2. NAWIĄZANIE DO KONWENCJI, UMÓW MIĘDZYNARODOWYCH I PRO- GRAMÓW ZWIĄZANYCH Z DORZECZEM ODRY Polska jest stroną wielu konwencji i umów międzynarodowych, działają programy i fundusze międzynarodowe. Część z nich dotyczy również rzeki i doliny Odry. Poniżej zestawiono te, które w największym stopniu odnoszą się do środowiska i gospodarki wodnej, ściśle związane z dorzeczem rzeki Odry. KONWENCJE I UMOWY MIĘDZYNARODOWE HELCOM Konwencja Helsińska Konwencja o Ochronie Środowiska Obszaru Morza Bałtyckiego (18-22 marca 1974 r.) wraz z poprawką z 1992 roku została zatwierdzona i wprowadzona, aby objąć ochroną nie tylko środowisko Morza Bałtyckiego, ale również całe jego dorzecze. Konwencję w 1974 r. podpisały wszystkie kraje nadbałtyckie: Dania, Finlandia, NRD, RFN, Polska, Szwecja i ZSSR, natomiast w 1992 r. poprawkę sygnowały: Dania, Finlandia, Niemcy, Polska, Szwecja, Rosja, Litwa, Łotwa i Estonia, a następnie Europejska Wspólnota Gospodarcza. Początkowo, w okresie lat 1974-1980, Komisja Tymczasowa IC prowadziła działalność w trzech dziedzinach: Zarządzanie i legislacja. Nauka i technologia (kryteria i normy zrzutu ścieków, monitoring środowiska morskiego, technologia ochrony wody). Prewencja zanieczyszczeń ze statków i likwidacja zanieczyszczeń. We wrześniu 1990 roku, w Ronneby w Szwecji, na spotkaniu premierów na konferencji Morza Bałtyckiego do HELCOM przystąpiły Norwegia, Republika Czech, Republika Słowacji, Europejska Wspólnota Gospodarcza oraz przyjęto deklaracje zarządów banków wielostronnych. Na tej konferencji zatwierdzono prowadzenie przez grupę roboczą JCEAP długofalowego programu odbudowy środowiska Morza Bałtyckiego. HELCOM uznała konieczność opracowania studium redukcji 50% ładunku zanieczyszczeń dopływających z Polski do Morza Bałtyckiego. Studium objęło dorzecze Odry w granicach Polski, Czech, Słowacji i Niemiec oraz Zalew Szczeciński w granicach Polski i Niemiec. Raport określił lokalizację i charakterystykę źródeł zanieczyszczeń w całym dorzeczu Odry i wskazał tzw. gorące punkty. Ich liczbę określono na 17, z czego 13 w Polsce. Gorące Punkty w dorzeczu Odry wg Studium z 1992 r.: Zanieczyszczenia przemysłowe: Szczecin Police (P)* Legnica Głogów (P) Bolesławiec Wizów Wrocław Ubocz Lubań Katowice (P) Ostrava (Republika Czeska) (P) Kopalnie Polski i Czech Rolnictwo i hodowla zwierząt (P) Zanieczyszczenia miejskie: Szczecin Międzyodrze (P) Poznań Łódź (P) Zielona Góra Wrocław 4
Katowice Zachodnie Paniewniki (P) Ostrava (Republika Czeska) (P) Ochrona litoralu na wyspie Wolin (Polska i Niemcy) (P). *(P) Priorytetowe Gorące punkty w dorzeczu Odry z 1994 r. Program ten skupia się na 119 gorących punktach poprzez wspomaganie rozwoju prawodawstwa, inicjatyw gospodarczych i poprawy finansowania lokalnego działalności. W Polsce ustalono 34 gorące punkty, w tym 18 o znaczeniu priorytetowym oraz 1 wspólny polsko-czeski i po 1 wspólnym priorytetowym polsko-niemieckim i polsko-rosyjskim. AGENDA 21 Globalny Program Działań przyjęty na Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Środowiska i Rozwoju (United Nations Conference on Environment and Development - UNCED), która odbyła się w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. Dokument ten zawiera podstawowe wskazania dotyczące ochrony i kształtowania środowiska życia człowieka, zwracając uwagę na szereg jego uwarunkowań społecznych i ekonomicznych oraz ochronę zasobów naturalnych, a także racjonalne gospodarowanie nimi w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego rozwoju. W odpowiedzi na zasady opracowane na tej konferencji Polska przygotowała zasady wdrożenia postanowień Agendy 21. Agenda 21 składa się z 4 części i zawiera ok. 40 rozdziałów, w tym: politykę promocji zdrowia ludności, ochrony środowiska, zachowania biologicznej różnorodności, ochrony wody pitnej itp. Zasady opracowane przez Polskę przedstawiają postęp dokonany w wypełnianiu tych ustaleń. Najważniejszą zaletą Agendy 21 