie prób tkanek i narządów do pomiaru radioaktywności metodą ciekłej scyntylacji; analiza i interpretacja wyników, przygotowanie manuskryptu Kilanowicz A., Daragó A., Skrzypińska-Gawrysiak M.: The effect of exposure route on the distribution and excretion of hexachloronaphthalene in rat. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health, 25 (2), 2012; DOI 10.2478/S13382-012-0012-z Wkład habilitanta*: koncepcja badań, szczegółowe zaplanowanie eksperymentu; przygotowanie prób tkanek i narządów do pomiaru radioaktywności metodą ciekłej scyntylacji; analiza i interpretacja wyników, przygotowanie manuskryptu Kilanowicz A., Skrzypińska-Gawrysiak M.: The toxicity of hexachloronaphthalene (HxCN) and induction of CYP 1A in rats. Ecotoxicology and Environmental Safety;73(2):196-205, 2010. Wkład habilitanta*: koncepcja badań, szczegółowe zaplanowanie eksperymentu; wykonanie większości oznaczeń biochemicznych; analiza i interpretacja wyników, przygotowanie manuskryptu Vinitskaya H., Lachowicz A., Kilanowicz A., Bartkowiak J., Zylinska L.: Exposure to polychlorinated naphthalenes affects GABAmetabolizing enzymes in rat brain. Environmental Toxicology and Pharmacology 20 (3):450-455, 2005. Wkład habilitanta*: współkoncepcja i sfinansowanie badań, zaplanowanie eksperymentu; podawanie związku, pobranie i przygotowanie wybranych części mózgu do badań biochemicznych; wykonanie części oznaczeń biochemicznych; analiza i interpretacja wyników, udział w przygotowaniu manuskryptu Brak (IF 1,057 od 2010) 5 1,057 9 wg.2009 2,340 32 1,293 20 2
V 19** Kilanowicz A., Wiaderna D., Lutz P., Szymczak W. Behavioral effects following repeated exposure to hexachloronaphthalene in rat. NeuroToxicology 33 (3): 361-369, 2012 DOI: 10.1016/j.neuro.2012.02.011 Wkład habilitanta*: koncepcja badań, szczegółowe zaplanowanie eksperymentu; podawanie związku; wykonanie wybranych testów behawioralnych; analiza i interpretacja wyników, przygotowanie manuskryptu 2,921 32 VI 17** Kilanowicz A., Sitarek K., Skrzypińska-Gawrysiak M., Sapota A. Prenatal developmental toxicity of polychlorinated naphthalenes (PCNs) in the rat. Ecotoxicology and Environmental Safety 74 (3): 504-512, 2011. Wkład habilitanta*: koncepcja badań, szczegółowe zaplanowanie eksperymentu; przygotowanie narządów płodów do oceny działania embriotoksycznego; ocena toksyczności matczynej oraz ocena działania fetotoksycznego u płodów; analiza i interpretacja wyników, przygotowanie manuskryptu. 2,340 32 *do wniosku o wszczęcie postępowania habilitacyjnego dołączono oświadczenia wszystkich współautorów pracy, określające indywidualny wkład każdego z nich w jej powstanie ** numeracja publikacji wg załącznika 3A. b) omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Do wyboru tematu pracy habilitacyjnej, której celem naukowym była ocena profilu wielokierunkowego działania toksycznego polichlorowanych naftalenów (PCNs) na organizm szczura skłoniły mnie następujące przesłanki: 1. Polichlorowane naftaleny (PCNs) ze względu na skutki ekologiczne jakie spowodowały (kontaminacja środowiska naturalnego w skali globalnej) oraz przypuszczalnie wysoką toksyczność (porównywalną do dioksyn, stąd ich potoczna nazwa,, dioxine-like ), zostały wytypowane do włączenia ich do grupy tzw. trwałych zanieczyszczeń organicznych - TZO (ang. POPs Persistent Organic Pollutants) - najgroźniejszych trucizn środowiskowych o nieprzewidywalnych skutkach zdrowotnych dla ludzi. 2. Obecność praktycznie nierozkładających się w środowisku preparatów technicznych PCNs używanych powszechnie do lat 80. przyczyniła się m.in. do zanieczyszczenia żywności (głównie pochodzenia zwierzęcego), w konsekwencji czego narażenie na te związki dotyczy populacji generalnej. 3. Bardzo ograniczone informacje dotyczące toksyczności ogólnej oraz brak danych na temat potencjalnych efektów odległych u zwierząt doświadczalnych (obejmujących m.in. wpływ na rozrodczość lub działanie neurotoksyczne). 4. W krajach Unii Europejskiej, PCNs zostały umieszczone na liście związków priorytetowych, dla których zaleca się wykonanie kompleksowych badań toksykologicznych, niezbędnych do szacowania ryzyka zdrowotnego dla populacji generalnej. 3
Z uwagi na fakt, że pojedyncze kongenery tych związków nigdy nie były stosowane w przemyśle (jak również są niedostępne na rynku komercyjnym, a ich synteza chemiczna ze względu na niską wydajność jest bardzo trudna i kosztowna) do badań wybrałam mieszaninę PCNs 1, której udział procentowy poszczególnych związków był zbliżony do składu dwóch najczęściej stosowanych w przeszłości preparatów Halowax 1013 i 1014. Preparaty te są odpowiedzialne za największą kontaminację środowiska naturalnego (także w Polsce), w efekcie czego dwa główne kongenery tych preparatów tj. tetracn oraz heksacn są stwierdzane w tkance tłuszczowej oraz innych narządach u ludzi z populacji generalnej. Aby porównać działanie toksyczne głównych składników tej mieszaniny, część badań przeprowadzono dla tetracn oraz heksacn (zsyntetyzowanych na zamówienie w Zakładzie Chemii Radiacyjnej Politechniki Łódzkiej). Przed rozpoczęciem badań mieszanina PCNs oraz wybrane kongenery: tetracn i heksacn zostały poddane jakościowej i ilościowej analizie czystości metodą GC/MS. Ponadto, w celu wykluczenia zawartości dioksyn i furanów, które hipotetycznie mogły powstać w trakcie ich syntezy, stężenia tych substancji zostały oznaczone metodą rozcieńczeń izotopowych HRGC/HRMS. Ocenę,,profilu wielokierunkowego działania toksycznego polichlorowanych naftalenów na organizm szczura przeprowadziłam w oparciu o następujące badania: 1. Porównanie toksykokinetyki obejmującej: ocenę wchłaniania, dystrybucję narządową, bioakumulację oraz wydalanie z ustroju dla tetracn (publikacja I) i heksacn (publikacja II). 