KOZY hodowla, ChóW, UżYTKOWANIE

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO Z SIEDZIBĄ W OLSZTYNIE KOZY hodowla, ChóW, UżYTKOWANIE I produkty MLECZNE Olsztyn, 2017 r.

WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO z siedzibą w Olsztynie Jerzy Bancewicz Kozy - hodowla, chów, użytkowanie i produkty mleczne Olsztyn, 2017 r.

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn, tel./fax 89 535 76 84, 526 44 39 e-mail: sekretariat@w-modr.pl, www.w-modr.pl WMODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, 19-400 Olecko tel. 87 520 30 31, 520 30 32, fax 87 520 22 17 e-mail: olecko.sekretariat@w-modr.pl Dyrektor WMODR mgr inż. Damian Godziński I Zastępca Dyrektora WMODR mgr Małgorzata Micińska-Wąsik II Zastępca Dyrektora WMODR mgr Sonia Solarz-Taciak Dyrektor Oddziału w Olecku mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel./fax. 89 526 44 39, 89 535 76 84 e-mail: redakcja@w-modr.pl, www.w-modr.pl Nakład: 500 egz. Wydanie I

Spis treści Wstęp... 5 I. MLECZNE RASY KÓZ... 6 II. UTRZYMANIE KÓZ MLECZNYCH... 7 III. ROZRÓD KÓZ... 12 IV. ODCHÓW KOŹLĄT... 12 V. PROFILAKTYKA I OPIEKA WETERYNARYJNA... 13 VI. WARTOŚĆ ODŻYWCZA I PROZDROWOTNE CECHY MLEKA KOZIEGO... 14 Literatura... 15

WSTĘP Opracowania archeologiczne pozwalają stwierdzić, że koza jako zwierzę gospodarskie towarzyszy człowiekowi już od epoki kamiennej. Ma też swoje miejsce w mitologii greckiej i rzymskiej. Chociaż chów i hodowla kóz w Polsce ma wieloletnią tradycję, to aż do lat osiemdziesiątych chowano kozy w rozproszeniu tzn. tylko bardzo nieliczne, czy wręcz pojedyncze zwierzęta w drobnych gospodarstwach. Najwięcej kóz utrzymywano na Śląsku, Opolszczyźnie oraz w okolicach Krakowa i Sandomierza. Niestety powszechnie kojarzono kozę z ubóstwem jej właścicieli, choć rodziny, które w trudnych czasach powojennych miały kozy i mleko od nich na potrzeby szczególnie dzieci, nie miały większych problemów ze zdrowiem. Od roku 1948 do roku 1970 pogłowie kóz w Polsce zmniejszyło się z ok. 830 do 40 tys. sztuk. Ten wyraźny spadek pogłowia kóz miał z pewnością związek z szybkim wzrostem pogłowia bydła i dużą podażą mleka krowiego. Wówczas zaniechano kontynuacji pracy hodowlanej w stadach kóz, kontroli użytkowości mlecznej, nauczania chowu i hodowli kóz na uczelniach rolniczych, a same kozy wyeliminowano ze spisu zwierząt gospodarskich. Według profesora Romana Niżnikowskiego (SGGW w Warszawie) do niekwestionowanych zalet chowu tego gatunku zwierząt gospodarskich należą: dobre wykorzystanie paszy, możliwość utrzymania na małej powierzchni inwentarskiej i paszowej, odporność na choroby, a także łatwość doju i wysoka wydajność mleka w stosunku do masy ciała. Dr inż. Stanisława Zając (ART w Olsztynie) określa walory dietetyczno - terapeutyczne mleka koziego: jest ono z powodzeniem stosowane w żywieniu dzieci z tzw.,,mleczną skazą białkową, astmatyków, cierpiących na inne schorzenia dróg oddechowych oraz w żywieniu osób starszych i rekonwalescentów. Dodatkowym walorem podnoszącym jego przydatność są silne właściwości antyalergiczne. Tłuszcz mleka koziego jest bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe. Jest naturalnie zhomogenizowany, czyli ma postać bardzo drobnych kuleczek, przez co jest łatwo trawiony, przyswajany i dietetyczny. Dzięki naturalnej homogenności tłuszczu mleko kozie obniża poziom cholesterolu we krwi u spożywających je osób. Ponadto mięso kozie, szczególnie uzyskiwane z młodych zwierząt odznacza się wysokimi walorami kulinarnymi i dietetycznymi. Koza, będąc gatunkiem o szczególnej wydolności fizjologicznej organizmu, a co za tym idzie przejawiając znaczne zdolności adaptacyjne i dużą odporność na choroby rozpowszechniona jest w chowie i hodowli na całym świecie. Koza daje w ciagu roku taką ilość mleka, która dwudziestokrotnie przekracza ciężar jej ciała. Kozy wraz z owcami należą do najdawniejszych zwierząt domowych. Kozy były źródłem mleka na długo zanim zaczęto hodować krowy. Zapewniają wyżywienie licznych narodów zamieszkujących zwłaszcza suche regiony świata. Współcześnie kozy jako zwierzęta gospodarskie utrzymywane są w ponad 100 krajach. WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 5

