MICHAIL MOROZ, JOANNA PAKULNICKA, ALEKSANDR LUKASZUK,

Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody (Parki nar. Rez. Przyr.) 23 2 3 160 2004 MICHAIL MOROZ, JOANNA PAKULNICKA, ALEKSANDR LUKASZUK, Fauna pluskwiaków (Heteroptera) i chrząszczy (Coleoptera) cieków wodnych dorzecza rzeki Berezyna w Berezinskim Rezerwacie Biosfery (Białoruś) MOROZ M., PAKULNICKA J., LUKASZUK A. 2004. Fauna of the bugs (Heteroptera) and beetles (Coleoptera) in the watercourses of the Berezina River basin in the Berezinski Biosphere Reserve. Parki nar. Rez. przyr., 23(2):...... ABSTRACT: 76 species of aquatic beetles and 24 of bugs were found in the watercourses of the Berezyna River basin in the Berezinsky Biosphere Reserve. The commonest species observed were: Gerris lacustris, Notonecta glauca, Hesperocorixa sahlbergi (Heteroptera) and Laccophilus hyalinus and Gyrinus aeratus (Coleoptera). The fauna included a number of species rare in Belarus and Europe Sigara fallenoidea (HUNGFORD, 1926), Sigara limitata (FIEBER, 1848), Gerris sphagnetorum GAUNITZ, 1947, Hydrochus megaphallus HENEGOUWE, 1988 and Deronectes latus (STEPHENS, 1828). It is concluded that the fauna of aquatic insects is relatively rich and represented by a number of species rare in Belarus. KEY WORDS: Aquatic bugs and beetles, river, rare species, biosphere reserve, Belarus. Michail Moroz. Institute of Zoology, Belorussian Academy of Sciences, Akademiczeskaja 27, Minsk 220072, Belarus,e-mail: moroz@biobel.basnet.by Joanna Pakulnicka. Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM, ul. Plac Łódzki 3, 10-727 Olsztyn, Poland, e-mail: joanna.pakulnicka@uwm.edu.pl; Aleksandr Lukaszuk. Berezinski biosphere reserve, Domzerici, Belarus, e-mail: bbsr@tut.by WSTĘP Pluskwiaki i chrząszcze wodne należą do organizmów powszechnie występujących w różnych typach środowisk wodnych. Z uwagi na to, ze wiele z nich jest drapieżnikami, odgrywają one znaczną rolę w biocenozach wodnych jako regulatory liczebności innych grup taksonomicznych wchodzących w skład makrobentosu. Tymczasem występowanie wielu z gatunków jest bardzo zagrożone, na skutek coraz silniejszej obecnie antropopresji. Z tego względu, najmniej przekształcone przez człowieka obszary wodno-błotne, występujące jeszcze w Europie Wschodniej, niewątpliwie zabezpieczają występowanie populacji szczególnie zagrożonych gatunków, przyczyniając się tym samym do zachowania bioróżnorodności w skali tego regionu. Jednym z bardziej interesujących pod względem przyrodniczym obszarów jest Białoruskie Polesie, w obrębie którego zostało wydzielonych wiele obszarów [1]

2 Michail Moroz i in. chronionych (rezerwatów). Niestety do tej pory są one stosunkowo słabo poznane pod względem faunistycznym. Problem ten dotyczy również Berezinskiego Rezerwatu, w którym występujące hydrobionty rozpoznane zostały do tej pory bardzo słabo. Pewne informacje na temat fauny pluskwiaków i chrząszczy rzek Berezinskiego Rezerwatu zostały przedstawione w pracach MOROZA 1995; SZAWERDO 1995; RYNDEWICZA 1997; TISZCZIKOWA G.M., TISZCZIKOWA I.G. 1999; MOROZA, RYNDEVICHA 2000; MOROZA i in. 2001). Dane o wybranych gatunkach można znaleźć w pracach: LOPATINA i in. 1981, ZACHARENKO, MOROZA 1988; RYNDEWICZA 1991; SZAWERDO 1997; LUKASZUKA 2001; LUKASZUKA, MOROZA 2002). Celem niniejszych badań było uzupełnienie wiedzy na temat fauny pluskwiaków i chrząszczy wodnych w rezerwacie Berezinskim. Praca ta prezentuje wyniki badań nad inwentaryzacją owadów wodnych obszarów chronionych Białorusi. TEREN BADAŃ Berezinski Rezerwat Przyrody ma powierzchnię około 80 tysięcy ha i zajmuje centralną część Górnoberezinskiej Niziny Pojezierza Białoruskiego (GOLOD, PARFINOW 1997). Współczesna rzeźba terenu została ukształtowana przez lodowce i wody powstające z ich topnienia w okresie czwartorzędu. Główna część terytorium rezerwatu (powyżej 95% powierzchni) znajduje się w basenie