2. Porównanie toksyczności ogólnoustrojowej, w tym działania hepatotoksycznego dla tetracn i heksacn (publikacja III). 3. Przeprowadzoną po raz pierwszy wstępną ocenę działania neurotoksycznego po podaniu wielokrotnym mieszaniny PCNs (publikacja IV) oraz heksacn (publikacja V). 4. Przeprowadzoną po raz pierwszy dla PCNs ocenę toksyczności prenatalnej obejmującą działanie fetotoksyczne, embriotoksyczne oraz teratogenne (publikacja VI). Ad.1 Efekty toksyczne, jakie związek wywiera na organizm, zależą nie tylko od jego stężenia (dawki) ale również od czasu działania, stąd poznanie kinetyki przemian w ustroju może być kluczowe dla pełnej oceny działania toksycznego. Z uwagi na skomplikowany charakter przemian ustrojowych, kinetyka wchłaniania i wydalania ksenobiotyków jest opisywana na podstawie przyjętych modeli matematycznych, które stanowią uproszczenie tych procesów. Dla substancji tak lipofilnych jak PCNs, można przyjąć, że ich losy w ustroju w największym przybliżeniu mogą być opisane modelem dwuprzedziałowym otwartym. W sytuacji narażenia środowiskowego (a takie występuje dla PCNs) mamy do czynienia ze stałym wchłanianiem tych substancji (głównie z zanieczyszczoną żywnością), a to sprawia, że ustala się pewien stan równowagi między procesami wchłaniania, wydalania i co najważniejsze procesem bioakumulacji. Ponieważ losy w ustroju poszczególnych kongenerów PCNs mogą się znacząco różnić, ważne jest aby poznać ich toksykokinetykę, zwłaszcza w aspekcie potencjalnej retencji ustrojowej. Z przeglądu literatury wynika, że dla poszczególnych kongenerów PCNs badań takich dotąd nie wykonano, a kompletną ocenę toksykokinetyki przeprowadzono jedynie dla 1 (skład procentowy wybranej do badań mieszaniny PCNs: tetracn (54%), penta-cn (8%), hexacn (23%), heptacn (14%). 4
mieszaniny PCNs (o podobnym składzie od tetra- do heptacn, jak zastosowana w moich badaniach). Mimo, iż autorzy tego eksperymentu wykazali, że najwyższe stężenia mieszaniny występują w wątrobie i tkance tłuszczowej a główną drogą wydalania był kał, to nie można ustalić jak poszczególne kongenery z mieszaniny zachowują się i dla którego z kongenerów występuje największa bioakumulacja narządowa. W badaniach tych ustalono jedynie, że heptacn bardzo słabo wchłania się z przewodu pokarmowego, co prawdopodobnie tłumaczy dlaczego w tkance tłuszczowej u ludzi z populacji generalnej stwierdza się jedynie śladowe poziomy tego kongeneru. Aby sprawdzić, czy istnieją znaczące różnice we wchłanianiu, dystrybucji narządowej, wydalaniu oraz powinowactwie do narządów krytycznych i bioakumulacji ustrojowej, przeprowadziłam odrębne badania toksykokinetyki dla dwóch głównych składników zastosowanej w pracy mieszaniny tj.: tetracn (Kilanowicz et al. Int. J. Occup. Med. Environ. Hlth., 2004) (publ. I) oraz heksacn (Kilanowicz et al. Int. J. Occup. Med. Environ. Hlth., 2012) ( publ. II). W tym celu wybrane związki znakowane znacznikiem izotopowym (trytem 3 H lub węglem 14 C) podawałam szczurom jednorazowo, drogą dootrzewnową (i.p.) lub w przypadku heksacn także drogą dożołądkową (per os). Następnie we krwi oraz w wybranych narządach (wątrobie, śledzionie, nerkach, nadnerczach, płucach, mózgu, nerwie kulszowym) oraz tkankach (tłuszczowej i mięśniowej) w zróżnicowanych punktach czasowych mierzyłam znacznik izotopowy, wykorzystując metodę ciekłej scyntylacji. Pomimo tego, że oba związki bardzo dobrze wchłaniają się z jamy otrzewnej i podlegają następnie zbliżonej dystrybucji narządowej to znacząco różnią się wyznaczonymi w badaniu parametrami kinetycznymi tj. maksymalnymi stężeniami w narządach, stałymi szybkości wchłaniania i eliminacji oraz okresami połowicznego wydalania. Największa różnica stwierdzona w tych badaniach dotyczyła ich bioakumulacji ustrojowej, co może prowadzić do przewlekłych efektów działania toksycznego. Z przeprowadzonych badań jednoznacznie wynika, że heksacn niezależnie od drogi podania podlegał blisko dziesięciokrotnie większej kumulacji narządowej, i to nie tylko w tkance tłuszczowej, ale również w wątrobie, czym istotnie różnił się od tetracn. Łączna retencja narządowa heksacn po podaniu i.p. po 5 dobach była nadal bardzo wysoka i wynosiła blisko 60% podanej jednorazowo dawki w przeciwieństwie do tetracn, dla którego bioakumulacja wynosiła ok. 5% podanej dawki. Z badań, które przeprowadziłam wynika jeszcze jedna ważna informacja, mianowicie oba badane kongenery PCNs wykazują powinowactwo także do innych narządów, a szczególnie do nadnerczy, nerwu kulszowego oraz mózgu, co może mieć znaczenie toksykologiczne. Wskazuje to na przykład, że PCNs mogą bez trudu przenikać barierę krew/mózg. O ile w przypadku tetracn od 5 doby obserwowano stopniowe obniżanie jego stężeń w wymienionych narządach, to dla heksacn obserwowano efekt przeciwny. Nie można więc wykluczyć, że oprócz wątroby narządem krytycznym dla PCNs, a w szczególności dla heksacn będzie także układ nerwowy oraz nadnercza. Przeprowadzone eksperymenty wykazały znaczące ilościowe różnice dotyczące wydalania obu kongenerów z organizmu. Główną drogą wydalania obu związków po podaniu dootrzewnowym był kał, przy czym w przypadku tetracn po 5 dobach wydaliło się tą drogą ponad 65% podanej jednorazowo dawki, a dla heksacn wydalanie z kałem stanowiło ok. 34%. Aby ocenić stopień wchłaniania heksacn z przewodu pokarmowego (na podstawie jego wydalania z kałem oraz retencji w ustroju) porównano obie drogi podania per os i i.p. Jak wynika z przeprowadzonego badania po 24 godzinach od podania związku drogą per os wydalanie z kałem wynosiło ok. 34 % dawki (co prawdopodobnie w większości stanowiło pulę, która nie uległa wchłonięciu) i zaledwie ok. 5 % dawki po podaniu i.p. Pozwala to 5
