Palenie tytoniu przez 15-latków w Polsce w zależności od wybranych czynników socjodemograficznych - tendencje zmian

PRACE ORYGINALNE Anna KOWALEWSKA 1 Joanna MAZUR 2 Anna DZIELSKA 2 Magdalena CHEŁCHOWSKA 3 Palenie tytoniu przez 15-latków w Polsce w zależności od wybranych czynników socjodemograficznych - tendencje zmian 2006-2014 Smoking among 15-year-olds in Poland depending on selected sociodemographic factors - trends 2006-2014 1 Katedra Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Seksuologii Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego Prof. dr hab. Zbigniew Izdebski 2 Zakład Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Dr hab. med. Anna Oblacińska 3 Zakład Badań Przesiewowych, Instytut Matki i Dziecka w Warszawie Dr n. biol. Mariusz Ołtarzewski Dodatkowe słowa kluczowe: codzienne palenie młodzież zamożność rodziny zamożność okolicy Additional key words: daily smoking adolescents family well-off neighborhood well-off Adres do korespondencji: Dr hab. Anna Kowalewska Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego ul. Mokotowska 16/20 00-561 Warszawa tel./fax (22) 622 86 41 e-mail: a.kowalewska@uw.edu.pl Badania międzynarodowe młodzieży w wieku szkolnym HBSC - Health Behaviour in School-aged Children stanowią wyjątkową okazję do monitorowania trendów w zachowaniach zdrowotnych. Celem pracy jest przedstawienie trendów codziennego palenia tytoniu przez 15-letnią młodzież w Polsce w zależności od płci, subiektywnej oceny zamożności rodziny oraz postrzegania statusu zamożności sąsiedztwa. Materiał i metody: analizy zostały oparte na danych z prób 15-latków, którzy wzięli udział w badaniu HBSC w 2005/2006, 2009/2010 i 2013/2014 (łącznie N = 5722). W celu dokonania analiz statystycznych utworzono dychotomiczną zmienną: codzienne palenie tytoniu. Status społeczno-ekonomiczny młodzieży był badany przy użyciu dwóch subiektywnych wskaźników: postrzeganie zamożności rodziny i statusu zamożności sąsiedztwa. W latach 2006-2014 częstość codziennego palenia tytoniu przez młodzież obniżyła się, jakkolwiek tendencje nie były jednakowe u obu płci. Istotną tendencję wzrostową zaobserwowano tylko w grupie dziewcząt. Konwergencja zachowań dziewcząt i chłopców wynikała ze wzrostu częstości codziennego palenia wśród dziewcząt i obniżenia tej częstości u chłopców. Na podstawie danych z połączonej próby stwierdzono że, codzienne palenie było bardziej rozpowszechnione w rodzinach biednych i rejonach z większą liczbą lokalnych problemów, zarówno wśród chłopców jak i dziewcząt. Ryzyko wzrostu częstości palenia w bogatych rodzinach zaobserwowano tylko w 2006 roku. W ostatnim badaniu tylko postrzeganie zamożności sąsiedztwa pozostało w końcowym modelu uwarunkowań palenia. Wnioski: Wstępne wyniki najnowszej serii badań HBSC przeprowadzonych w Polsce wskazują, na niekorzystne tendencje palenia tytoniu, głównie dziewcząt. Warto zwrócić uwagę na środowiskowe uwarunkowania palenia tytoniu i analizować zarówno wpływ zamożności rodziny, jak i sąsiedztwa na zachowania młodzieży w okresie dojrzewania. International HBSC (Health Behavior in School-aged Children) studies provide an unique opportunity to monitor trends in health behaviours. The purpose of the present study is to describe current trends in the prevalence and determinants of daily smoking among Polish adolescents. Materials and methods: Analyses were based on data from the samples of 15-year-olds who participated in the HBSC study in 2005/2006, 2009/2010 and 2013/2014 (total N = 5722). A dichotomous variable was created, representing daily smoking. Family socioeconomic status was described by a subjective indicator (PFW perceived family well-off) and neighborhood welloff Daily smoking rates decreased in 2006-2014, however gender influenced. An upward trend was observed