JAKOŚ CIOWY MODEL IDENTYFIKACYJNY SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MARYNAI WOJENNEJ ROK XLVIII NR 4 (171) 2007 Krzysztof Ficoń Akademia Marynarki Wojennej JAKOŚ CIOWY MODEL IDENTYFIKACYJNY SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO STRESZCZENIE W artykule zaprezentowano koncepcję modelowania wielkiego systemu w kategoriach modeli logiczno-matematycznych. Do budowy modelu wykorzystano aparat pojęciowy i narzędzia analizy systemowej. Zgodnie z systemowym podejściem holistycznym modelowanie matematyczne systemu reagowania kryzysowego zostało zdekomponowane na dwa etapy jakościowy model identyfikacyjny i ilościowy model decyzyjny. W opisowym modelu identyfikacyjnym wyodrębniono cztery zasadnicze elementy: cel, dziedzinę, relacje oraz zasady, które zostały szczegółowo zidentyfikowane i przeanalizowane. Budowa modelu identyfikacyjnego jest warunkiem podjęcia dalszych prac nad docelowym modelem optymalizacyjnym systemu reagowania kryzysowego. Słowa kluczowe: system, model, bezpieczeństwo, zagrożenie, kryzys, cele, dziedzina, relacje, zasady, prakseologia. KONCEPCJA MODELOWANIA SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO Proces modelowania Systemu Reagowania Kryzysowego () będzie prowadzony głównie w oparciu o aparat pojęciowy i narzędziowy analizy systemowej, dlatego zgodnie z jej ogólnymi założeniami został zdekomponowany na dwa chronologiczne etapy, obejmujące odpowiednio budowę modelu identyfikacyjnego (MID ) oraz modelu optymalizacyjnego (MOP ) MM = MID MOP, (1) 17

Krzysztof Ficoń MM matematyczny model Systemu Reagowania Kryzysowego; MID jakościowy model identyfikacyjny (opisowy) systemu ; MOP ilościowy model optymalizacyjny (decyzyjny) systemu 1. Etap modelowania identyfikacyjnego należy do sfery badań jakościowych zajmujących się precyzyjnym ustaleniem dziedziny (obszaru) modelowania, celem określenia zasadniczych związków i zależności istniejących między wydzielonymi elementami badanego systemu. Znajomość struktury oraz relacji istniejących w badanym systemie pozwoli, na kolejnym etapie modelowania decyzyjnego, na zdefiniowanie zmiennych decyzyjnych, które umożliwią optymalne sterowanie modelowanym systemem, zgodnie z przyjętą funkcją kryterium. Model identyfikacyjny Systemu Reagowania Kryzysowego MID formalnie zapiszemy za pomocą następującego wyrażenia: MID = < C, A, R, V >, (2) C cel działania (przeznaczenie) systemu ; A dziedzina (obszar zainteresowań) systemu ; R relacje (współzależności) występujące w systemie ; V uniwersalne zasady funkcjonowania systemu. CEL DZIAŁANIA SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO Celowość istnienia i działania systemu będzie rozpatrywana w trzech zasadniczych płaszczyznach odnoszonych do klasycznych szczebli zarządzania: C = < St C, Tk C, Op C >, (3) St C Tk C Op C cel strategiczny funkcjonowania systemu ; cel taktyczny funkcjonowania systemu ; cel operacyjny funkcjonowania systemu. 1 Model optymalizacyjny zostanie przedstawiony w kolejnym numerze Zeszytów Naukowych AMW w artykule pt. Ilościowy model optymalizacyjny systemu reagowania kryzysowego. 18 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego St Celem strategicznym C funkcjonowania systemu jest monitorowanie i prognozowanie stanu bezpieczeństwa BP w przestrzeni systemowej i tworzenie OP potencjalnych możliwości M (prawnych, kadrowych, organizacyjnych, materiałowych, technicznych, finansowych) dla skutecznych działań operacyjnych w różnych sytuacjach zagrożeń kryzysowych OS(NSD), H(T) St C : BP OP M, (4) BP OP M wymagane standardy bezpieczeństwa systemowego; możliwości (zdolności) systemu do działań operacyjnych; OS(NSD) otoczenie systemowe Nadrzędnego Systemu Działania; H(T) prognozowany horyzont czasowy reagowania kryzysowego. Tk Cel taktyczny C systemu polega na przygotowaniu i utrzymaniu odpowiedniego potencjału operacyjnego Π do działań antykryzysowych we wszystkich aspektach tych działań. Osiągany jest poprzez tworzenie i permanentne podtrzymywanie pożądanego potencjału operacyjnego Π. Przekształcenie potencjalnych