jest jej dynamiczny charakter, a co za tym idzie fakt, iż zaproponowała nie tylko ogólne rozwiązania prowadzące do poprawy stanu środowiska w skali światowej, ale pobudziła systemowe podejście do problemów lokalnych w powiązaniu z sytuacją globalną. Dokument jest podstawą do sporządzenia lokalnego programu działań - lokalnej Agendy 21, a dialog i wzajemna współpraca między władzami gminy a obywatelami i różnymi organizacjami społecznymi są podstawą powodzenia podejmowanych działań. Konwencja RAMSAR Konwencja dotycząca terenów podmokłych o międzynarodowym znaczeniu, zwłaszcza jako siedliska ptactwa wodnego (1971 r.). Polska podpisała tę konwencję w 1978 r., a od kwietnia 1998 r. w Polsce jest 8 miejsc z listy RAMSAR, w tym 2 w dorzeczu Odry tj. jezioro Świdwie rezerwat Szczeciński i Gorzów Wlkp. rezerwat Słoński. Strony konwencji zobowiązują się do: wyznaczenia co najmniej 1 miejsca, które spełnia kryteria RAMSAR, do włączenia na listę terenów podmokłych o znaczeniu międzynarodowym, do włączenia konserwacji terenu podmokłego do swojego krajowego planowania wykorzystania gruntów, do ustanowienia rezerwatów przyrody na terenach podmokłych, do promowania szkolenia w zakresie badań terenów podmokłych, zarządzania nimi i ochrony, do konsultowania z innymi członkami Konwencji spraw związanych z jej wdrożeniem. Konwencja Wodna UN/ECE Komisja Ekonomiczna Narodów Zjednoczonych ds. Europy. Konwencja w sprawie ochrony i wykorzystania transgranicznych cieków wodnych i jezior międzynarodowych; 1992 r. W lipcu 1997 r. w Helsinkach Strony Konwencji uzgodniły, że podejście do problemów wód transgranicznych w formie zintegrowanej gospodarki wodnej pomoże poprawić zarządzanie wodami wewnętrznymi i zapewni spójność w ochronie i wykorzystaniu zarówno wód wewnętrznych jak i transgranicznych. 5
Ponadto strony konwencji uzgodniły 5 programów przyszłej współpracy: wspólne organizacje, pomoc dla krajów w okresie przejściowym, zintegrowana gospodarka wodna, kontrola skażeń lądowych, zaopatrzenie w wodę i ochrona zdrowia ludności. Wdrożenie za pośrednictwem programu doradztwa regionalnego RASP. Doradcy promują lepszą integrację krajów w okresie przejściowym poprzez zastosowanie wymagań ECE i norm w obszarach transportu, energii i rozwoju przemysłu, handlu i ochrony środowiska. ICP Waters Programme Międzynarodowy program Współpracy w zakresie Oceny i Kontroli Zakwaszenia Rzek i Jezior ustanowiony w Helsinkach w lipcu 1985 r. przez Ciało Wykonawcze Konwencji dotyczącej transgranicznego zanieczyszczenia powietrza o dalekim zasięgu. W programie ICP Waters uczestniczy 21 krajów, w tym Polska. Jego celem jest ustanowienie stopnia geograficznego rozmieszczenia zakwaszenia wód powierzchniowych w krajach UNECE. Rezultaty obejmują opracowanie instrukcji programowej metod i realizacji kontroli, przeprowadzanie międzylaboratoryjnych testów jakościowych i opracowanie bazy danych. Umowa o współpracy w zakresie gospodarki wodnej na wodach granicznych między Polską a Niemcami, podpisana została w maju 1996 r. Umowa dotyczy współpracy gospodarczej, naukowej i technicznej w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych, uwzględniając zasady ochrony środowiska przyrodniczego. Wodami granicznymi w rozumieniu niniejszej umowy są odcinki płynących wód powierzchniowych, którymi przebiega granica, inne wody powierzchniowe, w tym Zatoka Pomorska, Zalew Szczeciński i wody podziemne w tych miejscach, w których przecinane są granicą. Na spotkaniu Komitetu Polsko-Niemieckiego ds. Wód Granicznych w 1997 r. określono główne zadania: Koordynacja kontroli i oceny jakości wód granicznych Nysy Łużyckiej i Odry, Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej. Ustalenie wspólnych planów gospodarki wodnej na wodach granicznych. Wypracowanie wspólnych zasad oceny wpływu na środowisko i ekosystem planowanych działań. Rozwiniecie systemów kontroli, powiadamiania, ostrzegania i wzajemnej pomocy w przypadku