przyjąć, że wchłanianie związku z przewodu pokarmowego (naturalna droga narażenia dla ludzi) wynosi ok. 60 70 %. Wniosek: Oba badane kongenery PCNs charakteryzują się wolnym obrotem ustrojowym, przy czym różnią się znacząco stopniem bioakumulacji narządowej. Związkiem który ulega bardzo wysokiej retencji głównie w tkance tłuszczowej i wątrobie jest heksachloronaftalen, co w przypadku stałego narażenia środowiskowego może mieć znaczące konsekwencje zdrowotne. AD.2 Przestrzennie płaska i sztywna konfiguracja cząsteczki naftalenu sprawia, że hipotetycznie wszystkie kongenery PCNs mogą być analogami najbardziej toksycznej dioksyny tj. 2,3,7,8-TCDD (tetrachloro-dibenzo-p-dioksyny), stąd ich,,potoczna nazwa,,dioxine-like. Z przeglądu literatury wynika, że praktycznie brak jest danych na temat toksyczności poszczególnych kongenerów PCNs u zwierząt doświadczalnych a opublikowane prace dotyczą najczęściej badań dla stosowanych w przemyśle mieszanin technicznych. Ponieważ większość tych badań była wykonana w pierwszej połowie ubiegłego wieku, kiedy możliwości analityczne pozwalające na ocenę składu i przede wszystkim czystości stosowanych preparatów były istotnie ograniczone, jednoznaczna interpretacja uzyskanych wyników jest utrudniona. Należy bowiem uwzględnić fakt, że zanieczyszczenia preparatów technicznych, jakie mogą powstać w trakcie ich syntezy (w tym np. polichlorowane dioksyny PCDDs) mogą istotnie przyczyniać się do ich działania toksycznego. Z wstępnych badań toksyczności mieszaniny PCNs, wykonanych u szczurów w ramach grantu badawczego, którego byłam kierownikiem (P05D 010 25) jednoznacznie wynika, że oprócz działania hepatotoksycznego, związki te powodują podobną toksyczność ogólnoustrojową jak dioksyny, w tym z porównywalną siłą indukują CYP1A w wątrobie (wyrażoną wzrostem aktywności O-dealkilazy 7-etoksyrezorufiny (EROD) w wątrobie, monooksygenazy, charakterystycznej dla dioksyn) (Galoch; Sapota; Skrzypińska-Gawrysiak; Kilanowicz Hum. Exp. Toxicol., 2006; Kilanowicz et al. Ecotoxicol Environ. Saf. 2009 (publ. 12, 14 załącznik 3A). Problemem naukowym jaki postanowiłam rozwiązać w tym etapie badań była odpowiedź na pytanie, czy dwa główne składniki badanej wcześniej mieszaniny tj. 1,3,5,8- tetracn oraz 1,2,3,5,6,7-heksaCN podawane wielokrotnie, działają z porównywalną siłą na organizm szczura. Przeprowadziłam więc oddzielne badania działania toksycznego obu tych związków u szczurów, co pozwoliło na porównanie ich toksyczności (Kilanowicz et al. Ecotoxicol Environ. Saf. 2010) ( publ. III). Uzyskane wyniki były bardzo zaskakujące, ponieważ 1,3,5,8-tetraCN, który teoretycznie jest bardziej zbliżony strukturą do 2,3,7,8-TCDD nie powodował działania toksycznego jak również nie wpływał na indukcję CYP1A w wątrobie. Natomiast 1,2,3,5,6,7- heksacn po podaniu zarówno jednorazowym jak i wielokrotnym wywołał niemal identyczne efekty toksyczne jak badana przeze mnie wcześniej mieszanina PCNs (publ. 12, 14 załącznik 3A). U szczurów narażonych na heksacn stwierdziłam m.in. działanie anorektyczne prowadzące do istotnej ( nawet ok. 30%) utraty masy ciała oraz działanie hepatotoksyczne wyrażone hepatomegalią oraz stłuszczeniem narządu. Ocena histopatologiczna wątroby potwierdziła stłuszczenie drobno- i wielkowodniczkowe całych zrazików; cechy przewlekłego zapalenia oraz rozrost kanalików żółciowych, któremu towarzyszyły zaburzenia w odpływie żółci (wyniki jeszcze nie opublikowane). Interesującym było także, że zarówno najniższa jednorazowa dawka heksacn jak również podanie wielokrotne związku 6
spowodowało istotny wzrost peroksydacji lipidów w wątrobie, co generowało stres oksydacyjny (wykazano np. zależny od dawki i czasu po podaniu istotny wzrost poziomu dialdehydu malonowego (MDA) oraz obniżony poziom zredukowanego glutationu (GSH) w wątrobie). Jednym z głównych efektów działania heksacn zarówno po podaniu jednorazowym jak i wielokrotnym była niezależna od dawki i ilości podań indukcja CYP1A w wątrobie (ok. 13-15 krotna w porównaniu z grupą kontrolną), co może stanowić czuły wskaźnik narażenia. Istnieje przekonanie potwierdzone licznymi badaniami, że tak silna indukcja CYP1A w wątrobie związana jest najczęściej z aktywacją szlaku metabolicznego prowadzącego do powstania toksycznych metabolitów związku. W ramach realizowanego grantu (P05D 010 25) przeprowadziłam badania identyfikacji potencjalnych metabolitów heksacn w kale i moczu (techniką GC/MS), z których jednoznacznie wynikało, że związek w całości wydala się w postaci niezmienionej, co pozwoliło (na tym etapie badań) wykluczyć tezę o powstaniu toksycznych metabolitów w wyniku indukcji CYP1A w wątrobie (publikacja w trakcie przygotowywania). Ponieważ są prace doświadczalne innych autorów wskazujące, że fizjologicznym centrum regulacji aktywności poszczególnych izoenzymów cytochromu P-450 (w tym m.in. CYP 1A) jest układ dopaminoergiczny, można przypuszczać, że indukcja CYP1A w wątrobie u szczurów narażonych na heksacn może być efektem jego działania ośrodkowego (co tłumaczyłoby działanie anorektyczne związku). Związki, które tak jak dioksyny wpływają na transkrypcję genów kontrolujących kluczowe reakcje biochemiczne, takie jak synteza i metabolizm hormonów mogą niekorzystnie oddziaływać m.in. na układ nerwowy i reprodukcyjny (np. indukcja CYP1A uważana jest za marker potencjalnej toksyczności rozrodu). Dlatego kolejnym etapem oceny działania toksycznego PCNs była wstępna ocena ich wpływu na ośrodkowy układ nerwowy (ad.3) i toksyczność prenatalna (ad.4). Wnioski: 1. Nie wszystkie kongenery PCNs, obecne w tkance tłuszczowej populacji generalnej są toksycznymi analogami 2,3,7,8-TCDD. 2. Z porównania toksyczności dwóch badanych kongenerów PCNs jednoznacznie wynika, że 1,3,7,8- tetracn nie wywołuje toksyczności ogólnoustrojowej, natomiast 1,2,3,5,6,7-heksaCN można zaliczyć do bardzo toksycznych analogów dioksyn. HeksaCN należy do bardzo silnych induktorów CYP1A, co może stanowić czuły wskaźnik narażenia. 