możliwości operacyjnych w potencjał do antykryzysowych działań operacyjnych dokonuje się poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami systemowymi odnoszonymi zgodnie z wyrażeniem (5) do takich atrybutów, jak struktura organizacyjno-funkcjonalna, potencjał informacyjno-decyzyjny, potencjał energetyczno-materiałowy oraz potencjał zabezpieczenia i wsparcia. Realizację celu Tk C obrazuje funkcja transformacji możliwości operacyjnych taktycznego w potencjał operacyjny Π Tk C : OP Θ α β λ M OP M Π, (5) Π potencjał operacyjny Systemu Reagowania Kryzysowego; Θ struktura organizacyjno-funkcjonalna systemu ; α potencjał informacyjno-decyzyjny systemu ; β potencjał energetyczno-materiałowy systemu ; λ potencjał zabezpieczenia i wsparcia. Op Cel operacyjny C systemu polega na realizacji dynamicznych procesów operacyjnych (antykryzysowych) w trójwymiarowej przestrzeni kryzysowej 4 (171) 2007 19

Krzysztof Ficoń obejmującej zdarzenia, przestrzeń i czas. Podstawą działań operacyjnych są czasoprzestrzenne harmonogramy reagowania kryzysowego H T Y X T Op C : Π H T, (6) T H harmonogram działań operacyjnych systemu ; T prognozowany horyzont czasu działań operacyjnych; X przestrzeń geograficzna (przestrzenne środowisko systemowe); Y zdarzenia (zagrożenia) kryzysowe; Γ Y KR X T przestrzeń kryzysowa systemu. Celowość działania Systemu Reagowania Kryzysowego można zdefiniować także w aspekcie funkcjonalnym, specyfikując wszystkie podstawowe jego funkcje i zadania, do realizacji których został on powołany. Uwzględniając wyrażenia (5), (6) i (7), cel działania i przeznaczenie systemu można zapisać za pomocą następującego ciągu hierarchicznie uporządkowanych celów cząstkowych: BP OS, H(T) OP M Θ α β λ Π Y X T H T. (7) Jak wynika z wyrażenia (7), misją Systemu Reagowania Kryzysowego jest: 1. BP monitorowanie, analizowanie i prognozowanie zagrożeń, czyli śledzenie bezpieczeństwa systemowego. OP 2. M przygotowanie odpowiednich procedur formalnych, prawnych i organizacyjnych do tworzenia pewnego zasobu możliwości funkcjonalnych. 3. Π przekształcenie zdefiniowanych możliwości funkcjonalnych i zasobów materiałowych w potencjał gotowości do działań operacyjnych. 4. T H tworzenie realistycznych dla prognozowanej sytuacji kryzysowej planów, scenariuszy i harmonogramów do działań antykryzysowych. DZIEDZINA FUNKCJONOWANIA SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO W procesie modelowania identyfikacyjnego (2) pojęcie dziedziny systemu będziemy odnosić do zbioru wyodrębnionych elementów organizacyjno- 20 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego -funkcjonalnych determinujących tożsamość danego systemu. Pojęcie dziedziny A modelowanego systemu zdefiniujemy za pomocą dwóch zbiorów: OZ A = { A, OW A }, (8) OZ A otoczenie zewnętrzne Systemu Reagowania Kryzysowego; OW A otoczenie wewnętrzne Systemu Reagowania Kryzysowego. OZ W skład otoczenia zewnętrznego A systemu wchodzą wszystkie elementy zewnętrznego środowiska systemowego mające wpływ na kształtowanie się sytuacji kryzysowej i realizację procesów reagowania kryzysowego, które ogólnie podzielimy na następujące grupy kryteriów: OZ A = { A, A, OZ3 A }, (9) A kryterium organizacyjno-funkcjonalne; A kryterium zasięgu przestrzennego; OZ3 A kryterium źródeł zagrożeń kryzysowych. Zgodnie z kryterium uwarunkowań organizacyjno-funkcjonalnych do zbioru zewnętrznego otoczenia systemowego A należą takie elementy, jak: (i) A = { A ; i = 1, I }, (10) A (1) nadrzędny system działania; A (2) centra zarządzania kryzysowego innych systemów działania; A (3) wybrane organa i instytucje władzy centralnej; A (4) organa i instytucje administracji publicznej i terenowej; A (5) wybrane sektory i instytucje gospodarki narodowej; A (6) elementy infrastruktury społecznej; A (7) elementy infrastruktury informacyjnej; A (8) elementy infrastruktury technicznej. 4 (171) 2007 21