nadzwyczajnego zanieczyszczenia wód granicznych. Rozwój współpracy dotyczącej kontroli powodziowej i wspólnie przeprowadzanych akcji łamania lodów na Zalewie Szczecińskim i Dolnej Odrze. Przerzuty wód między wodami granicznymi a innymi zlewniami. Ochrona wód powierzchniowych i podziemnych przed zanieczyszczeniem i nadmiernym poborem wody. Zabudowa wód granicznych i budowa, utrzymanie i wykorzystanie obiektów hydrotechnicznych dla wykorzystania zasobów wodnych. Podejmowanie decyzji dotyczących własności różnych urządzeń wodnych w obszarze wód granicznych. Regulacja i utrzymanie odcinków granicznych wód żeglownych i nieżeglownych oraz ochrona koryt rzecznych i obszarów zalewowych. Zapobieganie i zwalczanie nadzwyczajnych zanieczyszczeń wód granicznych. Wydobywanie materiałów z wód granicznych. Planowanie, realizacja i finansowanie wspólnych przedsięwzięć transgranicznych są uzgadniane. Każda ze stron wedle umowy ponosi odpowiedzialność za realizację przedsięwzięć na swoim terytorium. Niniejsza umowa nie reguluje uprawiania rybołówstwa i żeglugi na wodach granicznych. Nie wyklucza to jednak uwzględnienia tych dziedzin przy podejmowaniu i wykonywaniu zadań gospodarki wodnej. 6
Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry przed Zanieczyszczeniem ICOAP 11 kwietnia 1996 r. we Wrocławiu ministrowie ochrony środowiska rządów Polski, Czech i Niemiec oraz przedstawiciele UE podpisali deklarację upoważniającą do natychmiastowego powołania Komisji i organizacji Sekretariatu Komisji. Zakres zainteresowań zgodnie z tą umową obejmuje Odrę, Zalew Szczeciński oraz obszary ich zlewisk. Ponieważ prawie 90% tych obszarów leży w Polsce, jest ona zobowiązana do przeprowadzenia większości prac. Komisja stawia sobie następujące cele: Zapobieganie i trwałe obniżanie zanieczyszczania Odry i Morza Bałtyckiego szkodliwymi substancjami. Doprowadzenie ekosystemów wodnych i brzegowych do stanu naturalnego, z charakterystyczną różnorodnością gatunków. Umożliwienie wykorzystania wód Odry dla pozyskania wody do picia z infiltracyjnych ujęć brzegowych oraz do nawodnień, hodowli ryb i dla turystyki. Cele te mają być realizowane poprzez: Wspólne opracowanie programów działania i harmonogramów ich wdrażania, łącznie z oszacowaniem kosztów i oceną możliwości finansowych. Działalność wspomagająca wymianę najnowszych technologii zapobiegania i obniżania zanieczyszczeń wód. Powołano cztery grupy robocze: Grupa robocza ds. działania programu Grupa robocza ds. nadzwyczajnych zanieczyszczeń Grupa robocza ds. prawa i organizacji Grupa robocza ds. powodzi (utworzona po powodzi 1997r.) Kierownictwo grup powierzono poszczególnym krajom. Unia Europejska zamierza przekazać poprzez program PHARE fundusze na finansowanie pracy studialnej dla Odry dotyczącej: modelowania symulacyjnego, poziomu bezpieczeństwa wałów przeciwpowodziowych i propozycji powiązań metodycznych. Rząd Brandenburgii podjął inicjatywę powołania międzynarodowej trójstronnej komisji (Europejskie środowisko życia Odry), w celu wdrożenia programu ochrony przyrody i ochrony przed powodzią. INTERREG II C Projekt ODERREGIO (REGION ODRY) Projekt Transgraniczna koncepcja zapobiegania powodzi w dorzeczu Odry z uwzględnieniem działań z zakresu gospodarki przestrzennej jest projektem zrealizowanym w ramach wspólnej inicjatywy Interreg II C Europejskiej Komisji ds. Rozwoju współpracy transgranicznej w zakresie planowania przestrzennego. Po katastrofalnej powodzi na Odrze w roku 1997 miała miejsce Konferencja Ministrów Gospodarki Przestrzennej Niemiec, Polski i Czech dnia 22 sierpnia 1997 roku zapoczątkowując współpracę tych 3 krajów w zakresie czynnej ochrony przeciwpowodziowej w oparciu o działania gospodarki przestrzennej. Projektu rozpoczął się w grudniu 1999 r., a zakończył w 2001r. Objęty projektem obszar obejmuje całe dorzecze Odry (118 861 km²). Przeważająca część obszaru dorzecza (89%) położona jest na terenie Polski rozciągając się na terenie 5 województw. 5% obszaru dorzecza przypada na Niemcy (kraje związkowe Brandenburgia i Saksonia), a 6% przypada na Republikę Czeską. Celem projektu było: Wypracowanie metod oraz zdefiniowanie głównych kierunków działań dla zapobiegania powodzi z uwzględnieniem działań z zakresu gospodarki przestrzennej dla całego dorzecza Odry. Uzgodnienie tych działań w Grupie Roboczej towarzyszącej projektowi i skupiającej przedstawicieli zainteresowanych krajów. 7