3. HeksaCN po podaniu zarówno jednorazowym jak i wielokrotnym wywołuje u szczurów działanie anorektyczne oraz generuje stres oksydacyjny w wątrobie spowodowany bardzo silną peroksydacją lipidów co prowadzi wtórnie do działania hepatotoksycznego o typie stłuszczenia. Ad.3 Inspiracją do podjęcia badań potencjalnego wpływu PCNs na ośrodkowy układ nerwowy było obserwowane u szczurów działanie anorektyczne spowodowane głodzeniem się zwierząt (efekt afagii i adypsji - zahamowanie uczucia głodu i pragnienia), potwierdzone wynikami kontroli spożycia paszy i wody (publ. 12, 14, 16 załącznik 3A). Pomimo iż mechanizm działania anorektycznego nie został wyjaśniony, wiadomo, że jest najczęściej efektem dysfunkcji ośrodkowego układu nerwowego. Dlatego równolegle do badań oceny toksyczności ogólnej mieszaniny PCNs, przeprowadzono po raz pierwszy dla tej grupy związków wstępne badania oceniające ich wpływ na ośrodkowy układ nerwowy. W pierwszym badaniu (publ. IV) (Vinitskaya, Lachowicz, Kilanowicz, Bartkowiak, Zylinska; Environ. Toxicol Pharmacol., 2005), w wyizolowanych strukturach mózgu (pniu 7
mózgu, jądrach podstawnych oraz móżdżku) szczurów, którym wielokrotnie (drogą per os) podawałam mieszaninę PCNs została zbadana aktywność głównych enzymów związanych z metabolizmem najważniejszego neuroprzekaźnika hamującego w OUN tj. kwasu gammaaminomasłowego (GABA). Uzyskane wyniki potwierdziły, że PCNs w istotny sposób wpływają na jego metabolizm, co może zaburzać homeostazę w OUN. Mózg reguluje podstawowe funkcje życiowe, dzięki ujemnym sprzężeniom zwrotnym przeciwstawnie działających neurotransmiterów. Podanie szczurom mieszaniny PCNs spowodowało istotne obniżenie aktywności dekarboksylazy kwasu glutaminowego (GAD) (zwłaszcza w pniu mózgu), enzymu który z jednej strony odpowiada za syntezę GABA z kwasu glutaminowego, z drugiej jest jednocześnie enzymem metabolizmu glutaminianu (kluczowego transmitera pobudzającego w OUN). Pozwala to sądzić, że współdziałanie pomiędzy układami: GABA-ergicznym i glutaminoergicznym będzie zaburzone. Hipotezę tą wydaje się potwierdzać stwierdzony istotny wzrost aktywności transaminazy GABA (GABA-T), enzymu odpowiedzialnego za inaktywację GABA do semialdehydu bursztynowego a następnie do kwasu bursztynowego, który po przemianie w cyklu kwasów Krebsa powinien być ponownie transformowany do glutaminianu. Ten etap metabolizmu GABA zachodzi pod wpływem innego oznaczonego w badaniu enzymu tj. dehydrogenazy semialdehydu bursztynowego (SSA-DH). Ponieważ aktywność tego enzymu, szczególnie w jądrach podstawnych mózgu, była obniżona, można wnioskować, że mieszanina PCNs w rezultacie powinna zaburzać prawidłowe funkcjonowanie obu neuroprzekaźników. Prawdopodobną konsekwencją zmian aktywności badanych enzymów (zwłaszcza w pniu mózgu i jądrach podstawnych) będzie istotnie obniżony poziom GABA oraz wzrost stężenia glutaminianu, co może prowadzić do nadaktywności układu glutaminoergicznego tzw. ekscytotoksyczności, w efekcie czego można się spodziewać m.in. upośledzenia zapamiętywania i uczenia się. Na zmiany stężeń GABA najbardziej wrażliwy jest jednak układ dopaminoergiczny (GABA hamuje uwalnianie dopaminy najważniejszego neuroprzekaźnika pobudzającego), co jest z kolei niebezpieczne dla neuronów dopaminoergicznych. Ponieważ pień mózgu i jądra podstawne to struktury obejmujące podwzórze i wzgórze, w których zlokalizowane są ośrodki odpowiedzialne za podstawowe procesy motywacyjne (odpowiedzialne np. za potrzebę pobierania pokarmu) można się spodziewać, że u szczurów narażonych na PCNs czynności te powinny również być istotnie zaburzone. Aby potwierdzić słuszność tych hipotez u szczurów narażonych wielokrotnie na heksacn przeprowadzono testy neurobehawioralne (Kilanowicz et al. Neurotoxicology, 2012) (publ. V). Zasada tych badań opiera się na założeniu, że końcowym skutkiem procesów zachodzących w układzie nerwowym jest zachowanie, a jednostką funkcjonalną układu nerwowego jest odruch, czyli reakcja na bodziec. Tak więc każda zmiana w zachowaniu w trakcie narażenia lub po jego zakończeniu może być traktowana jako wpływ narażenia na stan czynnościowy układu nerwowego. W celu oceny stanu czynnościowego OUN u szczurów narażonych na heksacn wykonałam następujące badania: test otwartego pola (badanie aktywności ruchowej i badawczej); test gorącej płytki oraz badanie reakcji zaskoczenia, które służą do oceny funkcji czuciowych oraz test warunkowej reakcji biernego unikania pozwalający ocenić pamięć długotrwałą. Uzyskane w tych testach wyniki potwierdziły, że narażenie szczurów na heksacn istotnie zaburza procesy motywacyjne. Związek powodował m.in. zależne od dawki obniżenie aktywności motorycznej (zarówno ruchowej jak i badawczej) oraz istotnie upośledzał pamięć długotrwałą. Wyniki testu warunkowej reakcji biernego unikania jednoznacznie wykazały, że u szczurów narażonych na heksacn, niezależnie od dawki, zastosowanie kary (wstrząs elektryczny) za zejście z platformy nie wpływało na wydłużenie latencji schodzenia z platformy, co stanowiło miarę pamięci. Taka niska skuteczność 8