Krzysztof Ficoń Według kryterium zasięgu przestrzennego do zbioru zewnętrznego otoczenia systemowego A należą między innymi: (i) A = { A ; i = 1, I }, (11) A (1) elementy otoczenia lokalnego (miejscowego); A (2) elementy otoczenia regionalnego (gmina, powiat, województwo); A (3) elementy otoczenia krajowego (państwowego); A (4) elementy otoczenia sojuszniczego (koalicyjnego); A (5) elementy otoczenia międzynarodowego (globalnego). Według specyfikacji źródeł zagrożeń kryzysowych zbiór elementów zewnętrznego otoczenia systemowego A będą tworzyć takie elementy, jak: OZ3 OZ3 (i) A = { A ; i = 1, I }, (12) OZ3 A (1) źródła zagrożeń społecznych; OZ3 A (2) źródła zagrożeń gospodarczych; OZ3 A (3) źródła zagrożeń technicznych; OZ3 A (4) źródła zagrożeń przyrodniczych; OZ3 A (5) źródła zagrożeń militarnych; OZ3 A (6) źródła zagrożeń globalnych. Struktury i elementy zewnętrznego otoczenia systemowego A OZi ( j) A OZi mogą być wykorzystane w dwóch zasadniczych kierunkach: z jednej strony mogą przyczynić się do generowania zagrożeń kryzysowych i eskalacji niebezpieczeństw (ZG), z drugiej do zwalczania zagrożeń i potęgowania potencjału operacyjnego Systemu Reagowania Kryzysowego (Π), co symbolicznie zapiszemy jako: OZi ( j) A A OZi ZG(i,j) < ZG(i+1,j+1); ( i = 1,I, j = 1, J ); (13a) OZi ( j) A A OZi Π(i+1,j+1) > Π(i,j); ( i = 1,I, j = 1, J ). (13b) 22 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego oraz elementów Pełna specyfikacja wszystkich grup kryteriów klasyfikacyjnych OZi ( j) OZi A A OZ A A OZi otoczenia zewnętrznego w przypadku tak skomplikowanego systemu, jakim jest System Reagowania Kryzysowego, w odniesieniu do ogólnej struktury modelowej nie jest ani celowa, ani możliwa. Przedstawione powyżej zbiory (9) (12) zawierają jedynie wybrane specyfikacje niektórych elementów zaliczanych do danej kategorii klasyfikacyjnej. Znacznie bardziej przejrzysta jest struktura organizacyjno-funkcjonalna OW wewnętrznego otoczenia systemowego A, która została celowo zaprojektowana dla potrzeb budowanego systemu. Wewnętrzne otoczenie systemowe OW A tworzą cztery organiczne systemy organizacyjno-funkcjonalne oraz dwie specjalistyczne komórki sztabowe, a mianowicie: OW A = { A OWi ; i = 1, I }, (14) OW1 A Dyżurna Służba Operacyjna systemu (DSO ); OW2 A Sztab Kryzysowy systemu (SZT ); OW3 A System Monitoringu i Prognozowania (SMP ); OW4 A System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym (SK ); OW5 A System Zabezpieczenia i Wsparcia (SZW ); OW6 A System Ratownictwa i Ewakuacji (SRE ). Wszystkie wyodrębnione powyżej elementy struktury organizacyjno- -funkcjonalnej systemu należące do jego otoczenia wewnętrznego można podzielić na dwie zasadnicze grupy: OW OW(ID) A = { A, OW(PF) A }, (15) OW(ID) A systemy obsługujące strumienie informacyjno-decyzyjne; OW(PF) A systemy obsługujące fizyczne procesy reagowania kryzysowego, przy czym: OW(ID) OW1 A = { A, OW2 A, OW3 A, OW4 A }; (16a) OW(PF) OW5 A = { A, OW6 A }. (16b) 4 (171) 2007 23

Krzysztof Ficoń Dyżurna Służba Operacyjna systemu ( A OW1 ) jest pierwszym ogniwem w systemie, który na podstawie spływających meldunków i zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych i kryzysowych inicjuje procedury reagowania kryzysowego. Systemowe relacje wejścia wyjścia wykonywane przez Dyżurną Służbę Operacyjną OW1 A przedstawia wyrażenie: OS (SMP) OW1 A SZT, (17) OW1 A Dyżurna Służba Operacyjna systemu ; OS (SMP) otoczenie systemowe (zewnętrzne i wewnętrzne) systemu widziane przez System Monitoringu i Prognozowania; SZT Sztab Kryzysowy systemu. Do głównych zadań operacyjnych różnych służb dyżurnych w procesie pełnienia dyżurów w zakresie reagowania kryzysowego należą między innymi: OW1 A = {DS i ; i = 1, I } DSO, (18) DS 1 bieżące odbieranie zgłoszeń o zagrożeniach; DS 2 podejmowanie doraźnych decyzji i interwencji; DS 3 organizowanie współpracy i koordynacji; DS 4 prowadzenie ewidencji i dokumentacji; DS 5 ścisłe współdziałanie ze Sztabem Kryzysowym. Dyżurna Służba Operacyjna bezpośrednio współpracuje ze Sztabem Kryzysowym A, który jest organem planistyczno-decyzyjnym w zakresie reagowania OW2 kryzysowego w różnych formach i stanach zagrożeń kryzysowych. Na podstawie otrzymanych informacji od służb dyżurnych Sztab Kryzysowy, po uprzedniej