rzeki Jessy, która uchodzi do Zachodniej Dźwiny. Dział wodny pomiędzy basenami Morza Bałtyckiego i Czarnego znajduje się w północno - wschodniej części rezerwatu, w rejonie jeziora Pławno i Torfowiska Domżerickiego. Całkowita długość cieków na terytorium rezerwatu wynosi około 315 km. Berezyna jest typowo nizinną rzeką. Jej długość całkowita wynosi 613 km, natomiast na obszarze rezerwatu - 110 km. Szerokość rzeki do Kanału Sierguczskiego wynosi 10 15m, a poniżej 15-20m. Szerokość terenu zalewowego waha się od 200 m do 2 km. Koryto jestbmocno kręte i swobodnie meandrujące. Prędkość przepływu wody wynosiła 0,22-0,59 m/sek. Woda charakteryzuje się wskaźnikami hydrochemicznymi typowymi dla tego rodzaju rzek i reprezentuje typ węglanowy wapniowy. W okresie pomiarów mineralizacja wody zawierała się w przedziałach 240-330 mg/l, a w okresie wezbrań wód ulegała obniżeniu do 64-163 mg/l (TISZCZIKOW G.М., TISZCZIKOW I.G. 1999). W wodzie stwierdzono również podwyższoną zawartość żelaza 1,08 mg/l. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w październiku 2001 roku oraz w lutym, kwietniu i czerwcu 2002 roku. Próby pobierano czerpakiem hydrobiologicznym (powierzchnia wlo-

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 3 tu 0,031 m 2 ), na 9 stanowiskach, metodą koszenia wśród roślinności przybrzeżnej oraz w nurcie cieków, na różnych głębokościach (maksymalnie do 1 metra), w miejscach zróżnicowanych pod względem charakteru dna. Na każdym stanowisku pobierano cztery próby (1 dla każdego miesiąca). Na jedną próbę składało się pięć zagarnięć czerpakiem (każde o długości 1 metra). W przypadku pluskwiaków z grupy Gerromorpha, próby pobierane były również z powierzchni wody. Łącznie przez cały okres badań pobrano 36 prób. Stanowiska badawcze zlokalizowane były w następujących ciekach wodnych: 1 rzeka Berezyna (w okolicach wsi Berezyno). Odległość od ujścia 554 km. Koryto rzeki, kręte, nie rozwidlone. Brzegi niskie, z reguły zabagnione. Szerokość rzeki do 10 15 m. Dno piaszczyste, miejscami zatorfione. 2 rzeka Berezyna (w pobliżu wsi Brody). Materiał zbierano w centralnej części Berezinskiego Rezerwatu. Odległość od ujścia rzeki 508 km. Szerokość rzeki do 15 20 m. Charakterystyka hydrologiczna i krajobrazowa zbliżona do poprzedniego stanowiska. 3 rzeka Berezyna (1 km przed jeziorem Palik). Odległość od ujścia rzeki 476 km. Na skutek oddziaływania jeziora, znacznie obniżona prędkość przepływu rzeki. Ekosystem znajduje się w stanie przejściowym od typowo rzecznego do jeziornego. Szerokość rzeki około 30 m. Dno ilaste. 4 rzeka Berezyna (1 km za jeziorem Palik). Odległość od ujścia rzeki 468 km. Brzegi niskie, silnie zabagnione. Dno piaszczyste, miejscami ilaste z licznymi muszlami mięczaków. Szerokość rzeki około 30 km. 5 rzeka Moskowica, lewy dopływ rzeki Berezyny, długość 7,4 km, wypływa z jeziora o tej samej nazwie. Na całej długości przepływa ona przez zabagniony las. Brzegi niskie, dno ilaste. Koryto rzeki porasta wyższa roślinność wodna. 6 rzeka Dzieriażyna, prawy dopływ rzeki Berezyny, długość rzeki 17,6 km, na terytorium rezerwatu 4,6 km. Szerokość rzeki 3 5 m, głębokość do 0,7 m. Brzegi niskie, dno ilasto - piaszczyste. 7 rzeka Krasnogubka stanowi lewobrzeżny dopływ rzeki Berezyny, na całej swojej długości przepływającą przez las. W miejscu poboru prób dno piaszczyste. 8 kanał Sierguczski próby pobierano niedaleko od jego ujścia do rzeki Berezyny. Długość kanału około 10 km, głębokość 0,4 0,5 m. Brzegi niskie, zabagnione. Dno piaszczyste, z nalotem iłów. Na terenie rezerwatu kanał ten scala w jeden system wodny baseny Morza Czarnego i Bałtyckiego. 9 rzeka Smolianka, lewobrzeżny dopływ Berezyny. Wody rzeki Smolianki charakteryzują się wysoką zawartością substancji humusowych, ph: 5,85 6,62. Brzegi niskie, zabagnione. Dno piaszczyste, miejscami ilaste lub zatorfione. Koryto rzeki zarośnięte wyższą roślinnością wodną.