Najważniejsze ośrodki chowu i hodowli tych zwierząt znajdują się w południowej Azji: głównie w Indiach i Chinach, na obrzeżach Afryki: najliczniejsze hodowle w RPA i w krajach Europy Południowej: we Francji, Niemczech, Grecji, Hiszpanii i w Federacji Rosyjskiej, w Meksyku, USA i w krajach Ameryki Południowej. Liczba ras kóz na świecie jest niesamowicie duża: w Europie hoduje się kozy 317 ras, w Afryce 229 ras, a na Bliskim Wschodzie 139 ras. Kilka ras ma zasięg światowy, albo jak kto woli - kosmopolityczny: saaneńska szwajcarska, alpejska francuska, burska i coraz częściej nubijska - egipska. Polskie doświadczenia koziarskie w porównaniu z praktyką światową są skromne, ale pewnie szybko to się zmieni, gdyż jest coraz większe zapotrzebowanie na tzw. zdrową żywność i nie ma większych problemów z importem materiału hodowlanego i nowych technologii. W latach osiemdziesiątych pod wpływem trendów europejskich i światowych, głównie dzięki prozdrowotnym właściwościom mleka koziego w Polsce zainteresowano się kozą, jako zwierzęciem produkcyjnym. W 1982 roku, najpierw na opolszczyźnie wznowiono kontrolę użytkowości mlecznej kóz w Polsce. Pracownicy naukowi olsztyńskiej ART sprowadzili na nasz teren z południa Polski kozę polską białą uszlachetnioną oraz z zagranicy saaneńską i alpejską. W związku z tym, że mleko kozie jest drogie i poszukiwane szczególnie przez ludzi ze skazą białkową, podjęto próby wychowu koźląt na mieszankach mlekozastępczych, optymalizując żywienie i odchów koźląt. Opracowano wówczas w Olsztynie zatwierdzoną w 1991 roku polską normę na mleko kozie, dzięki której można było,,urynkowić to mleko i wprowadzić je do sklepów. W 1987 roku w Polsce oceną hodowlaną objęto ok. 300 szt. kóz. Kozy saaneńskie czystorasowe wprowadzono do hodowli dopiero w 2001 roku. W grudniu 2006 roku funkcjonowały w kraju zaledwie trzy czystorasowe stada kóz saaneńskich. Kozy alpejskie, anglo-nubijskie i burskie (rasa mięsna) były reprezentowane w znacznie mniejszej liczbie. Aktualnie w 2017 r. pogłowie kóz w województwie warmińsko-mazurskim wynosi 2843 szt. Dane na temat pogłowia kóz w Polsce dostępne są od roku 2004, kiedy to wznowiono coroczny spis tych zwierząt gospodarskich. Według GUS (na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku) w Polsce ogólne pogłowie kóz liczyło ok.120 tys. sztuk. Najwięcej kóz utrzymywanych jest na terenie województw: małopolskiego, podkarpackiego, wielkopolskiego, lubelskiego, śląskiego i mazowieckiego. Według danych Polskiego Związku Hodowców Owiec i Kóz pod oceną użytkowości jest zaledwie około tysiąca sztuk kóz, z czego około 800 zwierząt jest wpisanych do ksiąg zarodowych. W województwie warmińsko-mazurskim również przybywa specjalistycznych gospodarstw koziarskich, produkujących mleko i sery kozie. Dużą część populacji kóz w Polsce stanowią mieszańce lokalnych odmian kóz z kozą saaneńską i alpejską: koza biała uszlachetniona i koza barwna uszlachetniona oraz kozy bezrasowe, nazywane też użytkowymi. Porównanie wydajności mlecznej kóz w Polsce w ostatnich latach daje nieoczekiwane wyniki: rekordzistkami okazują się kozy barwne, w zasadzie bezrasowe (najprawdopodobniej mieszańce dawnych wysokowydajnych form), wśród których rekordzistka w trakcie 300-dniowej laktacji dała aż 1100 l mleka, co bez kompleksów można odnieść do kierunku pracy hodowlanej w wielu czystorasowych stadach kóz w Europie. 6 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