in girls. Gender convergence in smoking was due to coexisting increase of rates in girls and decrease in boys. Based on the data from the combined sample, daily smoking was more prevalent in poor families and in regions with more local problems, which applied both to boys and girls. An increase risk of smoking in rich families was observed only in 2006. In the last survey only local area status remained in the final model. Conclusions: Preliminary results of the new HBSC study conducted in Poland suggest unfavorable trends in tobacco smoking mostly in adolescent girls. It is worth to pay attention to the environmental aspects of smoking in adolescence and to analyze both the impact of family and neighborhood well-off. 115

Wstęp Palenie tytoniu stanowi jeden z ważniejszych problemów zdrowotnych na świecie, z tego powodu w wielu krajach podjęto wiele działań mających na celu jego ograniczenie, w tym ograniczenie palenia przez dzieci i młodzież. Wprowadzono zakaz: sprzedaży papierosów nieletnim, reklamy papierosów, palenia tytoniu w miejscach publicznych, prowadzono działania edukacyjne, podnoszono ceny na produkty tytoniowe [1,2]. Dzięki prowadzonym działaniom i przestrzeganiu obowiązujących zakazów w wielu krajach rozwiniętych np. w Australii, Kanadzie, Szwecji, USA udało się obniżyć ogólną liczbę osób inicjujących i palących tytoń. Zmiany w tych krajach nie były takie korzystne, gdy wskaźniki palenia przedstawiano z uwzględnieniem statusu społeczno ekonomicznego badanych osób, ich wieku i płci [3,4]. W grupach dziewcząt, kobiet oraz osób biednych trendy palenia wykazywały często tendencję rosnącą. Podobne trendy są obserwowane również w innych krajach o różnym stopniu rozwoju. Przez wiele lat w krajach Europy Wschodniej i Centralnej charakterystyczne były inne niż w Europie Zachodniej wzorce zachowań związanych ze zdrowiem [5]. Typowym zjawiskiem było częstsze podejmowanie zachowań ryzykownych przez chłopców niż przez dziewczęta oraz mniejsza niż w Europie Zachodniej koncentracja zachowań ryzykownych w rodzinach biednych. Międzynarodowe badania HBSC dostarczają możliwości śledzenia trendów zachowań prozdrowotnych i antyzdrowotnych w 43 krajach oraz możliwość cyklicznych porównań międzynarodowych [1,5-8]. Szeroko opisanym zjawiskiem jest upodobnianie się wzorców zachowań obserwowanych w różnych krajach oraz zanikanie różnic zależnych od płci. W Polsce trendom zachowań zdrowotnych poświęcona była wydana w 2012 r. monografia [9]. Mając najnowsze dane z badań HBSC 2013/2014, można przedłużyć analizowane wcześniej szeregi czasowe. Wskazane jest też podejmowanie prób wyznaczania trendów w zależności nie tylko od płci i wieku, ale również od statusu społeczno-ekonomicznego (SES) rodzin i badanych wewnątrz kraju regionów. Podobne próby podejmowane były już w Polsce w odniesieniu do trendów picia alkoholu [10]. Celem pracy jest: przedstawienie trendów codziennego palenia tytoniu przez 15-letnią młodzież w Polsce w zależności od płci, subiektywnej oceny zamożności rodziny oraz postrzegania statusu okolicy w miejscu zamieszkania. Materiał i metody Wykorzystano dane dotyczące 5722 nastolatków ankietowanych w Polsce w ramach trzech kolejnych serii międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in Schoolaged Children). W kolejnych latach ankietowano: 2006-2284 osób; 2010 1601 osób; 2013/2014 1837 osób. Wyniki najnowszego badania HBSC 2013/14 mają charakter wstępny. Do analizy włączono uczniów w wieku od 14,5 do 16,5 lat, niezależnie od klasy do której uczęszczają. Średnia wieku badanych w połączonej próbie wynosiła 15,6 lat (SD=0,41), wykazując niewielkie różnice w kolejnych okresach badań. O ile w latach 2006 i 2010 przeprowadzano badania na początku danego roku kalendarzowego (luty-kwiecień), o tyle w ostatniej ich serii zaczęto