4 Michail Moroz i in. Таb. 1. Fauna pluskwiaków (Heteroptera) i chrząszczy (Coleoptera) wodnych cieków basenu rzeki Bereziny Berezinskiego Rezerwatu Biosfery, środowiska: 1 rzeka Berezyna (w pobliżu wsi Berezino), 2 rzeka Berezyna (w pobliżu wsi Brody), 3 rzeka Berezyna (przed jeziorem Palik), 4 rzeka Berezyna (za jeziorem Palik), 5 rzeka Moskowica, 6 rzeka Dzieriażyna, 7 rzeka Krasnogubka, 8 kanał Sierguczski, 9 rzeka Smolianka. Table 1. Fauna of the aquatic bugs (Heteroptera) and beetles (Coleoptera) in the watercourses of the Berezyna River basin in the Berezinski Biosphere Reserve, habitats: 1 Berezyna River (in the vicinity of the village Berezino), 2 Berezyna River (in the vicinity of the village Brody), 3 Berezyna River (in front of Lake Palik), 4 Berezyna River (behind Lake Palik), 5 Moskowica River; 6 Dzieriażyna River; 7 Krasnogubka River; 8 Sierguczski Channel; 9 Smolianka River. Lp. No. Takson, gatunek Taxon, species Liczba osobników Number of individuals Suma Total 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 HETEROPTERA Nepidae 1. Ranatra linearis L. 1 3 3 1 1 9 2. Nepa cinerea L. 15 17 4 3 4 1 17 6 67 Notonectidae 3. Notonecta glauca L. 19 10 11 3 31 1 44 119 Naucoridae 4. Ilyocoris cimicoides (L.) 2 1 3 6 Aphelocheiridae 5. Aphelocheirus aestivalis (FABR.) 1 1 2 Pleidae 6. Plea minutissima LEACH 3 2 5 Corixidae 7. Callicorixa praeusta (FIEB.) 5 2 2 9 8. Hesperocorixa linnaei (FIEB.) 11 2 2 1 12 28 9. Hesperocorixa sahlbergi (FIEB.) 15 8 2 6 2 54 9 96 10. Sigara falleni (FIEB.) 7 18 16 1 3 45 11. Sigara fallenoidea (HUNG.) 3 3 2 8 12. Sigara fossarum (LEACH) 4 4 8 13. Sigara limitata (FIEB.) 2 2 2 1 7 14. Sigara semistriata (FIEB.) 3 3 25 5 36 15. Sigara striata (L.) 2 6 16 2 26 16. Cymatia coleoptrata (FABR). 2 1 4 3 10 17. Micronecta griseola HORV. 3 5 8 Veliidae 18. Velia saulii TAM. 3 3 19. Microvelia buenoi DRAKE 3 3 cd. na str....

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 5 cd. ze str.... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Gerridae 20. Limnoporus rufoscutellatus (LATR.) 1 1 21. Gerris lacustris (L.) 41 14 2 19 27 31 1 135 22. Gerris lateralis SCHAUMM. 10 2 12 23. Gerris odontogaster (ZETT.) 2 2 4 24. *Gerris sphagnetorum GAUN. 6 6 COLEOPTERA 653 Haliplidae 818 1. Brychius elevatus (PANZ.) 1 1 2. Haliplus confinis STEPH. 2 2 3. Haliplus flavicollis STURM 2 2 4. Haliplus fluviatilis AUBÉ 7 3 10 5. Haliplus lineatocollis MARSCH. 1 1 6. Haliplus wehnckei GERH. 1 1 2 Noteridae 7. Noterus crassicornis (MÜLL.) 3 3 12 18 Dytiscidae 8. Hydroporus angustatus STURM 9 9 9. Hydroporus erythrocephalus (L.) 9 9 10. Hydroporus incognitus SHARP. 2 2 11. Hydroporus planus (FABR.) 1 1 12. Hydroporus palustris L. 1 5 1 6 19 32 13. Hydroporus striola GYLL. 2 3 5 14. Hydroporus tristis (PAYK.) 5 5 15. Hydroporus umbrosus (GYLL.) 1 2 65 68 16. Suphrodytes dorsalis (FABR.) 2 2 17. Graptodytes granularis (L.) 5 5 18. Porhydrus lineatus (FABR.) 1 1 3 5 10 19. Coelambus marklini (GYLL.) 1 1 20. Hygrotus inaequalis (FABR.) 1 1 2 21. Hyphydrus ovatus (L.) 2 1 3 22. Hygrotus inaequalis (FABR.) 1 1 2 23. Hygrotus decoratus (GYLL.) 3 3 24. Hygrotus versicolor (SCHALL.) 4 4 25. Deronectes latus (STEPH.) 1 13 14 26. Potamonectess assimilis (PAYK.) 2 2 27. Potamonectes depressus (FABR.) 2 1 3 28. Guignotus pusillus (FABR.) 1 3 4 cd. na str....