Dowodzi to również celowości zwrócenia uwagi hodowców i inspektorów oceny wartości użytkowej na te kozy tym bardziej, że nadal brak jest ogólnopolskiego programu hodowli kóz. Współczesne rolnictwo funkcjonuje w złożonych warunkach. Rentowność produkcji rolniczej w dużym stopniu zależy od skali produkcji w gospodarstwie, a tu okazuje się, że koza, chociaż sama daje mleko jak lekarstwo dla człowieka, często problematycznie znosi utrzymywanie w większych grupach. Rolnicy-praktycy i naukowcy zgodnie stwierdzają, że większa koncentracja kóz w stadzie znacznie obniża bezpieczeństwo zdrowotne stada. Wprowadzanie do stada zwierząt z zakupu musi być realizowane poprzez pewność zdrowotności stad matecznych i rygory kwarantanny oraz profilaktyki zwierząt. Problemem okazuje się również znaczne pokrewieństwo najlepszych kozłów funkcjonujących w krajowej hodowli. Cenne mleko kozie stanowi ok. 2% światowej produkcji mleka pozyskiwanego od różnych gatunków zwierząt gospodarskich. W Polsce jest podobnie. Do niedawna tylko mleczarnia w Turku na większą skalę przerabiała mleko kozie. Kilkanaście lat temu uruchomiono nową, bardzo nowoczesną mleczarnię Danmis w Bukowcu 76 km od Poznania (internet: www.danmis.com.pl). Produkty tej mleczarni są stale dostępne w sklepach naszego województwa. Rynek kozich produktów mlecznych jest wyrażnie rozwojowy w Polsce i w Europie. Wzorowe przykłady produkcji (średnia wydajność z dużych stad np. 500 kóz mlecznych wynosi 1350 l) i przetwórstwa mleka koziego mamy najbliżej za naszą zachodnią granicą. W części wschodniej Niemiec wokół mleczarni Państwa Zimmermann w miejscowości Falkenhain w Saksonii (internet: www.kaese-zimmermann.de) funkcjonuje znaczna liczba gospodarstw produkujących mleko kozie. W mleczarni od 1919 roku przerabia się je przede wszystkim na doskonałe sery, wśród których hitem od zawsze jest Altenburger Zigenkaese. Byłem tam i zapewniam - jest rzeczywiście super - hiper. Można zwiedzać zakład i degustować oraz kupować sery do woli. I.MLECZNE RASY KÓZ W POLSCE. q Saaneńska szwajcarska q Alpejska francuska q Barwna uszlachetniona Koza saaneńska szwajcarska Rasa wyhodowana w dolinie rzeki Saan w Szwajcarii. Światowa rasa kóz, jednostronnie mleczna, wykorzystywana w wielu krajach do uszlachetniania ras miejscowych. Są to kozy białe, wysokie (kozły mierzą w kłębie 90-110 cm, kozy 75-85 cm), mają długi tułów, harmonijną budowę ciała, wymię kuliste i prawidłowo wykształcone. Masa ciała dorosłych samic wynosi 50-90 kg, a kozłów 80-120 kg. Kozy saaneńskie są przeważnie bezrożne, choć bywa, że mają rogi, np. kozy hodowane we Francji. Wydajność mleczna za 300 dni laktacji wynosi 600-1200 kg; przy 3,4% zawartości tłuszcu, zaś WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 7