zastosowanej kary w hamowaniu reakcji unikania mogła sugerować albo upośledzenie zapamiętywania długotrwałego albo obniżoną wrażliwość na ból. Aby wykluczyć obniżoną wrażliwość na ból przeprowadziłam test gorącej płytki (szok termiczny) połączony z oceną poziomu znieczulenia po dodatkowym zastosowaniu bodźca elektrycznego. Miarą wrażliwości na ból i jednocześnie wskaźnikiem wielkości reakcji stresowej był więc poziom znieczulenia (podwyższenie progu bólu na bodziec termiczny) po zadziałaniu dodatkowego bodźca stresogennego (wstrząsy elektryczne). Ogromnym zaskoczeniem było, że u szczurów narażonych na heksacn niezależnie od dawki poziom znieczulenia pod wpływem bodźca stresogennego był istotnie zahamowany (od ponad 80% do praktycznie całkowitego zahamowania), natomiast wrażliwość na ból była istotnie podwyższona. Fizjologicznie silny bodziec stresogenny (w tym wypadku wstrząsy elektryczne w łapy) powinien zaktywować współczulny układ nerwowy do zwiększonego wydzielania hormonów tzw.,,reakcji walki i ucieczki, które w warunkach fizjologicznych prowadzą do wzrostu poziomu znieczulenia w reakcji na ból. Tak niski stopień znieczulenia pod wpływem bodźca stresogennego, jaki stwierdzono u narażonych szczurów sugeruje tzw.,,pomijanie zmysłowe (ang. sensory neglect), które polega na braku lub osłabieniu reakcji na takie bodźce. Aby potwierdzić ten efekt wykonano badanie reakcji zaskoczenia, w którym miarą reakcji (tj. nagłego, mniej lub bardziej uogólnionego skurczu mięśni szkieletowych w reakcji na silny bodziec dźwiękowy) była amplituda wychylenia platformy. U szczurów narażonych na wyższą dawkę związku reakcja ruchowa w odpowiedzi na bodziec dźwiękowy o natężeniu 115 db była wyraźnie stłumiona. Świadczą o tym istotnie zmienione wszystkie parametry oceniane w tym badaniu: zmniejszona amplituda wychylenia platformy; dłuższa latencja reakcji oraz istotnie krótszy czas trwania tej reakcji. Efekt obniżonej reakcji czuciowej u narażonych szczurów potwierdziło także badanie z zastosowaniem bodźców o słabszym natężeniu (prepuls) od bodźca, wywołującego reakcję zaskoczenia, co potwierdza efekt pomijania zmysłowego. Stwierdzone w przeprowadzonym badaniu efekty neurobehawioralne u szczurów narażonych na heksacn takie jak: afagia, adypsja, zmniejszona aktywność motoryczna, upośledzona pamięć długotrwała, zwiększona wrażliwość na ból, skrócenie czasu utrzymywania się reakcji lękowej oraz pomijanie zmysłowe wskazują teoretycznie na uszkodzenie brzuszno-bocznej części podwzgórza. Wszystkie takie efekty bowiem, jeśli występują równocześnie (a nie jako jeden z objawów), są charakterystyczne dla uszkodzenia tej właśnie części podwzgórza. Wnioski: 1. Wielokrotne podanie szczurom drogą per os polichlorowanych naftalenów wpływa na metabolizm jednego z kluczowych neuroprzekaźników OUN - kwasu gammaaminomasłowego (GABA) w mózgu. Jest to prawdopodobnie przyczyną istotnie zaburzonych procesów motywacyjnych tj. potrzeba pobierania pokarmu (efekt afagii i adypsji) czy m.in. zaburzenia pamięci długotrwałej, co wykazały testy behawioralne u szczurów narażonych na heksacn. 2. Długotrwałe (np. środowiskowe) narażenie na PCNs a zwłaszcza heksachloronaftalen wskazuje na możliwość indukcji zmian czynnościowych w ośrodkowym układzie nerwowym u ludzi z populacji generalnej. Ad. 4 Z przeglądu danych literaturowych wynika, że brak jest danych na temat zaburzeń rozwoju prenatalnego u ssaków w wyniku narażenia na PCNs. Przeprowadzone więc badania toksyczności prenatalnej PCNs u szczurów wykonano po raz pierwszy (Kilanowicz et al. Ecotoxicol Environ. Saf. 2011) (publ. VI). Mieszaninę PCNs podawałam ciężarnym samicom szczurów drogą per os w okresie organogenezy (od 6. do 15. dnia ciąży) i następnie zostały 9
przeprowadzone badania, które pozwoliły ocenić działanie toksyczne zarówno na organizm matki (toksyczność matczyna) jak i rozwijających się płodów (działanie fetotoksyczne, embriotoksyczne oraz teratogenne). W ocenie toksyczności matczynej oprócz integralnych wskaźników toksyczności obserwowano także m.in. zachowanie samic ciężarnych. W ocenie embriotoksyczności brano pod uwagę liczbę płodów żywych, martwych oraz liczbę resorpcji późnych i wczesnych. Ogniska martwicy w macicy, w których możliwe było odróżnienie części płodowej i części łożyskowej uznawano za resorpcje późne. Z kolei ogniska, w których rozróżnienie powyższych elementów nie było możliwe zaliczano do resorpcji wczesnych. Liczba implantacji była sumą liczby płodów żywych, martwych, resorpcji wczesnych i późnych. Różnicę między liczbą ciałek żółtych ciążowych a liczbą implantacji określano jako straty przedimplantacyjne, natomiast sumę płodów martwych i wszystkich resorpcji określano terminem straty postimplantacyjne. W ocenie działania teratogennego uwzględniano rozwój kośćca i narządów wewnętrznych płodów co umożliwiło zaliczenie obserwowanych nieprawidłowości do istotnych odchyleń od prawidłowego rozwoju (opóźnienia rozwoju kośćca lub wady wrodzone). Ważnym elementem do pełnej interpretacji wyników oceny toksyczności prenatalnej PCNs było także badanie makroskopowe rozwoju narządów wewnętrznych płodów (ocena podniebienia twardego, przewodów nosowych, wielkości i kształtu gałek ocznych, płatów węchowych, mózgoczaszki, narządów wewnętrznych klatki piersiowej i jamy brzusznej). Z przeprowadzonego eksperymentu jednoznacznie wynika, że PCNs w istotny sposób upośledzają rozrodczość u samic szczura (toksyczność matczyna) o czym świadczą: obniżona masa ciała, obniżony przyrost masy ciała w czasie ciąży, obniżone dobowe spożycie paszy i wody oraz istotne zmiany względnych i bezwzględnych mas narządów wewnętrznych. Badana mieszanina wpływała także negatywnie na rozwój prenatalny płodów. Stwierdzono działanie embriotoksyczne wyrażone: wzrostem liczby strat postimplantacyjnych w miocie oraz zależnym od dawki istotnym wzrostem śmiertelności wewnątrzmacicznej zarodków i płodów. Wykazano także zależnie od dawki działanie fetotoksyczne (obniżenie masy i długości ciała płodów). PCNs indukowały u szczurów zaburzenia rozwoju wewnątrzmacicznego manifestujące się opóźnieniem procesu kostnienia