6 Michail Moroz i in. cd. ze str.... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 29. Laccophilus hyalinus (DEG.) 66 27 3 22 118 30. Laccophilus minutus (L.) 1 1 31. Platambus maculatus (L.) 7 1 24 14 46 32. Agabus congener (PAYK.) 2 3 5 33. Agabus paludosus (FABR.) 1 1 34. Agabus sturmi (GYLL.) 1 1 35. Ilybius ater (DEG.) 1 2 4 5 12 36. Ilybius fenestratus (FABR.) 1 1 37. Ilybius fuliginosus (FABR.) 2 1 3 8 14 38. Ilybius guttiger (GYLL.) 1 1 1 3 39. Ilybius obscurus MARSH. 1 1 40. Ilybius similis THOMS. 2 1 3 4 36 46 41. Rhantus grapei (Gyll.) 1 2 3 42. Rhantus exsoletus (FORST.) 2 2 43. Rhantus latitans SHARP. 1 1 44. Colymbetes striatus (L.) 16 1 4 21 45. Hydaticus levipennis THOMS. 1 1 46. Hydaticus seminiger (DEG.) 2 1 3 47. Acilius canaliculatus (NICOL.) 2 3 9 1 1 16 48. Dytiscus circumcinctus (AHR.) 1 6 7 49. Dytiscus dimidiatus BERGST. 1 2 1 1 5 50. Dytiscus marginalis L. 3 1 4 51. Dytiscidae sp. 5 5 Gyrinidae 52. Gyrinus aeratus STEPH. 29 32 17 1 3 82 53. Gyrinus natator L. 2 9 4 3 4 22 54. Gyrinus marinus GYLL. 1 1 55. Gyrinus substriatus STEPH. 12 15 12 27 1 67 56. Orectochilus villosus MÜLL. 1 1 Helophoridae 57. Helophorus aequalis THOMS. 1 1 58. Helophorus granularis (L.) 1 5 1 6 13 59. Helophorus griseus HERBST. 1 1 2 60. Helophorus nanus STEPH. 1 1 cd. na str....

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 7 cd. ze str.... 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Hydrochidae 61. Hydrochus brevis HERBST 5 5 62. Hydrochus ignicollis MOTSCH. 3 3 64. Hydrochus megaphallus BERGE 16 16 HENEGOUWEN Hydrophilidae 63. Anacaena lutescens (STEPH.) 3 9 2 14 64. Berosus luridus (L.) 1 1 65. Laccobius minutus (L.) 3 3 6 66. Enochrus affinis THUNG. 1 1 67. Enochrus coarctatus GREDLER 2 2 68. Enochrus testaceus FABR. 3 3 69. Hydrobius fuscipes (L.) 1 1 2 70. Hydrochara caraboides L. 1 1 Hydraenidae 71. Hydraena palustris L. 2 2 72. Hydraena riparia KUGEL. 4 12 5 21 Scirtidae 73. Helodes sp. 1 11 12 Dryopidae 74. Dryops auricularis GEOFFROY 1 1 Elmidae 75. Oulimnius tuberculatus (MÜLL.) 1 1 WYNIKI Łącznie zebrano 653 osobniki pluskwiaków wodnych należących do 24 gatunków reprezentujących następujące rodziny: Nepidae 2 gatunki; Notonectidae 1; Naucoridae 1; Aphelocheiridae - 1; Pleidae 1; Corixidae 11; Veliidae 2; Gerridae 5 gatunków. Zebrano również 818 osobniki chrząszczy wodnych, należących do 76 gatunków: Haliplidae 6 gatunków; Noteridae 1; Dytiscidae 45; Gyrinidae 5; Helophoridae 4; Hydrochidae 3; Hydrophilidae 8; Hydraenidae - 2; Scirtidae 1; Dryopidae 1; Elmidae 1 gatunek (Tab. 1). W strukturze dominacji rodzin wśród Heteroptera wyraźnie dominowały Corixidae (43,0%) i Gerridae (24,2%). Znacznie mniejsze znaczenie ilościowe miały Notonectidae (18,2%) oraz Nepidae (11,7%). Wśród Coleoptera wyraźna była dominacja Dytiscidae (61,2%) oraz Gyrinidae (21,5%). Udziały pozostałych rodzin były relatywnie niskie i mieściły się w przedziale 0,1 3,7% całości zebranego materiału.

