ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XLIX NR 3/4 WARSZAWA 1998: 105-118 STANISŁAWA ELŻBIETA LICZNAR*, HENRYK MARUSZCZAK** CHARAKTERYSTYKA GLEB KOPALNYCH I WSPÓŁCZESNYCH Z REJONU KURHANÓW NEOLITYCZNYCH NA GRZĘDZIE SOKALSKIEJ (POLSKA SE) PRZY ZASTOSOWANIU METOD SUBMIKROMORFOLOGICZNYCH * Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego Akademii Rolniczej we Wrocławiu; **Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie WSTĘP Grzęda Sokalska jest jednym z zachodnich subregionów lessowej W yżyny W ołyńskiej, gdzie na działach międzydolinowych występują liczne kurhany. Są to głów nie kurhany neolitycznej kultury ceramiki sznurowej (KCSz), która rozwijała się na terenie Polski SE w interwale 4,5-3,7 ka BP, w warunkach zbiorowisk lasów mieszanych, częściowo przetrzebionych przez ludność kultury pucharów lejkowatych (KPL), zajm ującą się żarow o-w ypaleniskow ą upraw ą ziemi w interwale 5,0-4,5 ka BP [M achnik 1990]. Gleby omawianego rejonu zaczęły się rozwijać po zakończeniu akumulacji lessu, tzn. około 12 ka BP [M aruszczak 1991]. W ystępowanie nasypów kurhanowych pozwala wyodrębnić poziomy i cechy gleb, które rozwijały się w trzech etapach: w warunkach naturalnych w interwale 12-5 ka BP, przekształcenie ich nastąpiło w okresie gospodarki neolitycznej 5,0-3,5 ka BP oraz późniejszego rozwoju pedogenezy. Te etapy rozwoju określano na podstawie terenowych badań geologiczno-morfologicznych wykonanych przez M aruszczaka w latach 1991-1992. Dla dokładniejszego określenia cech tych gleb oraz stopnia ich antropogenizacji przeprow adzono badania subm ikrom orfologiczne przy zastosowaniu m ikroskopu elektronow ego z rentgenowską przystawką m ikroanalityczną (SEM- -EDXRA).
106 S. E. Licznar, H. M aruszczak CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ Badania gleb były skoordynowane z wykopaliskam i archeologicznym i, prowadzonymi pod kierunkiem Jana Machnika z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. W latach 1991-1992 obejmowały one okolice wsi Łubcze i Nedeżów, 10-15 km na E od Tomaszowa (rys. 1A). Przeważająca część kurhanów w tych okolicach zbudowana jest z utworów ciemno zabarwionych ( czarnoziemnych ), tylko w nielicznych są to utwory jasno zabarwione. Kurhany występują głównie wśród pól uprawnych i są w stadium mniej lub bardziej zaawansowanej denudacji. Po wielu pozostały tylko ciem ne plam y, otoczone jaśniej zabarwionym i glebami. W ykopy archeologiczne oraz wiercenia wykonane świdrem glebow ym w ykazały, że w okolicy Nedeżowa najlepiej zachowane kurhany występują w lasach i mają wysokość 1,5-2,0 m. W okół nich znajdują się niezbyt zaawansowane w rozwoju gleby brunatne właściwe lub brunatne wyługowane o miąższości 0,6-1,0 m. Pod nasypami kurhanowymi występują gleby zbliżone typologicznie, bardziej zaawansowane w rozwoju, o miąższości około 1,2 m. Kurhany tego typu sypano w okresie poprzedzającym ingerencję człowieka w przekształcenie środowiska przyrodniczego. Pod nasypami kurhanów czarnoziemnych występują: ciemno zabarwiony, miąższy poziom humusowy-darniowy, poniżej poziom iluwiacji tlenków Fe, natomiast niżej miejscami widoczne są oznaki iluwiacji węglanów (rys. 1C II.3). Miąższość tych zagrzebanych gleb jest niewielka, poniżej 1, 0 m. M ożna więc sądzić, że pagórki wododziałowe, na których sypano kurhany, podlegały erozji. Była to pierw sza faza erozji gleb związana z działalnością człow ieka neolitycznego, a teren był w znacznym stopniu wylesiony. Na pastwiskach KCSz rozwinęły się miąższe poziomy humusowe-darniowe, morfologicznie podobne do