i rozwoju narządów wewnętrznych (mózgowie, nerki). Najistotniejsze było to, że efekt ten obserwowano w całym zakresie dawek zastosowanych przeze mnie w badaniu, również w dawkach nietoksycznych dla matek. U potomstwa obu płci samic narażanych na PCNs we wszystkich zastosowanych dawkach stwierdzono opóźnienia kostnienia polegające na braku jednego lub więcej ośrodków kostnienia mostka oraz powiększeniu ciemiączek, poszerzeniu szwów czaszkowych, lub niepełnym rozwoju kości pokrywy czaszki. Mieszanina PCNs podawana samicom szczura w okresie organogenezy indukowała wady wrodzone (rozszczep podniebienia twardego oraz wodonercze) co wstępnie pozwała zaliczyć PCNs do substancji działających teratogennie. W przeprowadzonym eksperymencie wyznaczyłam bardzo ważne z toksykologicznego punktu widzenia normatywy tj. najwyższą dawkę nietoksyczną NOAEL dla matek oraz najniższą dawką toksyczną LOAEL dla matek. Ustalone normatywy mogą znaleźć praktyczne wykorzystanie podczas szacowania ryzyka zdrowotnego dla populacji generalnej. WNIOSKI: Mieszanina PCNs podawana w okresie organogenezy samicom szczura per os w dawkach nietoksycznych wywołuje u płodów: działanie embriotoksyczne wyrażone wzrostem śmiertelności wewnątrzmacicznej zarodków i płodów. działanie fetotoksyczne: manifestujące się obniżeniem masy i długości ciała oraz opóźnieniem procesu kostnienia i rozwoju narządów wewnętrznych płodów 10
działanie teratogennie wyrażone indukcją wad wrodzonych (rozszczep podniebienia i wodonercze). Badania toksycznego wpływu poszczególnych kongenerów PCNs (w tym m.in. heksacn) na układ rozrodczy są obecnie przeze mnie kontynuowane w ramach projektu naukowego (grant NN 404 271240), którego jestem kierownikiem. Celem tych badań jest wyjaśnienie, czy stwierdzone dla mieszaniny PCNs zaburzenia rozwoju prenatalnego są następstwem bezpośredniego działania konkretnego związku, czy też efektem ich działania pośredniego, związanego z zaburzeniami zachodzącymi w organizmie matki (np. efekt transportu przezłożyskowego). PODSUMOWANIE: Opisany cykl publikacji dostarczył nowych i dotąd brakujących informacji na temat wielokierunkowego działania toksycznego polichlorowanych naftalenów, które praktycznie można będzie wykorzystać do szacowania ryzyka zdrowotnego dla populacji generalnej. Badania, które przeprowadziłam wskazują, że PCNs charakteryzują się bardzo wolnym obrotem ustrojowym, przy czym poszczególne kongenery znacząco się różnią. Związkiem, który ulega bardzo wysokiej bioakumulacji głównie w tkance tłuszczowej oraz wątrobie a także powoduje działanie toksyczne podobne do dioksyn jest heksachloronaftalen. W przypadku stałego narażenia środowiskowego populacji generalnej jakie występuje dla PCNs, najważniejszy jednak wydaje się fakt, że poszczególne kongenery należące do tej grupy (np. heksacn) nawet w dawkach nie wywołujących toksyczności ogólnoustrojowej mogą: zaburzać rozwój prenatalny oraz indukować zmiany czynnościowe w ośrodkowym układzie nerwowym, co może mieć znaczące konsekwencje zdrowotne. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Poza omówionym powyżej cyklem 6 publikacji wybranych jako podstawa do ubiegania się o stopień doktora habilitowanego (ich łączna wartość: IF 9.95 i 130 punktów KBN/MNiSW), w skład mojego dotychczasowego dorobku naukowego wchodzi także 28 innych publikacji naukowych w tym: 14 prac oryginalnych; 12 publikacji poglądowych oraz 2 prace o charakterze popularno-naukowym. Sumaryczny impact factor wszystkich publikacji naukowych według listy Journal Citation Reports wynosi 22.72 (337 punktów według listy KBN/ MNiSW). Po uzyskaniu stopnia doktora opublikowałam łącznie 28 prac naukowych w tym 15 prac oryginalnych oraz 13 prac poglądowych (w tym jako pierwszy autor opublikowałam 10 prac oryginalnych i 1 pracę poglądową o łącznej wartości IF 13,240 i 178 punktów KBN/MNiSW). Jestem także autorem rozdziału:,,toksykologia Pestycydów w monografii pt.,,podstawy toksykologii. Kompendium dla studentów szkół wyższych wydanie I, II poprawione, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 2006, 2008. Jestem również autorem lub współautorem 39 doniesień prezentowanych na międzynarodowych i krajowych konferencjach oraz sympozjach naukowych, z których część była prezentowana w formie referatów ustnych (załącznik 3C). Indeks cytowań moich prac według bazy Web of Science wynosi 45 (lub 48 wg. Scopus), indeks Hirscha: 4 (lub 5 wg. Scopus). Szczegółową charakterystykę pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych jakie uzyskałam w okresie mojej pracy zawodowej od roku 1996 do chwili obecnej przedstawiłam poniżej. 11
a) Działalność naukowo-badawcza przed uzyskaniem stopnia doktora W pierwszym roku zatrudnienia pracowałam na stanowisku inżynieryjnotechnicznym, co pozwoliło mi zapoznać się z technikami izolowania trucizn z materiału biologicznego oraz różnymi metodami analitycznymi (np. absorpcyjną spektrometrią atomową (ASA); technikami izotopowymi; chromatografią gazową sprzężoną z detekcją mas (GC/MS); metodami spektrofotometrycznymi; metodami spektrofluorymetrycznymi i in.) W tym czasie brałam udział w dwóch zróżnicowanych tematycznie pracach zespołowych: 1),,Wpływ różnych preparatów leczniczych glinu na procesy erytropoezy u szczura oraz 2),,Badania hepatotoksyczności i toksykokinetyki wybranych bromopochodnych aromatycznych u szczura (publ. 1, 2 załącznik 3A). W latach 1997-2001 r. przeprowadziłam badania, które stanowiły tematykę mojej pracy doktorskiej dotyczącej metabolizmu wybranych związków z grupy alkilowych pochodnych naftalenu (cztery izomery dimetylonaftalenu oraz 2-izopropylonaftalen) u szczura. Wybrane do badań alkilowe pochodne naftalenu, pomimo ich bardzo szerokiego stosowania w różnych