je już w listopadzie. Nowością w ostatniej edycji badań HBSC jest też włączenie sześciu kolejnych roczników, zamiast trzech najbardziej typowych dla wieku 11, 13 i 15 lat. W każdej serii badań przeprowadzono badania ogólnopolskie w tych samych rejonach (powiatach). Jednostką losowania były pełny klasy szkolne. Więcej informacji na temat organizacji badań HBSC znajduje się w krajowych raportach [4,11]. W prezentowanych w niniejszej pracy analizach dotyczących palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią w Polsce w kontekście wybranych czynników psychospołecznych wykorzystano wskaźniki regularnego palenia, statusu zamożności rodziny, sąsiedztwa. Pytania pochodziły z międzynarodowego protokołu badań HBSC. Młodzież była pytana: Jak często obecnie palisz tytoń? Za regularnych palaczy uznano tych, którzy zakreślili odpowiedź codziennie. Status zamożności rodziny mierzono wskaźnikiem subiektywnej oceny (PFW Perceived Family Wealth). Połączono skrajne kategorie odpowiedzi, uzyskując trzy grupy rodzin: biedne lub raczej biedne, przeciętne, raczej bogate lub bardzo bogate. Do badania statusu zamożności sąsiedztwa (okolicy) użyto skali kanadyjskiej, rekomendowanej w protokole HBSC, jako pakiet opcjonalny. Młodzież pytana było o trzy rodzaje problemów w okolicy w miejscu zamieszkania: grupy młodzieży sprawiającej problemy; śmieci, potłuczone szkło, leżące wszędzie odpadki; zaniedbane, zniszczone domy lub budynki. Dostępne były trzy kategorie odpowiedzi: dużo, mało, wcale. Utworzono indeks sumaryczny, który podzielono na trzy kategorie: duże nasilenie problemów (0-1 punktów); średnie (2-4) i małe (5-6 punktów). Dla uproszczenia zapisu, trzy kategorie zamożności rodzin i sąsiedztwa są w tabelach jednakowo określane, jako niski, przeciętny i wysoki status zamożności. Charakterystykę próby przedstawiono w tabeli I. W badanym okresie poziom zamożności rodzin, mierzony wskaźnikiem PFW, utrzymywał się na podobnym poziomie. Średnio, odpowiednio 6,0%; 68,8% i 25,2% nastolatków określało swoje rodziny jako biedne lub raczej biedne, przeciętne oraz raczej bogate lub bardzo bogate. W latach 2010-2014 poprawiła się ocena statusu sąsiedztwa (Ryc. 1). Odsetek młodzieży uważającej, że mieszka w zaniedbanych rejonach zmniejszył się z 20,0% do 13,9%. Zmiany częstość codziennego palenia przez 15-latków analizowano w grupie ogółem, oraz osobno dla dziewcząt i chłopców. Oszacowano modele regresji logistycznej, wprowadzając do nich jako zmienne niezależne: płeć, PFW, postrzeganie problemów w sąsiedztwie i rok badania. Grupą referencyjną były dziewczęta, rodziny i regiony zamożne oraz 2006 rok. Wpływ poszczególnych zmiennych prezentowano jako iloraz szans (IS) z 95% przedziałem ufności 95% CI(IS). Obliczenia wykonano przy pomocy pakietu SPSS v.17. Wyniki Biorąc pod uwagę jednorodną pod względem wieku grupę młodzieży w wieku 15-16 lat, w latach 2006-2014 nastąpił systematyczny spadek odsetka regularnie palących tytoń. Według najnowszych danych, codziennie pali tytoń 9,8% ankietowanych, w tym 9,7% chłopców i 9,9% dziewcząt. W populacji dziewcząt nie udało się utrzymać spadku częstości palenia, obserwowanego w latach 2006-2010. W populacji chłopców, Rycina 1 Odsetki młodzieży 15-letniej codziennie palącej tytoń wg statusu okolicy w miejscu zamieszkania zmiany 2006-2014. Daily smoking of 15-year-old adolescents; in relation to neighborhood well-off: changes 2006-2014. Tabela I Charakterystyka socjoekonomiczna 15-latków w latach 2006-2014 (%). Socio-economic status of 15-year-old Polish adolescents in 2006-2014 (%). Status zamożności Rodziny Sąsiedztwa 2006 2010 2014 2006 2010 2014 Niski 6, 3 5, 5 6, 0 17, 0 20, 0 13, 9 Przeciętny 70, 4 68, 2 67, 2 63, 6 60, 2 60, 6 Wysoki 23, 3 26, 3 26, 8 19, 4 19, 8 25, 5 P =0, 076 <0, 001 116 A. Kowalewska i wsp.