czarnoziem ów. Do badań mikromorfologicznych pobrano próbki z kurhanu i jego otoczenia na terenie stanowiska archeologicznego Łubcze 1 (rys. 1C III). W okolicy tego kurhanu na dziale m iędzydolinowym przew ażają obecnie gleby płow e z w ykształconym poziomem orno-próchnicznym. W obrębie powierzchni wypukłych i subhoryzontalnych m iąższość ich wynosi około 1,5 m. Fakt ten oraz w ystępow a nie poziomu diagnostycznego Bt świadczy, że są to gleby dobrze wykształcone. M ają więc one cechy odpowiednie do czasu przekształcenia pedogenetycznego lessów po zakończeniu ich akumulacji, tzn. w okresie około 12 tys. lat. W obrębie lokalnych obniżeń powierzchni miąższość gleb wzrasta do 2 m i więcej, a w górnych ich poziom ach występują oznaki odgórnego oglejenia (rys. 1B,C). W najbliższym sąsiedztwie kurhanu stwierdzono utwory z fazy jego degradacji. Nasyp kurhanowy pierwotnie miał średnicę około 5 m i wysokość 3 m; były to wymiary standardowe dla kurhanów KCSz w Polsce SE [Machnik 1990]. Tak wysoki nasyp był zapewne dość szybko degradowany. Była to druga faza erozji gleb zw iązana z działalnością człowieka neolitycznego, tym razem nieco intensywniejsza. Po okresie rozwoju pasterstwa KCSz teren ponownie opanowała roślinność leśna. Pod jej osłoną na produktach denudacji kurhanu rozwinęły się gleby brunatne o małej miąższości. Pod tymi młodszymi glebami, które należy datować na ostatnie 3,5-3,0 tys. lat, są zagrzebane gleby z okresu poprzedzającego sypanie kurhanów (rys. 1C III.2 i III.4).
Gleby kopalna i współczesne z kurhanów neolitycznych 707 b c to p o g r a p h ic a l s u r f a c e : a l p rim ary, b) d u r in g th e C W C a c t i v i t i e s, с ) p r e s e n t p r e s e n t d é c a lc if ic a t io n e x t e n t 10 km t u r f -h u m ic h o r iz o n d u r in g th e CWC a c t iv it ie s p r e s e n t K u r g a n m o u n d ГГ г c a r b o n a t e l o e s s (s o il p a r e n t r o c k ) 1 1-4 I s itu a tio n of s tu d ie d s o il p r o f ile s 1 2 1.4 тттптт 1-4 p ro file s itu a tio n a f t e r Flg.1B 3 a u n d e r K u r g a n m ou n d 3 b o n th e K u r g a n rim Ш 3 c a u t o f K u r g a n SO IL H O R IZO N S пмуи A Eet Bt ШЛ Btc C f W I C c a D.Ab I вы- ЕШЕ AP OTHER S IG N A T U R E S Г- 1 K u r g a n m o u n d I I I о о 1 p s e u d o g le y. s y m p to m s 1» О I k r o to v in e n I со со 1 С асо з c o n c r e t i o n s h - s 1 s t u d ie d s a m p l e s s it u â t. RYSU N E K 1. Zróżnicowanie gleb w rejonie występowania kurhanów w e wsi Łubcze na Grzędzie Sokalskiej (opracował H. Maruszczak 1993): A - położenie omawianego terenu; В - zmiany ukształtowania terenu związane z rozwojem działalności gospodarczej; С - schemat profilów glebowych w okresie: I - poprzedzającym rozwój gospodarki neolitycznej; II - rozwoju kultury ceramiki sznurowej; III - współczesnym FIGURE 1. Differentiation o f soils in the area o f kurgans occurrence in the village o f Łubcze in Sokal Plateau-ridge (worked by H. Maruszczak 1993): A - localization of the area under study; В - changes in the relief connected with a development of agricultural activities; С - schemes o f soil horizons in the periods: I - before the development of Neolithic agriculture, II - development of Corded Ware Culture, III - contemporary