gałęziach przemysłu, były stosunkowo słabo poznane w aspekcie toksykologicznym. Brak danych na temat ich metabolizmu uniemożliwiał wykonywanie monitoringu biologicznego a ocena narażenia opierała się na pomiarze stężeń w powietrzu środowiska pracy. Stąd też moim głównym celem badawczym było zbadanie ich losów w ustroju szczura obejmujących procesy wchłaniania, dystrybucji narządowej, wydalania z moczem i kałem jak również ustalenie głównych torów przemian. Dla wszystkich badanych związków wyznaczyłam podstawowe parametry kinetyczne, co pozwoliło ocenić szybkość ich obrotu ustrojowego oraz wykluczyć kumulację ustrojową. Ma to szczególne znaczenie w przypadku ekspozycji powtarzanej (narażenie zawodowe). Wykorzystując technikę chromatografii gazowej sprzężonej z detekcją mas (GC/MS), dla każdego z badanych związków zidentyfikowano główne metabolity (od 6 do 8 substancji dla każdego związku), którymi były pochodne hydroksylowe oraz metabolity zawierające siarkę (tiopochodne). Na podstawie przeprowadzonych po raz pierwszy dla wszystkich związków kompleksowych badań toksykokinetycznych, zaproponowałam dwutorowy szlak ich przemian w ustroju szczura z utworzeniem przejściowych epoksydów, które dalej ulegały przemianom do pochodnych hydroksylowych lub były sprzęgane z glutationem (publ: 3-8 Załącznik 3A). Zaproponowane przeze mnie tory przemian tych związków w ustroju szczura nie były wcześniej opublikowane przez innych badaczy, co nosiło znamiona nowości naukowej. Przeprowadzone badania identyfikacji głównych metabolitów miały jeszcze inny wymiar aplikacyjny, mianowicie pozwoliły na zaproponowanie dla poszczególnych związków biomarkerów ekspozycji zawodowej. Pracę doktorską obroniłam z wyróżnieniem w listopadzie roku 2001 (Nagroda Naukowa Rektora indywidualna II stopnia oraz Nagroda Naukowa I stopnia Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego). Praca była w części subsydiowana przez Komitet Badań Naukowych (grant promotorski 4PO5F02013) oraz w ramach prac własnych Akademii Medycznej w Łodzi (502-13-437 i 502-13-673). b) działalność naukowo-badawcza po uzyskaniu stopnia doktora (niezwiązana z tematyką habilitacyjną) Równolegle do prowadzonych badań eksperymentalnych wchodzących w zakres moich głównych tematów naukowych aktywnie uczestniczyłam również w innych pracach badawczych. W latach 1999-2002 byłam głównym wykonawcą projektu naukowego (4PO5F02419), w którym oceniano wpływ rytmu okołodobowego na metabolizm wybranych związków z grupy chloro- i bromopochodnych alifatycznych u myszy obejmującym: 12
toksykokinetykę i identyfikację głównych metabolitów techniką GC/MS oraz działanie hepatotoksyczne na podstawie wybranych parametrów biochemicznych i oceny histopatologicznej wątroby. W ramach współpracy z Zakładem Toksykologii i Kancerogenezy Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi wykonałam m.in. kompleksowe badania toksykokinetyki u szczurów obu płci dla powszechnie stosowanego w przemyśle rozpuszczalnika N-metylo-2- pirolidonu (publ. 11 załącznik 3A). W latach 2004-2008 we współpracy z Instytutem Biochemii PAN w Warszawie byłam jednym z głównych wykonawców badań naukowych prowadzonych w ramach projektu badawczego zamawianego (PBZ-MIN-14/PO5/2004) pt.,,inhibitory kinaz białkowych jako potencjalne leki przeciwnowotworowe i przeciwwirusowe. W badaniach tych, przeprowadzonych na szczurach dokonano oceny toksyczności ostrej, działania hepatotoksycznego i porfirynogennego a także wykonano kompleksowe badania toksykokinetyki, obejmującej ustalenie głównych dróg wydalania badanych związków po podaniu różnymi drogami oraz identyfikację głównych metabolitów tych związków techniką GC/MS wyizolowanych z moczu i kału (publ.13 załącznik 3A oraz dwie publikacje w trakcie przygotowywania). Drugim (obok tematu pracy habilitacyjnej) głównym kierunkiem badawczym jakim od kilku lat z zaangażowaniem się zajmuję jest,,rola pierwiastków niezbędnych oraz toksycznych w etiologii różnych nowotworów u ludzi. W latach 2005-2009 byłam jednym z głównych wykonawców projektu badawczego (N405015031/078312) pt.,,igf-1 i IGFBP-3 w etiologii nowotworu prostaty: rola cynku i miedzi. U pacjentów z nowotworem prostaty (PCa) wykazano ścisły związek między zaburzoną homeostazą cynku w gruczole prostaty a metabolizmem insulinozależnych czynników wzrostu (IGF-1) (publ. 15, 18 załącznik 3A). Uzyskane wyniki badań potwierdziły rolę obniżonego stężenia cynku w gruczole prostaty w regulacji proliferacji komórkowej tkanek objętych nowotworem zarówno z zaawansowanym PCa jak i we wczesnej jego postaci (stan przedrakowy). W badaniu wykazano także istotny wzrost stężenia puli insulinozależnych czynników wzrostu IGF-1 w wyniku zmiany ich dystrybucji do białka wiążącego (IGFBP-3) (publ. 15, 18 załącznik 3A). Kontynuacją tych badań jest kolejny grant badawczy realizowany obecnie (NN 405 611 838) pt.,,wpływ cynku i selenu na indukcję metalotioneiny (MT) i hormonów androgenowych u szczurów poddanych długoterminowej suplementacji tymi pierwiastkami, w którym także jestem jednym z głównych wykonawców. Istotą tych badań jest ocena wpływu 3 miesięcznej suplementacji cynkiem i selenem na indukcję MT w prostacie szczura oraz jej wpływ na metabolizm testosteronu i powstającego z niego dihydrotestosteronu (publikacja w trakcie pisania). Na podstawie oznaczeń tych pierwiastków w poszczególnych częściach prostaty u szczura została oceniona także ich biodostępność dla tego narządu. Eksperyment ten pozwoli na osiągnięcie praktycznych korzyści w zakresie informacji dotyczących suplementacji u mężczyzn, a w szczególności czy jest ona bezpieczna i wpływa stabilizująco na homeostazę hormonów androgenowych. Jestem również jednym z wykonawców w innym grancie badawczym realizowanym obecnie, którego tematyka także dotyczy roli pierwiastków w etiologii nowotworów hormonozależnych pt.,,ksenoestrogenne działanie kadmu (NN404504938). c) Prace poglądowe: Od roku 1999 do chwili obecnej opublikowałam jako współautor lub pierwszy autor łącznie 12 prac o charakterze poglądowym (publ. 1-12 załącznik 3B) oraz dwie prace o charakterze popularno-naukowym (publ. 13,14, załącznik 3B), które zostały napisane na zamówienie Biura do Spraw Substancji Chemicznych do biuletynów:,, Chemia, Zdrowie, 13