8 Michail Moroz i in. Przeprowadzona analiza względnej liczebności fauny pozwoliła wyróżnić gatunki dominujące. Wśród pluskwiaków wodnych gatunkami najliczniejszymi okazały się Gerris lacustris 20,7 % wszystkich zebranych Heteroptera i Notonecta glauca - 18,2%. Gatunkiem subdominującym była Hesperocorixa sahlbergi 14,7 %. Wśród chrząszczy wodnych gatunkami dominującymi był Laccophilus hyalinus 14,4% wszystkich zebranych chrząszczy i Gyrinus aeratus 10%. Gatunkami subdominującymi były: Hydroporus umbrosus 8,3 % oraz Gyrinus substriatus 8,2%. Fauna badanych rzek jest bardzo zróżnicowana pod względem ekologicznym. Zasadniczym elementem są gatunki eurytopowe, zwiazane z drobnymi zbiornikami wodnymi. Wśród wszystkich zebranych pluskwiaków element ten stanowi 78,1%, natomiast wśród Coleoptera jedynie 31,1%. Obok tego elementu, można również wyróżnić gatunki wyspecjalizowane, mniej lub bardziej związane z wodami płynącymi, z których najliczniej występującymi są: Laccophilus hyalinus i Gyrinus aeratus oraz gatunki preferujące różnego rodzaju wody dystroficzne, torfowiskowe, z których najliczniejsze to Hesperocorixa sahlbergi, Hesperocorixa linnaei, Hydroporus umbrosus oraz Ilybius similis. Relacje ilościowe między tymi ugrupowaniami w obu analizowanych taksonach, układają się nieco odmiennie. Wśród chrząszczy wodnych gatunki związane z wodami płynącymi stanowią 38,3%, natomiast wśród pluskwiaków zaledwie 1,5%. W obu taksonach zwraca uwagę stosunkowo licznie reprezentowany element torfowiskowy. Gatunki torfowiskowe stanowią 20,4% wszystkich zebranych pluskwiaków oraz 26,3% wszystkich zebranych chrząszczy. Duży udział tej właśnie grupy gatunków wynika z typowo leśnego charakteru cieków w badanym rezerwacie. Z analizy występowania pluskwiaków i chrząszczy wodnych na poszczegolnych stanowiskach wynika, że najwięcej gatunków (46) odnotowano w rzece Berezinie w pobliżu wsi Berezino, gdzie stwierdzono również największą liczbę zebranych osobników (284). Znacznie mniej gatunków, aczkolwiek stosunkowo licznie występujących odnotowano w Krasnogubce (32) oraz Smoliance (31). Pod względem podobieństwa faunistycznego, najbardziej zbliżone (57,6%) były stanowiska 1 i 2 (rzeka Berezina w pobliżu miejscowości Berezino i Brody) oraz 8 (Kanał Sierguczski) (50,7%). Większość wykazanych pluskwiaków i chrząszczy wodnych to gatunki typowe dla wód płynących Białorusi, i w Berezinskim Rezerwacie były już wcześniej stwierdzane (MOROZ 1995; MOROZ, RYNDEVICH 2000; MOROZ i in. 2001). Jednakże w badanych rzekach, głównie w Berezinie, Smoliance i Krasnogubce oraz Kanale Sierguczskim, stwierdzono obecność gatunków rzadkich nie tylko dla Białorusi, ale również dla Europy. Są to gatunki o zasięgu borealno-górskim, borealnym, bądź tundrowym. Wśród nich należy wymienić następujące pluskwiaki: Sigara fallenoidea (HUNGFORD, 1926), Sigara limitata (FIEBER, 1848), Gerris sphagnetorum GAUNITZ, 1947 oraz chrząszcze Hydrochus megaphallus HENEGOUWE,1988 i Deronectes latus (STEPHENS, 1828).

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 9 Sigara fallenoidea jest gatunkiem holarktycznym. Jego lokalne stanowiska znane są w Europie (Półwysep Skandynawski, Irlandia i europejska części Rosji), Azji (Zachodnia i Wschodnia Syberia, Daleki Wschód Rosji, Mongolia i Kazachstan); w Północnej Ameryce spotykany jest w Kanadzie (NIESER 1978; JANSSON 1987, 1995). Dotychczas nie stwierdzony w Polsce (WRÓBLEWSKI 1980; KANJUKOWA 1991). Gatunek ten, okazał się nowym dla fauny Białorusi, wcześniej był przez nas znaleziony w pobliżu miasta Białoozierska (Obwód Brzeski, rejon Berezowski, staw) i miejscowości Gorodiszcze (Obwód Mogilewski, Rejon Szkłowski, sztuczny zbiornik). Sigara limitata jest gatunkiem eurosyberyjskim (NIESER 1978), znanym z krajów sąsiadujących Polski i europejskiej części Rosji (do Zachodniej Syberii), gdzie jest nieliczny (WRÓBLEWSKI 1980; KANJUKOWA 1991). W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat S. limitata nie była notowana na Białorusi (GITERMAN 1931; KIRICZENKO 1951; LUKASHUK 1997). Gerris sphagnetorum to gatunek znany z Białorusi, Polski, Ukrainy, Szwecji, Finlandii, Kazachstanu. W Rosji rozprzestrzeniony na północ od jeziora Bajkał (KANJUKOWA 1991; ANDERSEN 1995; LUKASHUK 2001). W Polsce G. sphagnetorum jest gatunkiem rzadkim (WRÓBLEWSKI 