analizie i ocenie sytuacji kryzysowej, podejmuje ewentualne decyzje do rozpoczęcia akcji przeciwdziałania kryzysowego. Systemowe relacje wejścia wyjścia realizowane przez Sztab Kryzysowy D przedstawia OW2 wyrażenie: DSO SMP OW2 A SK, (19) OW2 A Sztab Kryzysowy systemu ; DSO Dyżurna Służba Operacyjna systemu ; 24 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego SMP System Monitoringu i Prognozowania systemu ; SK System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym. Do najważniejszych zadań operacyjnych wykonywanych standardowo przez Sztab Kryzysowy należą między innymi: OW2 A = {DT i : i = 1, I } SZT, (20) DT 1 analizowanie i prognozowanie bieżącej sytuacji kryzysowej; DT 2 podejmowanie decyzji do działań antykryzysowych; DT 3 planowanie i organizowanie reagowania kryzysowego; DT 4 powiadamianie centralnych organów zarządzania kryzysowego; DT 5 bieżące współdziałanie z Dyżurną Służbą Operacyjną. System Monitoringu i Prognozowania ( A OW3 ) pełni swoje funkcje w sposób systematyczny i nieprzerwany, bez względu na rodzaj i stan zagrożeń kryzysowych. Działa głównie na zasobach informacyjnych całego systemu, wykorzystując informacje wejściowe z różnych źródeł monitoringu i zasilania do budowy aktualnego obrazu sytuacji kryzysowej. W pierwszej kolejności współpracuje on z Dyżurną Służbą Operacyjną oraz ze Sztabem Kryzysowym. Systemowe relacje wejścia wyjścia realizowane przez System Monitoringu i Prognozowania OW3 A przedstawia wyrażenie: OS(.) OW3 A DSO SZT SK, (21) OW3 A System Monitoringu i Prognozowania systemu ; OS(.) otoczenie systemowe (wewnętrzne, zewnętrzne) ; DSO Dyżurna Służba Operacyjna systemu ; SZT Sztab Kryzysowy systemu ; System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym. SK Do najważniejszych zadań operacyjnych wykonywanych standardowo przez System Monitoringu i Prognozowania należą między innymi: OW3 A = {SM i ; i = 1, I } SMP, (22) 4 (171) 2007 25

Krzysztof Ficoń SM 1 analizowanie sytuacji kryzysowej; SM 2 identyfikowanie i klasyfikowanie zbioru zagrożeń; SM 3 prognozowanie rozwoju sytuacji kryzysowej; SM 4 wypracowanie decyzji do działań kryzysowych. System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym ( A OW4 ) uaktywnia się dopiero w zaawansowanych stanach zagrożeń kryzysowych, gdy z uwagi na wysoką intensywność zagrożeń lub konieczność natychmiastowej likwidacji ich skutków zachodzi pilna potrzeba podjęcia profesjonalnych działań antykryzysowych. Systemowe relacje wejścia wyjścia wykonywane przez System Kierowania przedstawia wyrażenie: OW4 A SZT SMP OW4 A SZW SRE, (23) OW4 D System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym; SZT Sztab Kryzysowy systemu ; SMP System Monitoringu i Prognozowania systemu ; SZW System Zabezpieczenia i Wsparcia systemu ; SRE System Ratowniczo-Ewakuacyjny systemu. System Kierowania SK steruje przede wszystkim pracą dwóch systemów roboczych Systemu Zabezpieczenia i Wsparcia (SZW ) oraz Systemu Ratownictwa i Ewakuacji (SRE ) za pomocą klasycznego cyklu zarządzania, który obejmuje następujące etapy działań: OW4 A = {SK i ; i = 1, I } SK, (24) SK 1 planowanie procesów reagowania kryzysowego; SK 2 organizowanie procesów reagowania kryzysowego; SK 3 stymulowanie procesów reagowania kryzysowego; SK 4 kontrolowanie skuteczności reagowania kryzysowego. System Kierowania SK stanowi formalnie trzecie ogniwo w łańcuchu zarządzania kryzysowego. Pierwszym organem kierowania jest Dyżurna Służba Operacyjna (DSO ), która pracuje w trybie ciągłym i inicjuje działania Sztabu Kryzysowego (SZT ). W przypadku eskalacji sytuacji kryzysowej na polecenie 26 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego Sztabu Kryzysowego operacyjne zarządzanie reagowaniem kryzysowym przejmuje właśnie system SK, który profesjonalnie steruje reagowaniem kryzysowym stosownie do zaistniałych zagrożeń kryzysowych SMP 1 DSO 2 System Zabezpieczenia i Wsparcia ( A SZT 3 SK OW5 SZW. (25) SRE ) steruje fizycznymi przepływami energetyczno-materiałowymi na rzecz zasadniczego systemu roboczego, którym jest System Ratownictwa i