po okresie stagnacji, pojawiła się wyraźna tendencja spadkowa (Tab. II). Znacznie częściej pali tytoń młodzież z rodzin ubogich oraz zamieszkała w rejonach o większym nasileniu lokalnych problemów. Przy ogólnej częstości palenia w całym badanym okresie (2006-2014) równej 11,4%, odsetek ten zwiększa się do 18,6% w rodzinach biednych i do 18,1% w rejonach o dużym nasileniu lokalnych problemów. Jeżeli porównamy grupy, w których kumulują się skrajnie negatywne warunki życia, to różnice w częstości palenia są prawie czterokrotne. Wśród 15-latków z ubogich rodzin zamieszkałych w rejonach o dużym nasileniu lokalnych problemów pali już 29,4% ankietowanych. W przypadku gdy zarówno status zamożności rodziny, jak i sąsiedztwa możemy określić jako wysoki, odsetek palących regularnie tytoń zmniejsza się do 7,9%. Częstość palenia jest silnie uwarunkowana czynnikami socjoekonomicznymi u obu płci (Tab. III). Przy porównaniu rodzin i regionów o niskim, przeciętnym i wysokim statusie zamożności obserwuje się wyraźne różnice w częstości palenia tytoniu na niekorzyść Tabela II Młodzież 15-letnia codziennie paląca tytoń; tendencje zmian w latach 2006-2014. Daily smoking of 15-year-old adolescents; changes in relation to gender and year of survey (2006-2014). Tabela III Młodzież 15-letnia codziennie paląca tytoń według zamożności rodziny i postrzegania statusu sąsiedztwa (połączona próba 2006-2014). Daily smoking of 15-year-old adolescents in relation to perceived family well-off and neighborhood well-off (in the pooled sample 2006-2014). Status zamożności 2006 2010 2014 P Ogółem 12, 3 11, 7 9, 8 0, 039 Chłopcy 14, 8 14, 9 9, 7 0, 001 Dziewczęta 10, 1 8, 5 9, 9 0, 463 p (różnice wg płci) 0, 001 <0, 001 0, 890 Rodziny Sąsiedztwa Chłopcy Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Niski 19, 7 17, 6 20, 1 16, 2 Przeciętny 12, 0 8, 8 12, 2 8, 8 Wysoki 14, 6 9, 8 9, 2 6, 8 p 0, 011 <0, 001 <0, 001 <0, 001 Tabela IV Wyniki estymacji modelu regresji logistycznej wyjaśniającego uwarunkowania codziennego palenia przez 15-latków w połączonej próbie i w kolejnych edycjach badań HBSC. Daily smoking by 15-year-olds in the pooled sample and in subsequent editions of the HBSC study, the results of the logistic regression models. rodzin i środowisk najbiedniejszych. Analizując zamożność rodziny, obserwujemy zależność nieliniową, czyli niewielki wzrost częstości palenia przy porównaniu rodzin przeciętnych z zamożnymi, co w większym stopniu dotyczy chłopców. W tabeli IV przedstawiono wyniki estymacji modelu regresji logistycznej oszacowanego na połączonej próbie z trzech badań oraz osobno dla każdego roku badania. Nie podano tu już poziomu istotności statystycznej, ale mówimy wskaźniku ilorazu szans istotnie różniącym się od jedności, jeśli przedział ufności nie zawiera liczby 1 (Tab. IV). Wyniki analiz pozwoliły ocenić wpływ analizowanych czynników socjo-demograficznych po skorygowaniu na wpływ pozostałych. W modelu ogólnym, rok badania nie był istotnym predyktorem częstości palenia. Ryzyko regularnego palenia tytoniu wzrastało szczególnie u nastolatków zamieszkałych w regionach o większym stopniu deprywacji (IS=2,50). Kolejnymi istotnymi predykatorami było ubóstwo rodziny (IS=1,50) i płeć męska (IS=1,39). Porównując przeciętny i wysoki poziom zamożności sąsiedztwa, stwierdzono nieznaczny wzrost ryzyka regularnego palenia w regionach przeciętnych (IS=1,34). W przypadku porównania rodzin