108 S. E. Licznar, H. M aruszczak METODYKA BADAŃ Przedm iotem badań był materiał glebowy pobrany ze stanow iska archeologicznego Łubcze 1, w którym oznaczono ph w IM KC1, C-ogółem i skład granulometryczny oraz właściwości mikromorfologiczne na podstawie cieńkich płytek glebowych za pomocą mikroskopu polaryzacyjnego. Do badań submikromorfologicznych wytypowano próbki, których położenie (rys. 1C) przedstawiono w następującej kolejności: próbka nr 1 - z dolnych warstw nasypu kurhanowego (III.За), próbka nr 2 - z górnych warstw poziomu humusowego z oznakami paleniska (III.За), próbka nr 3 - z poziomu Bt gleby współczesnej bezpośrednio obok kurhanu (111.3с), próbka nr 4 - z poziomu Bt gleby wytworzonej przed okresem sypania kurhanu (1И-2 ), próbka nr 5 - z poziomu Bbr gleby współczesnej na utworach z degradacji kurhanu (III.4). W łaściwości submikromorfologiczne oznaczono na zgładach jednostronnych za pom ocą elektronow ego mikroskopu skaningowego i przy zastosowaniu rentgenowskiej przystawki m ikroanalitycznej [Kamińska, Szkudlarski 1979]. OMÓWIENIE WYNIKÓW Badane gleby wytworzone z utworów lessowych charakteryzują się mało zróżnicowanym uziarnieniem (tab. 1). Są to utwory pyłowe zwykłe i ilaste, w których zwraca uwagę profilowe przemieszczenie iłu koloidalnego w glebie płowej współczesnej. Odczyn tych gleb jest przeważnie silnie kwaśny i kwaśny, z wyjątkiem poziomów zawierających węglan wapnia. Procentowa zawartość C-ogółem w poziomach próchnicznych waha się od 1,04-0,55 przy najwyższej zawartości w poziomie Ap, a najniższej w poziomie Ab. W układzie profilowym zaznacza się spadek jego zawartości. Badania mikromorfologiczne potwierdziły, że analizowane gleby wytworzyły się z utworów lessowych o stosunkowo wyrównanym uziarnieniu, w którym dominują przede wszystkim ziarna kwarcu (fot. 1). W zajemny udział ziaren grubszych do drobnych tworzy tekstury enaulic i porfiric w bardziej zwięzłych poziomach Ab, Bt, Bbr gleb kopalnych. Poziomy iluwialne gleb współczesnych i kopalnych charakteryzują się obecnością struktur plazmy vosepic oraz licznych wypełnień i otoczek w porach glebowych. Cechą znam ienną poziom ów brunatnienia jest występowanie struktur plazmy skellattisepic i drobnych wytrąceń w form ie m ikrokonkrecji (guzków). A naliza subm ikrom orfologiczna materiału glebowego z nasypu kurhanu w y kazała obecność ziaren mineralnych w mocno rozdrobnionej fazie glebowej. W ystępujące tu nieregularne i ostrokrawędziste ziarna kwarcu są typowe dla utworów lessowych (fot. 2 a,b). Mocno rozdrobniona faza glebowa charakteryzuje się zróżnicowanym składem chemicznym (fot. 2 c,d). W ykazuje to widmo i procentowy skład atomowy, w którym dominują następujące pierwiastki: Si - 34,43 %, Al - 12,04%, К -3,62%, C a-2,6 7 %, Fe - 1,39% oraz w mniejszej ilości
Gleby kopalne i współczesny z kurhanów neolitycznych 709 (poniżej 1%) występują Na, S, Cl, Ti, Zn. W analizowanym materiale glebowym z nasypu kurhanu zwraca uw agę obecność węgla i siarki. Znacznie bardziej urozmaicony skład masy glebowej występuje w poziomie humusowym Ab znajdującym się pod nasypem kurhanowym. W ykonane widmo z części centralnej powierzchni (fot. 3a,b) wykazuje obecność tlenków żelaza, chromu i tytanu przy jednoczesnym braku krzemu. Natomiast mikroanaliza widocznego skupienia trzech drobnych ziaren minerałów w części górnej obrazu (fot. 3 a,c) wykazała występowanie ceru, toru i pozostałych pierwiastków z rodziny lantanowców. W idoczne w tym poziomie większe ziarna to przypuszczalnie skalenie (fot. 3 a,d) o składzie atomowym: Si -27,43%, Al -11,35%, N a-7,8 4 % oraz poniżej 1% К i Ca. W poziom ie Bt gleby współczesnej zwraca uwagę stosunkowo mało zróżnicowany skład chemiczny masy glebowej. Jest to utwór, w którym różniące się wielkością ziarna kwarcu tkwią w mocno rozdrobnionej fazie masy glebowej (fot. 4a,b). W składzie chemicznym masy glebowej zdecydowanie