1980). Populacje trwałe G. sphagnetorum w Białorusi były przez nas wcześniej stwierdzone w rezerwacie Dzikie Bagno (wieś Wybrody, Obwód Brzeski). G. sphagnetorum jest gatunkiem proponowanym do uwzględnienia w trzecim wydaniu Czerwonej Księgi Białorusi (LUKASZUK, MOROZ 2002). Hydrochus megaphallus występuje na północy Skandynawii i w niektórych krajach Europy (BERGE HENEGOUWEN 1988; ODEGAARD i in. 1996). Jest to gatunek nowy dla fauny Białorusi, z sąsiadujących krajów znany jedynie z Estonii. Przypuszczać można, że rzeka Smolianka jest południowo-wschodnią granicą w zasięgu występowania tego gatunku. Na uwagę zasługuje również obecność w rzekach Rezerwatu Berezinskiego, równie rzadkiego we Wschodniej Europie Deronectes latus (STEPH.). Gatunek ten występuje w Skandynawii, górskich rzekach Europy Środkowej i Turcji (ZAICEW 1953; KIREICZUK 2001). DYSKUSJA Porównując liczbę stwierdzonych gatunków z liczbą podawaną dla obszaru Białorusi (254 gatunki chrząszczy wodnych i 40 pluskwiaków) faunę hydrobiontów badanego obszaru można oceniać jako stosunkowo bogatą. Liczba ta jest również stosunkowo wysoka w porównaniu z innymi danymi z piśmiennictwa, dotyczącymi poszczególnych rzek Białorusi. MOROZ (2000) podaje jedynie 24 gatunki chrząszczy wodnych z górnego odcinka Niemna, natomiast ze środkowego biegu tej rzeki podano 45 gatunków chrząszczy (BIESIADKA, PAKULNICKA 2004) oraz 34 gatunki

10 Michail Moroz i in. wodnych pluskwiaków (BIESIADKA, KURZĄTKOWSKA 2003). Zebrany materiał jest również bogaty w porównaniu z materiałem odnotowanym w nizinnych rzekach Polski Północno-Wschodniej. W rzece Gizeli (CZACHOROWSKI i in. 1993) stwierdzono występowanie 33 gatunków chrząszczy wodnych, Pasłęce 60 gatunków (KORDYLAS 1990), a w rzece Grabi (KRAJEWSKI 1969) 42 gatunki Heteroptera. Na podstawie zebranego materiału, można sądzić, że najistotniejszym czynnikiem kształtującym strukturę faunistyczną pluskwiaków i chrząszczy wodnych zasiedlających rzeki badanego obszaru jest ich zróżnicowany charakter. Ważnymi cechami siedliskowymi są niewątpliwie: charakter dna, stopień rozwinięcia roślinności wodnej, szybkość przepływu wody oraz charakterystyki najbliższego otoczenia. Wysoka liczebność Dytiscidae, a zwłaszcza gatunków drobnozbiornikowych i reofilnych jest pewną właściwością w faunie chrząszczy rzek, która wynika z obecności piaszczystego dna oraz mniej lub bardziej rozwiniętych stref roślinności przybrzeżnej. Taki charakter miała większość badanych rzek - roślinność porastająca w różnym stopniu dno piaszczyste, jedynie miejscami ze słabym nalotem ilastym, stwarza tym samym korzystne warunki życia zarówno dla gatunków jeziorno-rzecznych jak również dla drobnozbiornikowych. W niektórych rzekach, jak np. Moskowicy, Krasnogubce i Berezyna w pobliżu miejscowości Palik, gdzie roślinność wodna jest silniej rozwinięta, w strefie pogranicza wody i lądu gromadzi się znaczna ilość martwej materii organicznej, co sprzyja licznemu występowaniu gatunków detrytusożernych. Znikomy udział gatunków, które preferują środowiska prądowe, wynika zapewne ze stosunkowo wolnego przepływ wody w badanych rzekach. Wyjątkiem jest Krasnogubka i Smolianka o charakterze małego strumienia, w którym znalazły się rzadko spotykane gatunki prądolubne Hydrochus megaphalus oraz Deronectes latus. Obecność tych właśnie gatunków, których zasięg występowania wiąże się z obszarami borealno-górskimi, borealnymi i tundrowymi, zasługuje na szczególną uwagę, zważywszy na charakterystykę klimatyczno-krajobrazowych warunków panujących na Białorusi. Zapewne gatunki te są reliktami polodowcowymi a rzeki Berezinskiego Rezerwatu spełniają dla nich rolę swoistych refugiów. Duże bogactwo gatunkowe fauny pluskwiaków i chrząszczy wodnych cieków Rezerwatu Berezinskiego oraz obecność w niej wielu gatunków rzadkich dla Białorusi i Europy świadczyć może o tym, że terytorium Berezinskiego Rezerwatu może odgrywać ważną rolę jako tło naturalne dla oceny następstw przekształceń antropogenicznych w krajobrazach Europy Wschodniej. PODZIĘKOWANIA Autorzy pragną wyrazić wdzięczność pracownikom Berezinskiego Rezerwatu Ochrony D.D. Starowskiemu (Д.Д. Ставровскому) i W.M. Natarowowi (В.М. Натарову) za pomoc w wykonaniu prac terenowych. Badania były przeprowadzone przy wsparciu Funduszu Kasa im. J. Mianowskiego (Polska).