przeciętnych i zamożnych zarysowała się zależność odwrotna to w rodzinach bogatych istotnie wzrastała częstość regularnego palenia tytoniu (IS=0,79). W kolejnych latach zmieniał się zestaw najważniejszych predyktorów regularnego palenia tytoniu w tej grupie wieku. W świetle wyników najnowszych badań, wpływ płci przestał już mieć znaczenie. We wszystkich trzech okresach badań ryzyko regularnego palenia tytoniu istotnie zwiększało się w regionach zaniedbanych w porównaniu z regionami zamożnymi. W 2014 roku ryzyko codziennego palenia tytoniu przez młodzież z rejonów ubogich jest 3, 4 razy większe niż u rówieśników zamieszkałych w bogatszych rejonach. Różnice między regionami zamoż- Zmienne niezależne Rok badania 2006 (ref.) 1, 00 2010 0, 87 0, 70-1, 07 2014 0, 83 0, 67-1, 02 2006-2014 2006 2010 2014 IS 95% PU(IS) IS 95% PU(IS) IS 95% PU(IS) IS 95% PU(IS) - - - - - - Płeć Chłopcy 1, 39 1, 17-1, 65 1, 52 1, 18-1, 97 1, 66 1, 19-2, 31 1, 02 0, 74-1, 42 Dziewczęta (ref.) 1, 00 1, 00 1, 00 1, 00 Status sąsiedztwa Biedna 2, 50 1, 90-3, 29 2, 15 1, 41-3, 27 2, 23 1, 33-3, 72 3, 40 2, 01-5, 74 Przeciętna 1, 34 1, 05-1, 71 1, 26 0, 88-1, 82 1, 10 0, 71-1, 91 1, 68 1, 07-2, 63 Zamożna (ref.) 1, 00 1, 00 1, 00 1, 00 Status rodziny Biedna 1, 50 1, 08-2, 08 1, 39 0, 86-2, 26 2, 19 1, 16-4, 14 1, 14 0, 59-2, 21 Przeciętna 0, 79 0, 64-0, 96 0, 65 0, 49-0, 88 1, 12 0, 75-1, 65 0, 76 0, 52-1, 09 Zamożna (ref.) 1, 00 1, 00 1, 00 1, 00 117

nymi i przeciętnymi były mniej znaczące, chociaż też nasiliły się w ostatnim roku. W 2006 roku zaobserwowano wzrost ryzyka palenia w rodzinach zamożnych w porównaniu z rodzinami przeciętnymi, podczas gdy cztery lata później grupą ryzyka stały się rodziny najuboższe. W 2014 roku zamożność rodziny nie wpływała na ryzyko regularnego palenia tytoniu przez nastolatki. Oznacza to, że w świetle najnowszych danych, jedynym i to bardzo silnym uwarunkowaniem socjoekonomicznym palenia tytoniu jest status okolicy w miejscu zamieszkania. Przeanalizowano również tendencje zmian wskaźników regularnego palenia tytoniu w grupach wyróżnionych ze względu na status materialny okolicy w miejscu zamieszkania (Ryc. 1). Tylko w rejonach najzamożniejszych zarysowała się wyraźna tendencja spadkowa, szczególnie silna w latach 2010-2014. W rejonach najbardziej zaniedbanych wskaźniki regularnego palenia ulegały okresowym wahaniom bez wyraźnej tendencji. W rejonach przeciętnie zamożnych, w latach 2006-2010 zauważono tendencję spadkową, która nie utrzymała się w kolejnym okresie. W efekcie tych zmian, w badanym okresie pogłębiła się różnica między skrajnymi grupami, jak również między grupą przeciętną i najbardziej uprzywilejowaną. Omówienie W Polsce w latach 2006-2014 wśród młodzieży 15-letniej nastąpiło obniżenie ogólnego odsetka codziennych palaczy tytoniu. Wykazano duże różnice w częstości palenia tytoniu wśród młodzieży w grupach wyróżnionych ze względu na płeć, zamożność rodziny i status sąsiedztwa. W ostatnich latach nastąpił spadek odsetka chłopców palących tytoń, w następstwie tego doszło do zatarcia się różnic pomiędzy chłopcami a dziewczętami. Zjawisko to obserwowane jest również w innych badaniach krajowych jak i zagranicznych [5,12]. Zanikanie różnic pomiędzy chłopcami i dziewczętami nie dotyczy tylko palenia tytoniu, ale również innych zachowań ryzykownych jak picie alkoholu, wczesna inicjacja seksualna, palenie marihuany [8,13-15]. Wyjaśnienia przyczyny tego zjawiska