białka ok. 3%. W Australii zanotowano rekord świata dla kozy tej rasy: 3300 kg mleka w pierwszej i 3500 kg w drugiej laktacji. Rasa ta jest hodowana min. w Szwajcarii, Francji, Holandii, Niemczech, Grecji, Czechach, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Włoszech, USA, Tunezji, Korei i Indonezji. W Polsce od wielu lat hoduje się kozy saaneńskie, a pod ich wpływem doskonali się krajowe mleczne kozy białe. Koza (kozioł) alpejska francuska Są to kozy barwne. Umaszczenie od jasnopłowego do ciemnobrunatnego z czarnymi końcami nóg i czarnej prędze wzdłuż linii grzbietu. W rasie tej są osobniki bezrożne jak i z rogami.masa ciała kóz wynosi 50-80 kg, a kozłów 80-100 kg. Wydajność mleka za okres 300 dniowej laktacji jest wysoka i dochodzi nawet do 1800 kg. Rekordowa wydajność mleka tej rasy wynosi 2400 kg mleka. Jest to rasa o zasięgu, podobnie jak rasa saaneńska, międzynarodowym. W Polsce rasę tę używa się do doskonalenia krajowych kóz barwnych. Koza (kozioł) nubijska We wschodnich Niemczech czystorasowe, wysokowydajne kozy saaneńskie, użytkowane intensywnie kryje się kozłami nubijskimi, importowanymi z Egiptu w celu dalszej konsolidacji typu mlecznego i poprawy eksterieru. II.UTRZYMANIE KÓZ MLECZNYCH. q kozy doi się najczęściej dwa razy dziennie; q kozy można doić ręcznie lub mechanicznie; q dój mechaniczny trwa 3-4 minuty, a ręczny 6-7 minut; q koza daje około 2 litry mleka podczas jednego doju. 8 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

Dobrostan kóz, to stan kondycji psychofizycznej zwierząt, wynikający z określonych warunków ich utrzymania i użytkowania. Dobrostan można określić jako 5 wolności zwierząt od: q głodu i pragnienia; q dyskomfortu; q bólu, ran i chorób; q strachu i stresu; q ograniczeń behawioryzmu - zwierzęta powinny móc wyrażać naturalne zachowania. Koza jako zwierzę stadne powinna przebywać w grupie. Tam ustalają się odpowiednie układy socjalne polegające min. na wytworzeniu w stadzie kóz naturalnej, samoistnej hierarchii. Ma to wpływ na stabilność psychiczną wszystkich osobników w stadzie. W masowym chowie i hodowli zwierząt, szczególnie w gospodarstwach realizujących intensywną produkcję fermową, potencjalnie istnieje szereg czynników zaburzających dobrostan zwierząt. Do najważniejszych z nich mogą należeć: q system utrzymania - często na zbyt ograniczonej przestrzeni uniemożliwiającej ekspresję naturalnych zachowań; q system regulacji rozrodu - selektywne rozmnażanie dla celów produkcyjnych bez spełniania kryteriów dobrostanu (min. bez możliwości ekspresji naturalnych zachowań płciowych), q system karmienia - dieta skomponowana w celu osiągania określonych wysokich efektów produkcyjnych, często bagatelizująca właściwe potrzeby żywieniowe; q inne praktyki hodowlane - znakowanie, kurtyzowanie ogonów, kastracja etc., często wykonywane w sposób powodujący zbędny ból i stres. Niezależnie od stopnia intensywności produkcji koziarskiej w naszym klimacie kozy muszą mieć do dyspozycji budynek lub wiatę, które zapewnią im niezbędną izolację od niekorzystnych warunków klimatycznych (nadmierne nasłonecznienie, intensywne opady, porywisty wiatr). Kozy źle znoszą ponadto niskie temperatury i wysoką wilgotność otoczenia występujące jednocześnie. Dobrostan WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 9

kóz w dużym stopniu zależy od tego, czy koziarnia jest budynkiem właściwym pod względem zoohigienicznym i architektonicznym. Do dyspozycji rolników utrzymujących w swoich gospodarstwach kozy opracowano znaczny wybór nowoczesnych projektów budowy, modernizacji i adaptacji pomieszczeń dla kóz. Na rynku funkcjonuje obfitość różnego rodzaju materiałów budowlanych i wyposażenia budynków inwentarskich, z czego można wybrać wiele do koziarni. Minimalne warunki utrzymania kóz: Kozy w pomieszczeniach inwentarskich utrzymuje się: q na stanowisku na uwięzi; q w kojcu bez uwięzi: pojedynczo, z wyjątkiem koźląt; grupowo. Na uwięzi utrzymuje się wyłącznie dorosłe samice, z wyjątkiem samic w okresie okołoporodowym i odchowu koźląt! Kozom zapewnia się możliwość korzystania z wybiegów. W przypadku utrzymywania kóz na uwięzi, wymiary stanowiska powinny wynosić: szerokość - co najmniej 0,75 m; długość - co najmniej 1,35 m. Powierzchnia kojca dla kóz utrzymywanych pojedynczo powinna wynosić w przypadku utrzymania: q kozy dorosłej - co najmniej 1,5 m 2 i dodatkowo co najmniej 0,3 m 2 dla koźlęcia ssącego; q kozła - co najmniej 1,5m 2 ; q kozła - reproduktora - co najmniej 3 m 2. 10 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