Ewakuacji. Przygotowuje on niezbędne zasoby energetyczno-materiałowe dla potrzeb działań operacyjnych, głównie ratowniczych, ewakuacyjnych i transportowych. Systemowe relacje wejścia wyjścia realizowane przez System Zabezpieczenia i Wsparcia OW5 A przedstawia wyrażenie: SK OW5 A SRE, (26) OW4 A SK System Zabezpieczenia i Wsparcia systemu ; System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym; SRE System Ratownictwa i Ewakuacji systemu. System Zabezpieczenia i Wsparcia zajmuje się przede wszystkim logistycznymi łańcuchami procesów zaopatrzenia, magazynowania i dystrybucji różnych asortymentów sprzętowych i zasobów materialnych. Ponadto partycypuje w różnorodnych procesach współdziałania i wsparcia kadrowego oraz informacyjnego, które generalnie zostały podzielone na cztery rodzaje i przypisano im następujące systemy organizacyjno-funkcjonalne: OW5 A = {SZ i, i = 1, I } SZW, (27) SZ 1 System Zabezpieczenia Kadrowego; SZ 2 System Zabezpieczenia Informacyjnego; SZ 3 System Zabezpieczenia Materiałowego; SZ 4 System Koordynacji i Współdziałania. System Ratownictwa i Ewakuacji ( A ) pełni w całym Systemie Reagowania Kryzysowego funkcje wiodące, gdyż wykonuje swoje fizyczne procedury OW6 4 (171) 2007 27

Krzysztof Ficoń najczęściej w ekstremalnych warunkach czasowych, terenowych, klimatycznych i technicznych. Działa w terenie, na miejscu zdarzenia, w deficytowych uwarunkowaniach czasowych, materiałowych, topograficznych, sytuacyjnych i społecznych. Sprawne funkcjonowanie systemu SRE warunkuje, w sensie informacyjnym, efektywne zarządzanie i kierowanie przez System Kierowania, a w aspekcie energetyczno-materiałowym niezawodne wsparcie przez System Zabezpieczenia i Wsparcia. Systemowe relacje wejścia wyjścia realizowane przez System Ratownictwa i Ewakuacji OW6 D przedstawia wyrażenie: SK SZW OW6 A OS(.), (28) OW6 A SK SZW OS(.) System Ratownictwa i Ewakuacji systemu ; System Kierowania Reagowaniem Kryzysowym; System Zabezpieczenia i Wsparcia systemu ; elementy otoczenia systemowego, w których prowadzone są działania operacyjne związane z reagowaniem kryzysowym. Według powszechnej opinii ogół działań poszukiwawczo-ratowniczo- -ewakuacyjnych dzieli się na cztery zasadnicze rodzaje, które zorganizowane są w cztery następujące systemy (służby) ratownicze: OW6 A = {SR i ; i = 1, I } SRE, (29) SR 1 System Ratownictwa Medycznego; SR 2 System Ratownictwa Technicznego; SR 3 System Ratownictwa Chemicznego; SR 4 System Ratownictwa Specjalnego. Z uwagi na pierwszoplanowe znaczenie Systemu Ratownictwa i Ewakuacji OW6 A wszystkie pozostałe elementy, służby i jednostki organizacyjno-funkcjonalne Systemu Reagowania Kryzysowego pełnią w stosunku do niego funkcje pomocnicze organizacyjne, sterujące i zasileniowe. Niezawodnemu spełnieniu wszelkich potrzeb kadrowych, informacyjnych i materiałowych przez System Ratownictwa i Ewakuacji podporządkowane powinno być działanie wszystkich pozostałych elementów, służb i systemów struktury organizacyjno-funkcjonalnej modelowanego Systemu Reagowania Kryzysowego. 28 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego RELACJE W SYSTEMIE REAGOWANIA KRYZYSOWEGO Zgodnie z definicją Systemu Reagowania Kryzysowego (3) oraz formułą jego modelu identyfikacyjnego (18) jednym z zasadniczych determinant jest zbiór relacji R określający różnorodne i wieloaspektowe powiązania i związki między wyodrębnionymi elementami składowymi systemu. Zbiór zasadniczych relacji R zostanie ograniczony do dwóch kategorii dotyczących strumieni informacyjno- -decyzyjnych i przepływów fizyczno-materiałowych: R = { RI, RF }, (30) RI relacje informacyjno-decyzyjne; RF relacje energetyczno-materiałowe. Relacje informacyjno-decyzyjne RI dotyczą niematerialnych strumieni zasileniowych i sterowniczych, natomiast relacje energetyczno-materiałowe RF obrazują strukturę i intensywność rzeczywistych przepływów fizycznych. Ogół relacji systemowych R odzwierciedla związki i zależności hierarchiczno-służbowe i organizacyjno-funkcjonalne, jakie występują między poszczególnymi elementami strukturalnymi, a także