Środowisko oraz,,chemia i Biznes i są bezpośrednio związane z tematyką badawczą mojej pracy habilitacyjnej, w których omówiono problem aspektu zdrowotnego narażenia populacji generalnej na trwałe zanieczyszczenia organiczne (POPs). 10 z opublikowanych prac o charakterze poglądowym stanowią ekspertyzy naukowe dokumentacji dotyczących propozycji najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) lub propozycji wytycznych szacowania ryzyka zdrowotnego czynników rakotwórczych dla różnych związków chemicznych, opracowanych dla Zespołu Ekspertów ds. Czynników Chemicznych Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN oraz ds. Czynników Rakotwórczych (publ. 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 załącznik 3B). d) Informacje dodatkowe: Recenzje w czasopismach zagranicznych: Przygotowywałam recenzje prac oryginalnych dla czasopism z listy filadelfijskiej: Ecotoxicology and Environmental Safety (3-krotnie); Environmental Science and Technology (2- krotnie) oraz Reproductive Toxicology (2-krotnie). Udział w projektach badawczych finansowanych ze środków budżetowych na naukę (numery projektów - charakter udziału przy realizacji projektu). 1. PO5D 018 12,,Toksykokinetyka i działanie hepatotoksyczne heksabromobenzenu i tetrabromobisfenolu A termin zakończenia projektu 30. 10. 1998r. - wykonawca 2. PO5F 023 19,,Kinetyka rozmieszczania, wydalania i metabolizm 2-izopropylonaftalenu w ustroju szczura grant promotorski, termin zakończenia 31. 12. 2001r. - główny wykonawca 3. PO5F 024 19,, Wpływ rytmu dobowego na metabolizm i działanie hepatotoksyczne wybranych chloro i bromopochodnych alifatycznych u myszy termin zakończenia 31. 12. 2002r. - główny wykonawca 4. P05D 010 25,,Toksykokinetyka i działanie hepatotoksyczne penta- i heksachloronaftalenu termin zakończenia projektu - 2006 r - kierownik grantu 5. PBZ-MIN-14/P05/2004- projekt badawczy zamawiany: Inhibitory kinaz białkowych jako potencjalne leki przeciwnowotworowe i przeciwwirusowe w ramach projektu zrealizowano badania: Ocena toksyczności ostrej, ocena działania hepatotoksycznego i działania porfirogennego. Badanie wchłaniania, rozmieszczenia narządowego i wydalania z moczem i kałem. Identyfikacja w moczu i w kale głównych metabolitów badanych związków techniką GC/MS. termin zakończenia projektu grudzień 2008 r. - wykonawca 6. N405 015 031/0783 12,,IGF-1 i IGFBP-3 w etiologii nowotworu prostaty: rola cynku i miedzi termin zakończenia projektu marzec 2009 r. - wykonawca 7. N N405 611 838,,Wpływ cynku i selenu na indukcję metalotioneiny (MT) w prostacie i homeostazę hormonów androgenowych u szczurów poddanych długoterminowej suplementacji tymi pierwiastkami termin zakończenia grantu 20.04.2013 r. - wykonawca 8. N N404 504938,,Ksenoestrogenne działanie kadmu termin zakończenia grantu 25.04.2013 r. - wykonawca 9. N N404 271240,,Toksyczność prenatalna wybranych trucizn środowiskowych z grupy trwałych zanieczyszczeń organicznych: tetrachloronaftalenu i heksachloronaftalenu termin zakończenia grantu 27.05.2014 r. - kierownik grantu 10. Praca własna AM 502-13-437,,Rozmieszczanie narządowe 1,2-; 1,3- i 1,4 dimetylonaftalenów w ustroju szczura 1997-1999 - główny wykonawca 11. Praca własna AM 502-13-673-,,Rola glutationu w metabolizmie 1,2-,1,3-,1,4- dimetylonaftalenu oraz naftalenu w ustroju szczura 2000-2001 - główny wykonawca 14
12. Praca własna AM 502-13-840-,,Toksykokinetyka, metabolizm i hepatotoksyczność tetrachloronaftalenu w ustroju szczura. 2002-2004 - główny wykonawca 13. Praca własna UM 502-13-406,, Teratogenność mieszaniny polichorowanych naftalenów u szczura 2005-2006 - główny wykonawca 14. Praca własna UM 502-13-630,,Rozmieszczenie w ustroju i transport przezłożyskowy mieszaniny polichlorowanych naftalenów u szczura 2007-2008 - główny wykonawca 15. Praca własna UM 502-13-786,,Ocena toksyczności matczynej i działania embriotoksycznego heksachloronaftalenu u szczura. 2008-2009 - kierownik badań. Odbyte kursy i szkolenia: 1. Polska, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi,, Nowoczesne metody oceny toksyczności substancji chemicznych 08-11. 10. 1997r. 2. Polska, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi,, Metody oceny działania mutagennego i genotoksycznego substancji chemicznych 06-08. 12. 1999r. 3. Polska, Poznań,, Postęp w zakresie oznaczania leków w materiale biologicznym i interpretacja wyników 21-22. 09. 2000r. 4. Polska, Pszczyna,,Badania fizyko-chemiczne, toksykologiczne i ekotoksykologiczne nowych produktów chemicznych 17-18.06.2010 r. 5. Polska, Łódź CE2 Centrum Edukacji,, GLP dobra Praktyka Laboratoryjna. Wdrożenie, dokumentowanie i akredytacja 14-18.-02.2011 r. Otrzymane nagrody: 1. Nagroda Naukowa I stopnia Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Toksykologicznego za rozprawę doktorską Łódź 8.09.2002 r. 2. Nagroda Naukowa Rektorska - indywidualna II stopnia za rozprawę doktorską - Łódź 23. 09. 2002 r. 3. Nagroda Rektorska Dydaktyczna zespołowa I stopnia - Łódź 27. 12. 2007 r. 4. Nagroda Naukowa Rektorska Trzeciego Stopnia (za publikację naukową) -Łódź listopad 2010 r. 5. Nagroda Naukowa Rektorska Drugiego Stopnia (za cykl publikacji naukowych) Łódź - Listopad 2011 r. 15