dominuje krzem nad glinem, sodem, potasem, wapniem, żelazem i siarką. Poziom Bt pochodzący z okresu przed sypaniem kurhanu ma cechy typowego poziomu iluwialnego. Potwierdza to duża ilość otoczek ilastych skupionych przy ściankach porów glebowych lub ich wypełnień. Osadzający się na ściankach porów glebowych materiał (fot. 6 a,b) w swoim składzie zawiera przede wszystkim glin, krzem, potas, żelazo, a w mniejszej ilości wapń i siarkę. Podobnym składem charakteryzują się warstwowe otoczki wypełniające pory glebowe (fot. 5a,b), które w swoim składzie atomowym mają: Si -24,41%, Al - 13,88%, F e -3,6 2 %, Mg - 1,89%, К - 1,69%, a poniżej 1% Ca i Ti. M ikrograf powierzchniowego rozmieszczenia (fot. 5 c,d) wykazuje, że w budowie tych otoczek dominują krzem i żelazo. Skład chemiczny masy glebowej w poziomie Bbr gleby współczesnej zbliżony jest do materiału glebowego pochodzącego z nasypu kurhanu. W analizowanym poziomie spotykamy niekiedy bardzo drobne mikrokonkrecje (guzki) mineralnożelaziste (fot. 6 c,d), zbudowane z krzemu, glinu, żelaza, magnezu, potasu, wapnia ze śladami siarki i tytanu. DYSKUSJA Przeprowadzone badania gleb występujących na stanowisku archeologicznym Łubcze 1 wykazały, że gleby te zostały wytworzone z lessów o składzie granulom etrycznym utworów pyłowych zwykłych i ilastych częściow o odw a pnionych. W poziomach humusowych gleb tak współczesnych, jak i kopalnych występuje znaczna zawartość węgla ogółem. Różnice w budowie badanych poziom ów genetycznych związane z przebiegiem procesów glebowych potwierdziły badania mikromorfologiczne. W ykazały one w poziomach iluwialnych obecność typowych cech, takich jak: struktury plazmy glebowej vosepic oraz liczne otoczki i wypełnienia w porach, natomiast w poziom ie brunatnienia występowanie plazmy o strukturze skellattisepic i w y trąceń m ineralno-żelazistych w formie mikrokonkrecji [Kowaliński, Licznar 1981; Leger 1987; Pe csi, M orozowa 1987]. Różnice w składzie chemicznym masy glebowej pełniej zobrazowały badania subm ikrom orfologiczne. M ikroanaliza pod m ikroskopem elektronow ym skanin-
110 S. E. Licznar, H. M aruszczak TABELA 1. Niektóre właściwości poziomów diagnostycznych badanych gleb TABLE 1. Some properties of diagnostic horizons of investigated soils Profil Profile Poziom Horizon ph 1 M KC1 Ctot. [%] CaC03 [%] Procent frakcji o średnicy [mm] Per cent of fraction of diameter [mm] >1 1-0,1 0,1-0,02 <0,02 <0,002 ШЗа Ab 6,8 0,82 1,7 0 8 49 43 13 ШЗс Eet 4,6 0,35 0 0 8 54 38 9 Bt 3,9 0,17 0 0 7 49 44 15 Bt 4,0 0,05 0 0 6 59 35 13 Cca 6,9 0,11 8,4 0 5 60 35 11 Ш2 Bbr 4,5 0,34 0 0 6 58 36 7 Ab 4,3 0,70 0 0 7 49 44 16 Bt 4,3 0,17 0 0 9 57 34 12 П14 Ap 5,7 1,04 0 0 6 60 34 7 Bbr 5,4 0,47 0 0 8 63 29 5 Bbr 4,8 0,36 0 0 9 61 30 7 Ab 4,4 0,55 0 0 18 57 25 8 gowym wykazała występowanie w składzie masy glebowej większości badanych gleb znaczny udział takich pierwiastków, jak Si, Al, K, Ca i Fe oraz obecność ziarn kwarcu i skaleni. W składzie widma z poziomów Ab mikroanaliza dodatkowo wykazała obecność węgla i siarki. Może to świadczyć o występowaniu w tych poziom ach połączeń organiczno-m ineralnych. Od badanych gleb odbiega warstwa poziomu humusowego z oznakami paleniska znajdująca się pod nasypem kurhanowym.w mikroanalizie widma tego poziomu występują tlenki żelaza, chromu i tytanu przy jednoczesnym braku krzemu. M ogą to być ślady występującej tam rdzy związane z procesem antropogenizacji. O zaawansowanej antropogenizacji tej warstwy świadczy również obecność pierwiastków z grupy lantanowców. W literaturze istnieje pogląd, że