między różnorodnymi procesami fizycznymi. Ze względu na kryterium relacji systemowych w strukturze modelowanego Systemu Reagowania Kryzysowego zostały wyodrębnione dwie klasy elementów: systemy zorientowane na przetwarzanie strumieni informacyjno-decyzyjnych, takie jak Dyżurna Służba Operacyjna (DSO ), Sztab Kryzysowy (SZT ), System Monitoringu i Prognozowania (SMP ), System Kierowania (SK Rk ); systemy powołane do wykonywania fizycznych procesów roboczych, do których należą System Zabezpieczenia i Wsparcia (SZW ) oraz System Ratownictwa i Ewakuacji (SRE ). Procesy kierowania i zarządzania Systemem Reagowania Kryzysowego oparte są na hierarchicznych strumieniach informacyjno-decyzyjnych obejmujących trzy zasadnicze rodzaje relacji informacyjnych: N RI RI = {, P RI, W b RI }, (31) N RI relacje nadrzędności w kierowaniu systemem ; P RI relacje podrzędności w kierowaniu systemem ; W b RI relacje współdziałania w kierowaniu systemem. 4 (171) 2007 29

Krzysztof Ficoń W hierarchicznych systemach kierowania (dowodzenia) imperatywna relacja nadrzędności służbowej R przybiera formę polecenia, a nawet N rozkazu: N RI N1 RI = {, N2 RI, N3 RI }, (32) N1 RI polecenie służbowe; N2 RI zarządzenie, rozporządzenie administracyjne; N3 RI rozkaz do niezwłocznego wykonania. Relacja służbowej podległości meldunek, sprawozdanie czy prośba: P RI reprezentowana jest najczęściej jako P RI P1 RI = {, P2 RI, P3 RI }, (33) P1 RI relacje meldunkowe (informujące); P2 RI relacje sprawozdawczo-ewidencyjne; P3 RI relacje o charakterze próśb i postulatów. N Oprócz przedstawionych wyżej służbowych relacji nadrzędności RI P i podrzędności RI w systemie występują liczne relacje współdziałania W i kooperacji, głównie poziomej b R, między różnymi elementami otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego. Na uwagę zasługują tzw. relacje współdziałania kooperacyjnego b RI i antagonistycznego b RI, z których pierwsza służy W+ W potęgowaniu zdolności do działań antykryzysowych, druga natomiast zwiększa spektrum potencjalnych zagrożeń i skalę ich destrukcyjnego oddziaływania: W RI W+ RI b = { b, W b RI }, (34) W+ b RI relacje współdziałania kooperacyjnego; W b RI relacje współdziałania antagonistycznego. W+ Konieczność współdziałania kooperacyjnego b RI występuje praktycznie we wszystkich przypadkach, w których zawodzi hierarchiczny styl kierowania 30 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego oparty na relacjach pionowych typu N RI lub P RI. Relacje współdziałania W+ kooperacyjnego b RI występują szczególnie intensywnie podczas ekstremalnych działań operacyjnych między oboma systemami roboczymi, tj. Systemem Zabezpieczenia i Wsparcia SZW a Systemem Ratownictwa i Ewakuacji SRE, co obrazuje wyrażenie: W+ RI W + b : SZW SRE. (35) W Relacje współdziałania antagonistycznego b RI generowane są głównie przez spektrum zagrożeń bezpieczeństwa systemowego, których źródłem jest najczęściej otoczenie zewnętrzne systemu, choć może nim być także jego otocze- W nie wewnętrzne. Relacje b RI zwiększają poziom zagrożeń i wymuszają zaangażowanie większego potencjału operacyjnego do ich neutralizacji lub intensywnego zwalczania negatywnych skutków. Za pomocą relacji informacyjno-decyzyjnych kompetentne organa kierownicze i administracyjne zarządzają bezpieczeństwem ogólnosystemowym we wszystkich aspektach organizacyjnych, funkcjonalnych i technicznych. Odbywa się to poprzez klasyczny cykl zarządzania, obejmujący w przypadku reagowania 8 kryzysowego CZ osiem sekwencje następujących po sobie etapów działania: 1 Z p Z 2 p 3 Z p 4 Z p 5 Z p 6 Z p 7 Z p 8 Z, (36) 1 Z monitorowanie stanu zagrożeń; 2 Z analizowanie sytuacji kryzysowej; 3 Z prognozowanie rozwoju sytuacji kryzysowej; 4 Z wypracowanie decyzji do reagowania kryzysowego; 5 Z planowanie procesu reagowania kryzysowego; 6 Z organizowanie przedsięwzięć reagowania kryzysowego; 7 Z stymulowanie przedsięwzięć reagowania kryzysowego; 8 Z kontrolowanie skuteczności reagowania kryzysowego. Pełny cykl zarządzania typu (36) obowiązuje przede wszystkim na centralnym szczeblu kierowania Systemem Reagowania Kryzysowego, natomiast na 4 (171) 2007 31