dostarczyć może hipoteza konwergencji. Zdaniem autorów odwołujących się do niej, przyczyną zacierania się różnic w zachowaniach przedstawicieli płci żeńskiej i męskiej jest uzyskiwanie przez te pierwsze równości we wszystkich sferach życia społecznego [16]. W następstwie tego wiele dziewcząt i kobiet, chcąc upodobnić się do płci przeciwnej łamie normy tradycyjne np. dotyczące palenia papierosów, picia alkoholu, czy podejmowania przez nie ryzykownych zachowań seksualnych. Według założeń wspomnianej hipotezy, na zmianę zachowań wpływ miały również reklamy papierosów skierowane do kobiet (w Polsce reklama papierosów jest zakazana, ale kształt papierosów, rodzaj opakowania są specjalnie projektowane z uwzględnieniem gustów i potrzeb kobiet) oraz lansowany przez media styl życia związany z płcią. Zdaniem Sandmaira zachowania ryzykowne np. picie alkoholu podejmują dziewczęta i kobiety, które nie widzą szans na urzeczywistnienie swoich dążeń do osiągnięcia sukcesów w sferze zawodowej (szkoła, praca) takich jak chłopcy i mężczyźni, a nie te, którym taki sukces udało się osiągnąć. Palenie tytoniu lub podejmowanie zachowań ryzykownych staje się dla nich substytutem równości płci Szczególnie dotyczy to dziewcząt i kobiet żyjących w rodzinach o niskim statusie społeczno-ekonomicznym. Palenie tytoniu przez dziewczęta może mięć też uwarunkowanie fizjologiczne. Wykazano, że palenie tytoniu przez matki w ciąży oraz narażenie dzieci na bierne palenie zwiększa szczególnie u dziewcząt ryzyko uzależnienia od nikotyny [17]. Dziewczęta są również bardziej podatne, na wpływ czynników środowiskowych, przebywanie wśród osób palących zwiększa u nich ryzyko palenia tytoniu. Wykazano również, że częściej osoby pochodzące ze środowisk zaniedbanych stosują nieskuteczne strategie radzenia sobie ze stresem, jak palenie tytoniu czy picie alkoholu [18]. Występujący w latach 2006-2014 korzystny trend dotyczący palenia tytoniu przez chłopców w części można wyjaśnić również zjawiskiem konwergencji, które prowadzi do tego, że kobiety stają się bardziej męskie a mężczyźni bardziej kobiecy Chłopcy w większym stopniu obecnie zwracają uwagę na swój wygląd zewnętrzny, stan zdrowia. Zdaniem Melosika, w kulturze konsumpcji tożsamość człowieka jest często redukowana do wizualizacji ciała [19]. W przeszłości ciało męskie kryło w sobie wnętrze. Obecnie zarówno kobieta jak i mężczyzna jest często pod silną presją podejmowania wielu działań, na rzecz zwiększania seksualnej atrakcyjności poprzez różne zabiegi i działania mające na celu poprawę zewnętrznego wizerunku. Palenie tytoniu jest jednym z czynników, który może negatywnie wpłynąć na zdrowie i wygląd, dlatego staje się niemodne w pewnych kręgach osób bogatych i przedstawicieli klasy średniej. Przyczyna obniżania się częstości palenia tytoniu przez chłopców może być mniej optymistyczna, jeśli palenie tytoniu jest zastępowane używaniem innych substancji psychoaktywnych np. marihuany czy innych środków odurzających [13,20]. Prezentowane wyniki wskazują, że płeć, status zamożności rodziny i sąsiedztwa, należały do czynników które w różnym stopniu w ostatnich latach zwiększały ryzyko codziennego palenia tytoniu przez 15-letnią młodzież. W 2006 roku ryzyko to było większe w rodzinach zamożnych niż przeciętnych, podczas gdy cztery lata później grupą ryzyka stały się rodziny najuboższe, a w 2014 roku czynnik ten nie wpływał już na ryzyko palenia tytoniu. W świetle