udział lantanowców wzrasta często pod wpływem działalności człowieka, a występują one w popiołach i pyłach kominowych [Kabata-Pendias, Pendias 1993]. Należy sądzić, że analizowana próbka pochodzi z części polepy występującej pod kurhanem. M ikroanaliza pod elektronowym mikroskopem skaningowym potwierdziła, że poziom Bt gleby kopalnej wytworzonej w okresie przed rozwojem gospodarki neolitycznej m a cechy typowego poziom u iluwialnego. Duża ilość ilastych otoczek wypełniających pory glebowe z udziałem Al, Si, K, Fe wskazuje, że nagromadzony materiał iluwialny powstał w wyniku przemieszczania glinokrzemianów w sprzyjających warunkach iluwiacji [Drozd i in. 1986, Jongmans i in. 1992, K ow aliński, Licznar 1981]. Na podstaw ie m ikroanalizy wykonanej w poziom ie Bbr gleby brunatnej w spółczesnej z otoczenia kurhanu można stwierdzić, że skład chemiczny rozdrobnionej fazy glebowej i mikrokonkrecji jest bardzo zbliżony do masy glebowej z warstw nasypu kurhanowego. W skazuje to na słuszność hipotezy powstałej na podstawie prowadzonych badań terenowych, która sugeruje, że gleby brunatne współczesne w ytw orzyły się na produktach denudacji kurhanów.
Gleby kopalne^ i współczesne z kurhanów neolitycznych 1JJ_ WNIOSKI N a podstaw ie przeprow adzonych badań m ożna wyciągnąć następujące w nioski: 1. Znaczna ilość otoczek glinokrzemianowych w poziomie iluwialnym gleby zagrzebanej pod badanym kurhanem świadczy, że wykazywała ona oznaki lessiważu. M ożna więc sądzić, że około 4,5 ka BP w badanej okolicy na lessach występowały gleby płowe. 2. Ślady pierwiastków ziem rzadkich i tlenków żelaza (rdzy), obecne w hum usowym poziomie zagrzebanym pod kurhanem, mogą być oznakami antropopresji neolitycznej. W iązały się one z wypaleniskową techniką użytkowania ziemi albo z obrzędem grzebalnym. LITERATURA DROZD J., KOWALIŃSKI S., LICZNAR S., WEBER J.,1986: Micromorphometric and submicroscopic study of the diagnostic horizon of different brown-earth soils. Physical properties of agricultural materials and products. Hemisphere Publ. Corp. Washington, New York, London: 885-891. JONGMANS A. C., VAN OORT F., BUURMAN P., JAUNET A. M. 1992: Formation and recrystallization of amorphous Al/Si Coatings. Micromorphology and submicroscopy of coatings in a quaternary aliter terrace sequence, France. Abstracts 9th Int. Working Meeting of Soil Micromorph. Townsville, Queensland, Australia, 75. KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1993: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym. PWN, Warszawa, 364. KAMIŃSKA A.,SZKUDLARSKI K., 1979: Mikroanaliza rentgenowska. Prac. Nauk. Inst. Chemii Nieorganicznej i Metalurgii Pierwiastków Rzadkich. Politechniki Wrocławskiej, 42,17:49-79. KOWALIŃSKI S., LICZNAR S. E. 1981: Micromorphological characteristics of some cultivated brown soils. Rocz. Glebozn. 32, 3: 171-182. LEGER M 1987: Micromorphologie de loess at paleosols intraloessiques en Souabe at Bawiere. Soil Micromorphology. Proc. of the 7th Int. Working Meeting on Soil Micromorphology. Paris: 611-618. MACHNIK J. 1990: The Kurgan Culture and its substratum in the Carpatian zone. J. Indo-European Studies, 18, 1-2: 1-14. MARUSZCZAK H. 1991: Zróżnicowanie stratygraficzne lessów polskich. (Stratigraphical differentiation of Polish loesses). Main section of loesses in Poland, Univ. MCS, Lublin, A: 13-35. PE CSI M., MOROZOVA O. 1987: Micromorphological investigation of paleosol enclosures in the loess profile at Paks Hungary. Soil Micromorphology. Proc. of the 7th Int. Working Meeting on Soil Micromorphology. Paris: 619-624.