Powierzchnia kojca dla kóz utrzymywanych grupowo, powinna wynosić, w przeliczeniu na jedną sztukę, w przypadku utrzymywania: q kóz dorosłych - co najmniej 1,5 m 2 i dodatkowo co najmniej 0,3 m 2 dla koźlęcia ssącego; q kozłów - co najmniej 1,5 m 2 ; q kozłów reproduktorów - co najmniej3 m 2 ; q koźląt - co najmniej 1 m 2. Powierzchnia wybiegu dla kóz, w przeliczeniu na jedną kozę, powinna wynosić co najmniej 4 m 2, a w przypadku kozłów - co najmniej 6 m 2. W pomieszczeniach inwentarskich dla kóz: q Stężenie: dwutlenku węgla (CO2) nie powinno przekraczać 3 000 ppm, siarkowodoru (H2S) nie powinno przekraczać 5 ppm, q koncentracja amoniaku (NH3) nie powinna przekraczać 20 ppm; q wilgotność względna powietrza nie powinna przekraczać 80%; q temperatura powietrza powinna wynosić co najmniej 8 C; q prędkość przepływu powietrza nie powinna przekraczać 0,5 m/sek. Tab 1. Oświetlenie koziarni. Rodzaj pomieszczeń Oświetlenie dzienne Oświetlenie sztuczne (natęż. lx) wychowalnia 1 : 15-1 : 18 20-30 (200)* tuczarnia 1 : 15-1 : 20 20-30 koziarnia matek 1 : 18 20-30 paszarnia 1 : 10-1 : 12 50 oświetlenie nocne dla wszystkich grup - 3-5 * oświetlenie okresowe np: miejsca wykoźleń, interwencji weterynaryjnych etc. Tab. 2. Wielkość powierzchni ładownej w środku transportu drogowego dla kóz (dla małych koźląt może być przewidziana powierzchnia poniżej 0,20 m 2 /sztukę). Kategoria zwierząt kozy Masa ciała (kg) do 35 od 35 do 55 powyżej 55 0,20-0,30 0.30-0,40 0,40-0,75 powierzchnia (m 2 / kozę ) kozy wysokokotne do 55 powyżej 55 0,40-0,50 powyżej 0,50 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 11

Tab. 3. Pasze stosowane w żywieniu kóz. Kozy - hodowla, chów, użytkowanie i produkty mleczne Pasze Typowe Specyficzne objętościowe soczyste objętościowe suche treściwe zielonki z traw z motylkowatymi - w tym pastwiskowa; kiszonki i sianokiszonki z traw z motylkowatymi, kiszonki z kukurydzy lub wysłodków buraczanych (b.dobrej jakości) siana, słoma zbóż jarych (poza jęczmieniem) gniecione ziarna zbóż, nasiona strączkowych, śruty poekstrakcyjne, wysłodki buraczane suche, młóto browarniane pędy, gałęzie i liście drzew i krzewów, chwasty, zioła, odpady ogrodowe, obierzyny ziemniaczane (bez kiełków), porost nieużytków liściarka drzew lub krzewów, kora drzew lub krzewów, suszone chwasty lub odpady ogrodowe (nać marchwi), kasztany i żołędzie odpady kuchenne (pieczywo ) Orientacyjne roczne zapotrzebowanie na pasze dla,,dobrej kozy mlecznej z przychówkiem: q Okres letni - 165 dni zielonki 5-8 kg/dzień 1000-1300 kg siano 0,1-0,2 kg/dzień 15-30 kg pasze treściwe 0,5-1 kg/dzień 60-160 kg pasze mineralne 10-15 g/dzień 2-2,5 kg q Okres zimowy - 200 dni siano 1-1,5 kg/dzień 200-300 kg w przeliczeniu na zielonkę kiszonka lub sianokiszonka w przeliczeniu na zielonkę 900-1300 kg 2-3 kg/dzień 400-600 kg 500-700 kg lub okopowe 2-5 kg/dzień 400-1000 kg pasze treściwe 0,5-1 kg/dzień 100-200 kg pasze mineralne 10-15 g/dzień 2,5-3 kg 12 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