Krzysztof Ficoń niższych szczeblach kierowania, na przykład poszczególnymi systemami czy podsystemami, stosowane są wybrane sekwencje tego cyklu, ale z zachowaniem chronologii poszczególnych etapów. Tradycyjnie w teorii kierowania i zarządzania przyjęło się przekonanie, że kierowanie dotyczy przede wszystkim kierowania zespołami ludzkimi, natomiast zarządzanie odnosi się głównie do procesów fizycznych i zasobów materiałowych. W strukturze systemu występują obie formy kierowania i zarządzania, co wynika z właściwości wielkich systemów społeczno-gospodarczo-politycznych. Implikuje to kolejny podział relacji sfery informacyjno-decyzyjnej: K RI = { RI, Z RI }, (37) K RI relacje kierowania zespołami ludzkimi; Z RI relacje zarządzania procesami i zasobami materialnymi. Konieczność jednoczesnego kierowania zasobami ludzkimi i zasobami materiałowymi powoduje, że zarządzanie kryzysowe opiera się na zintegrowanym pojęciu kierowania RI, łączącym oba czynniki podmiotowy RI (kierowanie) K Z i przedmiotowy RI (zarządzanie). Szczególną kategorią relacji są relacje obrazujące przepływy fizyczne różnych dóbr materialnych, stanowiące medium procesów fizycznych, jakie mają miejsce w całym systemie. W przepływach fizycznych uczestniczą głównie dwa systemy robocze System Zabezpieczenia i Wsparcia oraz System Ratownictwa i Ewakuacji. Świadczenie procesów fizycznych w formie przepływów materiałowych i różnych usług materialnych jest istotą działania systemu. Ogół relacji energetyczno-materiałowych RF dzieli się na dwie zasadnicze kategorie: fizyczne przepływy materiałowe oraz usługi, głównie materialne RF = { RF, PF UM RF }, (38) PF RF fizyczne procesy materiałowe; UM RF usługi i świadczenia materialne. Do najważniejszych fizycznych procesów związanych z przepływami materiałowymi RF realizowanymi w systemie PF należą: PF PFi RF = { RF ; i = 1, I }, (39) 32 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego PF1 RF procesy zaopatrzenia materiałowo-technicznego; PF2 RF gromadzenie i składowanie rezerw materiałowych; PF3 RF procesy dystrybucji materiałowo-technicznej; PF4 RF konserwacja zgromadzonych rezerw materiałowych; PF5 RF transport wyposażenia i sprzętu do miejsc zdarzania; PF6 RF ewakuacja rannych i chorych z miejsc zdarzenia. UM Usługi materialne RF wykonywane przez system obejmują takie rodzaje czynności i procedur, jak: UM UMi RF = { RF ; i = 1, I }, (40) RF RF RF RF RF RF RF RF RF UM1 UM2 UM3 UM4 UM5 UM7 UM8 UM9 UM10 usługi transportowo-ewakuacyjne; usługi logistyczne (kwaterunkowe, żywnościowe); usługi z zakresu ratownictwa medycznego; usługi ratowniczo-gaśnicze; usługi z zakresu ratownictwa technicznego; usługi z zakresu ratownictwa chemicznego; usługi z zakresu ratownictwa ekologicznego; usługi z zakresu utylizacji materiałowej; obsługa techniczna i konserwacja sprzętu; UM11 RF utrzymanie i konserwacja infrastruktury terenowej. Szczególną formą relacji interpersonalnych, rozumianych w kategoriach niematerialnych usług edukacyjnych, są procesy przygotowania profesjonalnych kadr oraz permanentne szkolenie etatowych obsad na wszystkich stanowiskach, zarówno kierowniczych, jak i wykonawczych rozległego systemu. ZASADY FUNKCJONOWANIA SYSTEMU REAGOWANIA KRYZYSOWEGO Funkcjonowanie systemu w czasie pokoju, kryzysu i wojny regulują systemowe zasady sprawnego działania oraz efektywnego i skutecznego kierowania i zarządzania (V ), które dzielą się na dwie zasadnicze kategorie: K V = { V, Z V }, (41) 4 (171) 2007 33