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 11 PIŚMIENNICTWO ANDERSEN N.M. 1995. Infraorder Gerromorpha Popov, 1971 semiaquatic bugs. [W:] Catalogue of the Heteroptera of the Palaearctic Region. Netherlands Ent. Soc., 1: 77 114. BERGE HENEGOUWEN A. VAN. 1988. Hydrochus megaphallus, a new widespread European Water Beetle described from the Netherlands (Coleoptera, Hydrophilidae) [W:] The Balfour-Browne Club Newsletter 42: 18 21. BIESIADKA E., KURZĄTKOWSKA A. 2003. Water bugs (Heteroptera) of Neman River, some of its tributaries and riverine reservoirs. Fragm. faun., Warszawa 46: 131 149. BIESIADKA E., PAKULNICKA J. 2004. Habitat distribution of water beetles (Coleoptera) in the middle reaches of the Neman river. Proceedings of the XVI Nordic-Baltic Congress of Entomology, Latvijas Entomologs, 41 (w druku). CZACHOROWSKI S., LEWANDOWSKI K., WASILEWSKA A. 1993. The importance of aquatic insects for landscape integration in the catchment area of the river Gizela (Masurian Lake District, northeastern Poland). Acta hydrobiol., Kraków, 35: 49 64. GITERMAN G.E. 1931. Contributions à la faune des Hèmiptéres de Ruthénie Blanche. [W:] Matar`yaly da wywuczenia flery i fauny Belarusi. 6: 77 104. (In Belorussian). GOLOD D.S., PARFIONOW W.I. 1997. Sowremennoe sostojanie i woprosy optimizacii seti osobo ochranjaemych prirodnych territorii Belarusi. Prirodnye resursy, 1: 116 128. (In Russian). JANSSON A. 1987. The Corixidae (Heteroptera) of Europe and some adjacent region. [W:] Acta Entomologica Fennica. 47: 1 96. JANSSON A. 1995. Family Corixidae LEACH, 1885 water boatmen. [W:] Catalogue of the Heteroptera of the Palaearctic Region. Netherlands Ent. Soc., 1: 26 56. KANJUKOWA E.W. 1991. Poluzestkokrylye (Heteroptera). [W:] Opredelitel presnowodnych bespozwonocznych Rossii i soprеdelhych territorii. Sankt-Petersburg. 3: 266 288. (In Russian). KIREICZUK A.G. 2001. Semeistwo Dytiscidae. [W:] Opredelitel presnowodnych bespozwonocznych Rossii i sopredelhych territorii. Sankt-Petersburg. 4: 130 226. (In Russian). KIRICZENKO A.N. 1951. Nastojaszczie Poluzestkokrylye ewropeiskoi czasti SSSR (Hemiptera). [W:] Opredeliteli po faune SSSR. 42: 1 423. (In Russian). KORDYLAS A. 1990. Water beetles in the Pasłęka river, North-East Poland. Latissimus, Newsletter of the Balfour-Browne Club, Prestwick Ayrshire, 46: 16 21. KRAJEWSKI S. 1969. Pluskwiaki wodne (Heteroptera) rzeki Grabi i jej terenu zalewowego. Pol. Pismo ent., Wrocław, 39: 465 513. LOPATIN I.К., MOROZ M.D., KONSTANTINOW А.S. 1981. Nowye dlja fauny SSSR I BSSR widy zestkokrylych (Coleoptera). Westnik BGU. 2: 72 73. (In Russian). LUKASHUK A.O. 1997. Annotated list of the Heteroptera of Belarus and Baltia. St.Petersburg. 1-44. LUKASZUK A.O. 2001. Poluzestkokrylye nasekomye (Heteroptera) w ozerach Berezinskogo biosfernogo zapowednika. [W:] Tezisy dokladow mezdunarodnoi konferencii Raznoobrazie ziwotnogo mira Belarusi: itogi izuczenia i perspektiwysochranenia. Minsk: 101 102. (In Russian). LUKASZUK А.О., MOROZ M.D. 2002. Redkie widy wodnych poluzestkokrylych (Heteroptera) Belarusi. [W:] Tezisy dokladow konferencii Krasnaja kniga Respubliki Belarus: sostojanie, problemy, perspektiwy. Witebsk: 148. (In Russian). MOROZ M. 1995. Water beetles (Adephaga) of the Berezinsky biosphere reserve. Latissimus, 7: 3-5. MOROZ M. 2000. Structural and functional organization of communities of aquatic beetles (Coleoptera, Adephaga) in upper reaches of the Neman River. Entomologiczeskoe obozrenie. 79, 3: 585 591. (In Russian).