q Razem, w skali 365 dni: zielonki 1000-1300 kg siano 200-300 kg kiszonka 400-600 kg pasze mineralne 10-15 g/dzień lub okopowe 400-1000 kg pasze treściwe 180-300 kg pasze mineralne 5-6 kg Przeciętnie koza dojna wypija ponad 6 l wody dziennie, podawanej 2-3 razy na dobę (lepszy jest stały dostęp do wody). III.ROZRÓD KÓZ q Młode kozy dopuszcza się do rozrodu: 7-8 miesięcy (min. masa ciała: 30-35 kg = ¾ masy kozy dorosłej); q Młode kozły dopuszcza się do rozrodu: 8 miesięcy i min. 35-40 kg masy ciała); q W wieku 10 lat zanik przydatności rozpłodowej kóz (kozły brakuje się w wieku powyżej 6 lat); q Aktywność płciowa kóz - od końca sierpnia do listopada; q Ruja trwa 1-3 dni, średnio 36 godzin, owulacja 24-36 godzin od początku rui, następna ruja po 21 dniach; q Pokrycie: 15-20 godzin od wystąpienia pierwszych objawów rui; q W kryciu indywidualnym 1 kozioł może pokryć do 150 kóz (nie wiecej niż 4-5 skoków dziennie); q Ciąża u kóz trwa około 150 dni; q Na 1,5-2 miesiące przez planowanym wykoźleniem kozę trzeba zasuszyć: ograniczenie okopowych, kiszonek i pasz treściwych. Ograniczyć dojenie do 1 razu dziennie, a po 5-7 dniach zaprzestać doju. IV.ODCHÓW KOŹLĄT Preferowany odchów sztuczny: q koza nie niepokojona przez koźlęta; q równomierne spożycie mleka lub preparatu mlekozastępczego przez koźlęta; q łatwość nauczenia koźląt picia z naczynia; q możliwość wykorzystania mleka koziego, mleka krowiego, preparatów mlekozastępczych lub innego pójła (15-20% tłuszcu i 20-25% białka w suchej masie). WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 13

Już w 3 tygodniu życia koźlęta zaczynają pobierać pasze stałe: gnieciony owies, dobre siano lub zielonki. Po 3 tygodniach przeżuwają, a po 6 tygodniach są już w pełni ukształtowanymi przeżuwaczami. W wieku około 10 tygodni koźlęta powinny korzystać z pastwiska (w chowie przydomowym wypas przy matkach wskazany już od wieku 3 tygodni). V.PROFILAKTYKA I OPIEKA WETERYNARYJNA Zdrowie kóz jest gwarancją sukcesu hodowlanego i produkcyjnego. Kozy nie są gatunkiem zwierząt gospodarskich szczególnie wymagającym pod względem żywienia i opieki. Niemniej jednak hodowca powinien możliwie pilnie czuwać nad stanem zdrowotnym swoich podopiecznych. Zdrowe kozy są zwierzętami aktywnymi, pełnymi energii i ciekawymi życia. Orientacyjne normy fizjologiczne u kóz: Temperatura ciała w C 38,5-40,0 Liczba tętna na minutę 70-100 Liczba oddechów na minutę Liczba ruchów żwacza na minutę 5-10 Dorosłe zwierzęta: 10-20 Koźlęta: 20-40 14 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

Kozy mogą zapadać na wiele chorób. Najważniejsze z nich to: q ketozy; q krzywica; q ochwat; q wzdęcie żwacza; q zapalenie wymienia; q bąblowica; q choroba motylicza; q kokcydioza; q robaczyca płucna; q wszołowice i wszawice; q bruceloza; q kleszczowe zapalenie mózgu; q enteroksemia; q enzootyczne ronienia; q gorączka Q; q grzybice; q ospa; q pryszczyca; q wirusowe zapalenie stawów i mózgu; q zakaźna bezmleczność; q zakaźne zapalenie płuc i opłucnej; q zakaźne zapalenie spojówek i rogówki. W sytuacji podejrzenia o chorobę, szczególnie zakaźną hodowca powinien niezwłoczne zareagować: izolować zwierzę i wezwać lekarza weterynarii. V.WARTOŚĆ ODŻYWCZA I PROZDROWOTNE CECHY MLEKA KOZIEGO q zawartość suchej masy, białka, tłuszczu, laktozy podobna jak w mleku krowim; q homogenne (3 - krotnie mniejsze niż w mleku krowim kuleczki tłuszczu mlekowego) - łatwa przyswajalność przez człowieka; q zawiera wszystkie aminokwasy egzogenne; q pokrywa zapotrzebowanie niemowląt na witaminę A i niacynę oraz ma znaczną nadwyżkę witamin B1, B2 i kwasu pantotenowego; q zawiera 4 razy więcej wapnia i 6 razy więcej fosforu niż mleko ludzkie; q zawiera znikomą ilość frakcji alfa-s kazeiny - głównego składnika białka mleka krowiego, wywołującego reakcje alergiczne u niemowląt ze skazą białkową.; q mleko kozie jest białe, gdyż nie zawiera karotenu, który nadaje mleku krowiemu kremowe zabarwienie. WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r. 15