Międzynarodowa Komisja Ochrony Odry (MKOO) opracowała wspólną strategię mającą na celu udoskonalenie ochrony przeciwpowodziowej na Odrze, strategia ta obejmuje następujące dziedziny działań: Techniczna ochrona przeciwpowodziowa, Obszary naturalnej retencji wody na Odrze oraz w jej całym dorzeczu, Sztuczne zbiorniki retencyjne na Odrze oraz na jej dopływach, Rozbudowa systemów prognozowania powodzi oraz ostrzegania przed powodzią, Świadomość ryzyka oraz profilaktyka we własnym zakresie dotkniętych osób i instytucji. Projekt Oderregio wspierany był w ramach inicjatywy wspólnoty europejskiej Interreg II C w obszarze CADSES oraz przez otwarte środki uzupełniające Phare/CBC. INTERREG III B w ramach tej inicjatywy przewidziana jest kontynuacja transgranicznej i interdyscyplinarnej współpracy w dziedzinie czynnej ochrony przeciwpowodziowej na Renie i Mozie włączonej do programu dla obszaru północno-zachodniej Europy oraz rozbudowa współdziałania na rzecz dorzeczy Odry/Łaby i Dunaju w ramach tejże inicjatywy Program współpracy dla obszaru Dunaju i południowo-wschodniej Europy (CADSES). Program dla Odry 2006 Strategia modernizacji Odrzańskiego Systemu Wodnego Dokument opracowany w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i Ministerstwie Środowiska, przyjęty przez rząd Ustawą z dnia 6 lipca 2001 r. o ustanowieniu programu wieloletniego "Program dla Odry 2006 Program dla Odry 2006 powstał z połączenia Programu ODRA 2006, który został opracowany we Wrocławiu, w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Biuro Terenowe we Wrocławiu przez zespól specjalistów pod kierownictwem koordynatora programu prof. Janusza Zaleskiego oraz Programu dla Odry opracowanego w Ministerstwie Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Program dla Odry-2006 określa średniookresową strategię modernizacji Odrzańskiego Systemu Wodnego. Celem programu jest zbudowanie zintegrowanej gospodarki wodnej dorzecza Odry uwzględniającej: potrzeby zabezpieczenia przeciwpowodziowego, sporządzenia prewencyjnych planów zagospodarowania przestrzennego, ochrony czystości wody, środowiska przyrodniczego i kulturowego, modernizacja Odrzańskiego Systemu Wodnego, zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy obszaru Nadodrza z uwzględnieniem bezpieczeństwa ludzi i realistycznie ocenianych możliwości finansowania przedsięwzięć. Zasady ekorozwoju są formułowane i respektowane we wszystkich komponentach Programu, zarówno na etapie planowania jak i realizacji. Program dla Odry - 2006 proponuje wizję Odry i Nadodrza jako nowocześnie zagospodarowanego korytarza ekologicznego tej części Europy wytyczając, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, konkretne zadania w zakresie: zwiększenia retencji wód w powiązaniu z ochroną przeciwpowodziową (poldery oraz zbiorniki), modernizacji i rozbudowy istniejącego systemu ochrony przeciwpowodziowej w ramach tzw. komponentu B pożyczki Banku Światowego system monitorowania i ostrzegania, ochrony czystości wody w ramach programu Komisji Ochrony Wód Odry przed Zanieczyszczeniem, utrzymania i odtworzenia żeglugi śródlądowej, wykorzystania siły wód do produkcji odnawialnej energii, zachowania i renaturyzowania ekosystemów rzek i ich dolin, zwrócenia się miast i gmin nadodrzańskich frontem ku rzece. 8
Program ten uwzględnia rozmaite aspekty dochodzenia Polski do członkostwa w Unii Europejskiej. Stanowi też polski wkład do budowy transnarodowego programu w ramach Inicjatywy Szczecińskiej. 9