12 Michail Moroz i in. MOROZ M., CZACHOROWSKI S., LEWANDOWSKI K. 2001. Wodnye nasekomye (Insecta: Ephemeroptera, Odonata, Heteroptera, Trichoptera) Berezinskogo biosfernogo zapowednika. Parki nar. Rez. Przyr. 20: 75 81. (In Russian). MOROZ M., RYNDEVICH S. 2000. Water beetles (Coleoptera: Haliplidae, Noteridae, Dytiscidae, Gyrinidae, Hydrophilidae, Hydraenidae, Dryopidae, Elmidae) of national parks and reserves of Belarus// Parki nar. Rez. Przyr. 19: 103 114. NIESER N. 1978. Heteroptera. [W:] Limnofauna Europea. Stuttgart. 280-85. ODEGAARD F., HANSEEN O., DOLMEN D. 1996. Coleoptera. [W:] Limnofauna Norvegica. Trondheim. 151 167. RYNDEWICZ S.K. 1991. Nowye dlja fauny Belorussii zuki wodoljuby (Coleoptera, Hydrophilidae). [W:] Fauna i ekologia zestkokrylych Belorussii. Minsk, Nawuka i technika: 212 214. (In Russian). RYNDEWICZ S.K. 1997. Wodoljuby Berezinskogo biosfernogo zapowednika (Coleoptera, Hydrophilidae). Westnik BGU. 2: 29 31. (In Russian). SZAWERDO Е.W. 1995. Chiszcznye wodnye zuki (Coleoptera, Hydradephaga) Berezinskogo biosfernogo zapowednika. Westnik BGU. 2: 35 38. (In Russian). SZAWERDO Е.W. 1997. K poznaniju Hydradephaga (Coleoptera) Belarusi. Westnik BGU. 2: 25 26. (In Russian). TISZCZIKOW G.М., TISZCZIKOW I.G. 1999. Faunisticzeski sostaw zoobentosa werchnego i niznego teczenia reki Bereziny. [W:] Materialy mezdunarodnoi konferencii Itogi i perspektiwy gidroekologiczeskich issledowanii. BGU. 251 264. (In Russian). WRÓBLEWSKI A. 1980. Pluskwiaki (Heteroptera). [W:] Fauna slodkowodna Polski. 8: 1 157. ZACHARENKO W.B., MOROZ М.D. 1988. Materialy po faune wodnych zukow (Coleoptera: Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae) Belorussii. Entomologiczeskoe obozrenie. 67: 282 289. (In Russian). ZAICEV F.А. 1953. Plawuncowye i wertiaczki. [W:] Fauna SSSR. 4. Nowaja seria. 58: 1 377. (In Russian). STRESZCZENIE Badania nad fauną pluskwiaków i chrząszczy wodnych rzek Berezinskiego Rezerwatu prowadzono w październiku 2001 roku oraz w lutym, kwietniu i czerwcu 2002 roku. Materiał faunistyczny pobierano na 9 stanowiskach zlokalizowanych na rzece Berezinie, Moskowicy, Dzieriażynie, Krasnogubce, Smolance oraz Kanale Sierguczskim. Łącznie pobrano 34 próby. Zebrany materiał obejmuje 653 osobniki pluskwiaków wodnych należących do 24 gatunków oraz 818 chrząszczy wodnych, należących do 76 gatunków. Gatunkami najliczniejszymi były pluskwiaki: Gerris lacustris, Notonecta glauca i Hesperocorixa sahlbergi oraz chrząszcze: Laccophilus hyalinus, Gyrinus aeratus, Hydroporus umbrosus oraz Gyrinus substriatus. Fauna badanych rzek jest bardzo zróżnicowana pod względem ekologicznym. Można w niej wyróżnić trzy elementy synekologiczne: grupę gatunków związanych z drobnymi zbiornikami wodnymi, torfowiskowymi oraz gatunki w różnym stopniu związane z wodami płynącymi. Jej zasadniczym elementem są gatunki eurytopowe, związane z drobnymi zbiornikami wodnymi. Wśród całej zgromadzonej heteropterofauny stanowią one 78,1%, natomiast wśród Coleoptera jedynie 31,1%. Obok tego

Fauna pluskwiaków wodnych i chrząszczy wodnych cieków dorzecza rzeki Berezyna 13 elementu, można również wyróżnić gatunki wyspecjalizowane, mniej lub bardziej związane z wodami płynącymi, z których najliczniej występującymi są: Laccophilus hyalinus i Gyrinus aeratus oraz gatunki preferujące wody torfowiskowe, wśród których dominowały: Hesperocorixa sahlbergi, Hesperocorixa linnaei, Hydroporus umbrosus oraz Ilybius similis. W badanych rzekach stwierdzono obecność gatunków rzadkich nie tylko dla Białorusi ale również dla Europy. Są to gatunki o zasięgu borealno-górskim, borealnym, bądź tundrowym. Wśród nich należy wymienić następujące pluskwiaki: Sigara fallenoidea, Sigara limitata Gerris sphagnetorum oraz chrząszcze: Hydrochus megaphallus i Deronectes latus. Duże bogactwo gatunkowe fauny pluskwiaków i chrząszczy wodnych cieków Rezerwatu Berezinskiego oraz obecność w niej wielu gatunków rzadkich, świadczyć może o tym, że terytorium Berezinskiego Rezerwatu może odgrywać ważną rolę jako tło naturalne dla oceny następstw przekształceń antropogenicznych w krajobrazach Europy Wschodniej.