najnowszych danych, jedynym i bardzo silnym uwarunkowaniem socjoekonomicznym palenia tytoniu jest status zamożności okolicy w miejscu zamieszkania. Na ogólną tendencję spadkową częstości palenia mógł mieć znaczenie fakt, że coraz większy odsetek młodzieży zamieszkuje w bogatszych regionach, w których ogólnie częstość palenia jest niższa i tendencja spadkowa w tym zakresie dużo wyraźniejsza. Uzyskane wyniki badań na temat wpływu statusu społecznoekonomicznego rodziny na częstość palenia tytoniu nie prowadzą do tak jednoznacznych wniosków co do siły i kierunku tej zależności. W dużej mierze zależy to od analizowanych wskaźników palenia i przyjętych mierników SES, jak również do wieku i płci ankietowanych [4,21]. Według badań prowadzonych wśród dorosłych respondentów przeważnie mamy do czynienia z zależnością odwrotną, im biedniejsze rodziny tym częstsze jest palenie [3]. W przypadku młodzieży, niektórzy badacze wskazywali na częstsze palenie w rodzinach zamożnych lub związek nieliniową, tzw. U-kształtny. W świetle naszego badania jeszcze w 2006 r. taka nieliniowa zależność występowała u polskich chłopców [4]. Dane międzynarodowe z ostatniej serii badań HBSC (2009/2010) opublikowane w raporcie międzynarodowym wskazują w większości krajów jednak na większe zagrożenie paleniem tytoniu w rodzinach ubogich. Istotne statystycznie różnice na niekorzyść rodzin biednych, potwierdzone u obu płci, zaobserwowano tylko w nielicznych krajach (USA, Kanada, Austria, Islandia). Wyjątek stanowi Rumunia, w której częściej paliła tytoń młodzież z rodzin bogatych [5]. W dużej części krajów istotny związek częstości palenia z zamożnością rodziny zanotowano tylko u jednej płci, częściej u chłopców. Na związek częstości palenia z zamożnością rodzin wskazują też wyniki innych badań o międzynarodowym zasięgu. Morgenstern i wsp. opisali wyniki badań przeprowadzonych w sześciu krajach europejskich, w tym w Polsce. Wykazano, że zamożność rodziny modyfikuje wpływ innych czynników na inicjację tytoniową nastolatków. W rodzinach zamożnych silniejszy okazał się wpływ rówieśników i poszukiwania wrażeń [22]. Wnioski Wyniki badań wskazują, że: Wśród młodzieży 15-letniej nie występują obecnie w Polsce różnice w częstości codziennego palenia tytoniu związane z płcią, na co wpłynął znaczący spadek częstości palenia przez chłopców. W dalszych analizach należy uwzględnić aktualne trendy używania innych substancji psychoaktywnych, też w zależności od statusu ekonomicznego rodziny i rejonu zamieszkania. Dzięki temu możliwa będzie ocena, na ile korzystne zmiany zaobserwowane w odniesieniu do palenia tytoniu przez chłopców znajdują odbicie również w innych zachowaniach ryzykownych, w tym przyjmowania substancji psychoaktywnych. Niekorzystne tendencje w częstości regularnego palenia dotyczą w Polsce tylko dziewcząt. W dalszych badaniach należy ocenić, czy zmiany te nastąpiły głównie pod wpływem czynników społeczno-ekonomicznych, czy również w kontekście czynników psychospołecznych, w tym radzenia sobie ze stresem, zadowolenia z życia, funkcjonowania w szkole. W dalszych badaniach należy w większym stopniu zwrócić na środowiskowe uwarunkowania palenia, ponieważ status zamożności sąsiedztwa jest jedynym czynnikiem, którego wpływ utrzymał się w kolejnych trzech edycjach badań HBSC. Piśmiennictwo 1. Hublet A, Schmid H, Clays E, Godeau E, Gabhainn SN. et al: Association between tobacco control 118 A. Kowalewska i wsp.