Literatura: q Niżnikowski R. i wsp. - Chów kóz. OW,,HOŻA - Warszawa, 2007 r.; q Romanowska A.- Alternatywne kierunki produkcji rolniczej - kozy. RCDRR i OW w Przysieku, 2004 r.; q Czarniawska - Zając S. - Kozy - niedoceniane zwierzęta gospoddarskie; 1996 r.; q Bancewicz J. - Dobrostan zwierząt w chowie i hodowli kóz. W - MODR z siedzibą w Olsztynie, 2009 r.; q Krzyżewski J. i wsp.: Chów i hodowla zwierząt gospodarskich. Fundacja,,Rozwój SGGW Warszawa, 1997 r. 16 WMODR z siedzibą w Olsztynie 2017 r.

Powiatowe Zespoły Doradztwa Rolniczego (adres, kontakt) PZDR w Bartoszycach, ul. Hubalczyków 2, (89) 7622205, pzdr.bartoszyce@w-modr.pl PZDR w Braniewie, ul. Kościuszki 118, (55) 2432846, pzdr.braniewo@w-modr.pl ZDR w Działdowie, Lidzbark, ul. Jeleńska 6 lok. 13/2, (23) 6961975, pzdr.dzialdowo@w-modr.pl PZDR w Elblągu, ul. Grunwaldzka 2, (55) 2353236, pzdr.elblag@w-modr.pl PZDR w Ełku, ul. Suwalska 84, (87) 6216967, pzdr.elk@w-modr.pl PZDR w Giżycku, ul. Przemysłowa 2, (87) 4285199, pzdr.gizycko@w-modr.pl PZDR w Gołdapi, ul. Wolności 20, (87) 6151957, pzdr.goldap@w-modr.pl PZDR w Iławie, ul. Lubawska 3, (89) 6493773, pzdr.ilawa@w-modr.pl PZDR w Kętrzynie, ul. Powstańców Warszawy 1, (89) 7513093, pzdr.ketrzyn@w-modr.pl PZDR w Lidzbarku Warm., ul. Krasickiego 1/48, (89) 7672310,pzdr.lidzbark@w-modr.pl PZDR w Mrągowie, ul. Bohaterów Warszawy 7a/2, (89) 7412451, pzdr.mragowo@w-modr.pl PZDR w Nowym M.Lub., ul. Jagiellońska 24d, (56) 474 21 88,pzdr.nowe.miasto@w-modr.pl PZDR w Nidzicy, ul. Słowackiego 17, (89) 6252650, pzdr.nidzica@w-modr.pl PZDR w Olecku, ul. Kolejowa 31, (87) 5203031, pzdr.olecko@w-modr.pl PZDR w Olsztynie, Biskupiec, ul. Niepodległości 4A, (89) 7152259,pzdr.olsztyn@w-modr.pl PZDR w Ostródzie, ul. Składowa 2, (89) 6462424, pzdr.ostroda@w-modr.pl PZDR w Piszu, ul. Wojska Polskiego 33, (87) 4232033, pzdr.pisz@w-modr.pl PZDR w Szczytnie, ul. Kościuszki 1/6, (89) 6243059, pzdr.szczytno@w-modr.pl PZDR w Węgorzewie, ul. Kraszewskiego 40, (87) 4271221, pzdr.wegorzewo@w-modr.pl

Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, 10-356 Olsztyn tel. 89 535 76 84, 89 526 44 39 e-mail: sekretariat@w-modr.pl www.w-modr.pl