112 S. E. Licznar, H. M aruszczak S.E. LICZNAR*, H. MARUSZCZAK** STUDIES OF SOME SOILS FROM THE LOCALITY OF NEOLITHIC TUMULI IN SOKAL PL ATE AU-RID GE (SE POLAND) USING SUBMICROMORPHOLOGICAL METHODS *Institute of Soil Science and Agricultural Environment Protection, Agricultural University of Wrocław **Department of Physical Geography and Paleogeography, UMCS in Lublin SU M M A RY A Neolithic tumulus was examined, built from chernozem-like deposit.there are brown soils in surroundings, which developed before the time of Neolithic settlement and after their termination. The research showed that it can be supposed that about 4,5 ka BP, lessive-type soils developed from loesses occurred in the investigation area. The presence of traces of elements rare earths and iron oxides (rust) found in the humus horizon buried under the kurgan can be signs of Neolithic anthropopression. Prof. dr hab. Stanisława Elżbieta Licznar Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego Akademia Rolnicza we Wrocławiu 50-357 Wrocław, ul. Grunwaldzka 53 Praca wpłynęła do redakcji w maju 1997 r.
FOTOGRAFIA 1. Mikromorfologia: a - profil nr III За, poziom Ab; b - profil nr III 3c, poziom Bt; с - profil nr III 2, poziom Bt; d - profil III 4, poziom Bbr (c, d - z analizatorem) PHOTO 1. Micromorphology: a - profile No III За, horizon Ab; b - profile No III 3c, horizon Bt; с - profile No III 2, horizon Bt; d - profile No III 4, horizon Bbr (c,d - with analyzer) Gleby kopalne i współczesne z kurhanów neolitycznych
KEV 114 S. E. Licznar, H. M aruszczak FOTOGRAFIA 2. SEM-EDXRA :a - ziarna kwarcu, b - mikroanaliza całej powierzchni, с - mocno rozdrobniona faza glebowa, d - mikroanaliza całej powierzchni (próbka nr 1); PHOTO 2. SEM-EDXRA: a - grain of quartz, b - microanalysis of the whole surface, с - strongly dispersed soil phase, d - microanalysis of the whole surface (sample No 1) KSV
KEV FOTOGRAFIA 3. SEM-EDXRA: a - heterogeniczna masa glebowa, b - mikroanaliza z części centralnej powierzchni, с - mikroanaliza jasnego skupienia trzech f robnych minerałów, d - mikroanaliza ziarna skalenia (próbka nr 2); PHOTO 3. SEM-EDXRA: a - heterogenical soil material, b - microanalysis of a central part of the surface, с - microanalysis of a light-coloures cluster of three fine minerals, d - microanalysis of a feldspar grain (sample No 2) / Gleby kopalne i współczesne z kurhanów neolitycznych 115
K3V FOTOGRAFIA 4. SEM-EDXRA: a - ziarna kwarcu, b - mikroanaliza ziarna kwarcu na przecięciu krzyża, с - mikroanaliza tła drugiej ćwiartki, d - mikroanaliza tła czwartej ćwiartki (próbka nr 3); PHOTO 4. SEM-EDXRA: a - grains of quartz, b - microanalysis of a quartz crystal on the cross-cut of the cross, с - microanalysis of the background of the second quarter, d - microanalysis of the background of the fourth quarter (sample No 3)
FOTOGRAFIA 5. SEM-EDXRA: a - wypełnienie pory glebowej, b - mikroanaliza na przecięciu krzyża, с - rozmieszczenie Fe, d - rozmieszczenie Si (próbka nr 4); PHOTO 5. SEM-EDXRA :a - coating, b - microanalysis on the cross-cut of the cross, с - distribution of Fe, d - distribution of Si (sample No 4) Gleby kopalne i współczesne z kurhanów neolitycznych 777
e FOTOGRAFIA 6. SEM-EDXRA: a -^wytrącenie przy ściance pory glebowej, b - mikroanaliza na przecięciu krzyża (próbka nr 4); с - mikrokonkrecja, d - mikroanaliza na przecięciu.krzyża (pröbka nr 5); PHOTO 6. SEM-EDXRA: a - precipitation at the side of a pore, b - microanalysis on the cross-cut of the cross, с - distribution of Fe, d - distribution of Si (sample No 4); с - nodule, d - microanalysis on the cross-cut of the cross (sample No 5) S. E. Licznar, H. M aruszczak