policies and smoking behavior among adolescents in 29 European countries. Addiction. 2009; 11: 1918-1983. 2. World Health Organization. Framework convention on tobacco control. World Health Organisation, Geneva 2003. 3. Greaveaves L, Vallone D, Velicer W: Special effects: tobacco policies and low socioeconomic status girls and women. J Epidemiol Community Health. 2006; 60:ii1-ii2 doi:10.1136/jech.2006.052480 4. Mazur J. (red.): Status materialny rodziny i otoczenia a samopoczucie i styl życia młodzieży 15-letniej.Wyniki badań HBSC w 2006 w ujęciu środowiskowym. Instytut Matki i Dziecka Warszawa 2011. 5. Curie C. et. al. (red.): Social determinants of health and well-being among young people. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) study: international report from the 2009/2010 survey. WHO Regional Office for Europe, Copenhagen 2012. 6. Macedo M, Precioso J: Smoking trends in Portuguese school-aged children and approaches for a control--an analysis based on the Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC) data. Rev Port Pneumol. 2006; 12: 525-538. 7. Rasmussen M, Due P, Damsgaard MT, Holstein BE: Social inequality in adolescent daily smoking: has it changed over time? Scand J Public Health 2009; 37: 287-294. 8. Zaborskis A, Sumskas L, Zemaitiene N, Grabauskas V, Veryga A, Petkevicius R: Trends of smoking prevalence among Lithuanian school-aged children in 1994-2006. Medicina (Kaunas). 2009; 45: 798-806. 9. Woynarowska B, Mazur J. (red.): Tendencja zmian zachowań zdrowotnych i wybranych wskaźników zdrowia młodzieży szkolnej w latach 1990-2010. Instytut Matki i Dziecka 2012. 10. Mazur J, Woynarowska B: Picie alkoholu przez 15-letnią młodzież w Polsce w latach 2002-2010. Zmiany w ogólnej populacji oraz według płci i zamożności rodziny. Alkoholizm i Narkomania, 2011; 24: 275-296. 11. Mazur J, Małkowska Szkutnik A (red.): Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2011 12. Sierosławski J: Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2011 r. Europejski program badań ankietowych w szkołach ESPAD. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2011. 13. Dzielska A, Kowalewska A: Zachowania ryzykowne młodzieży współczesne podejście do problemu. Studia BAS. 2014; 8:139-168. 14. Kuntsche E, Kuntsche S, Knibbe R, Simons-Morton B, Farhat T. et. al: Cultural and gender convergence in adolescent drunkenness: evidence from 23 European and North American countries. Arch Pediatr Adolesc Med. 2011; 165:152-158. 15. Vieno A, Lenzi M, Santinello M, Cavallo F: Gender convergence in adolescent drunkenness in different Italian regions. Int J Public Health 2013; 58: 785-790. 16. Renzetti CM, Curran DJ: Kobiety mężczyźni i społeczeństwo. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005. 17. Skorge TD, Eagan TM, Eide G.E, Gulsvik A, Bakke PS: Exposure to environmental tobacco smoke in a general population. Respir Med. 2007; 101: 277-285. 18. Kowalewska A: Palenie tytoniu przez dziewczęta w okresie dorastania w kontekście uwarunkowań psychospołecznych. Oficyna Wydawnicza ASPRA- JR. Warszawa 2013. 19. Melosik Z, Szkudlarek T: Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2010, 20. Bogt TF, de Looze M, Molcho M, Godeau E, Hublet A. et al: Do societal wealth, family affluence and gender account for trends in adolescent cannabis use? A 30 country cross-national study. Addiction 2014; 109: 273-283. 21. Kowalewska A, Mazur J: Adolescent s perception of peer substance use in relation to social relationship and the neighbourhood social capital. Przegl Lek. 2013;70: 822-825. 22. Morgenstern M, Sargent JD, Engels RC, Florek E, Hanewinkel R: Smoking in European adolescents: relation between media influences, family affluence, and migration background. Addict Behav. 2013; 38: 2589-2595. 119