Krzysztof Ficoń V prakseologiczne zasady sprawnego działania; K V prakseologiczne zasady sprawnego kierowania; Z V prakseologiczne zasady efektywnego zabezpieczenia. K V zostały wy- W zbiorze prakseologicznych zasad sprawnego kierowania różnione między innymi następujące zasady: K Ki V = { V ; i = 1, I }, (42) K1 V zasada jedności kierowania; oznacza współudział wszystkich organów kierowania w realizacji wypracowanej decyzji do działań; K2 V zasada bilansowania potrzeb i możliwości; obliguje organa kierowania do precyzyjnej kalkulacji potrzeb w stosunku do możliwości; K3 V zasada elastyczności kierowania; nakazuje zachowanie wysokiej elastyczności planowania w stosunku do dynamiki działań kryzysowych; K4 V zasada optymalizacji wielkości zapasów; nakazuje utrzymanie normatywnego poziomu zapasów na danym szczeblu kierowania; K5 V zasada ograniczonej samowystarczalności; determinuje urzutowanie zapasów, stosownie do rzeczywistych potrzeb reagowania kryzysowego. Z V zo- W zbiorze prakseologicznych zasad efektywnego zabezpieczenia stały wyróżnione między innymi następujące zasady: Z Zi V = { V ; i = 1, I }, (43) Z1 V zasada gospodarności; orzekająca konieczność optymalnego wykorzystania dostępnych zasobów do realizacji założonych celów; Z2 V zasada celowości; ukierunkowuje działania całego systemu na realizację głównego celu, wskazując jednocześnie cele pośrednie i etapowe, gwarantujące realizację celu głównego; Z3 V zasada koncentracji wysiłku; zobowiązuje organa kierownicze do określenia głównego wysiłku systemu w danej sytuacji kryzysowej, gwarantującego najwyższą skuteczność reagowania kryzysowego; Z4 V zasada ekonomiczności sił; nakazuje oszczędne i racjonalnie gospodarowanie posiadanym potencjałem operacyjnym w danej sytuacji, aby w razie potrzeby mógł być jeszcze wykorzystany w innym miejscu i w innym czasie; 34 Zeszyty Naukowe AMW

Jakościowy model identyfikacyjny systemu reagowania kryzysowego Z5 V zasada prostoty działań; polega na stosowaniu możliwie najprostszych sposobów i technologii reagowania kryzysowego, gwarantujących jednocześnie najwyższą skuteczność działania; Z6 V zasada bezpieczeństwa; dotyczy stosowania takich technologii i metod działania podczas reagowania kryzysowego, aby nie stwarzały one dodatkowych zagrożeń, na przykład zdrowotnych czy ekologicznych. W sytuacjach zagrożeń kryzysowych, zwłaszcza podczas reagowania kryzysowego, zasadniczym kryterium (zasadą) działania jest zagwarantowanie najwyższej skuteczności, sprawności i niezawodności realizowanym procedurom, zwłaszcza ratowniczo-ewakuacyjnym, ratującym życie i zdrowie ludzkie, a dopiero w dalszej kolejności mienie, dobytek czy obiekty dziedzictwa kulturowego. Wysokie priorytety w działaniach kryzysowych mają też obiekty i instalacje przemysłowe, stanowiące potencjalne źródło zagrożeń chemicznych, toksycznych czy ekologicznych dla najbliższego otoczenia systemowego. W reagowaniu kryzysowym kryterium praktycznej skuteczności, niezawodności i bezpieczeństwa prowadzonych działań operacyjnych dominuje nad wszelkimi innymi kryteriami, zwłaszcza natury ekonomicznej i finansowej. ***** Zaprezentowany model identyfikacyjny Systemu Reagowania Kryzysowego został opracowany w nurcie uniwersalnych metod i narzędzi badawczych analizy systemowej. Wykazano wielką przydatność opisanych metod do modelowania nawet najbardziej złożonych, wielkich systemów, obejmujących czynniki społeczne, relacje organizacyjno-funkcjonalne, a także elementy materialne (zasoby i przepływy fizyczne) i niematerialne (strumienie informacyjno-decyzyjne). Przykładem takiego systemu jest modelowany System Reagowania Kryzysowego, spełniający kryteria wielkiego systemu funkcjonującego w niezwykle dynamicznym środowisku współczesnych zagrożeń, kryzysów i permanentnego ryzyka decyzyjnego. Zbudowany model identyfikacyjny stanowi podstawę konstrukcji ilościowego modelu optymalizacyjnego, którego koncepcja zostanie przedstawiona w kolejnym numerze Zeszytów Naukowych. BIBLIOGRAFIA [1] Bubnicki Z., Hryniewicz O., Węglarz J., Badania operacyjne i systemowe. Zastosowania, EXIT, Warszawa 2004. [2] Drucker P. F., Zarządzanie w XXI wieku, Muza S.A., Warszawa 2000. 4 (171) 2007 35

Krzysztof Ficoń [3] Ficoń K., Badania operacyjne stosowane. Modele i aplikacje, BEL Studio, Warszawa 2006. [4] Ficoń K., Inżynieria zarządzania kryzysowego. Podejście systemowe, BEL Studio Warszawa 2007. [5] Ficoń K., Jakościowe modele stosunków międzynarodowych, Zeszyty Naukowe AON, 2006, nr 5. [6] Ficoń K., Logistyka operacyjna. Na przykładzie ministerstwa Obrony Narodowej, BEL Studio, Warszawa 2005. [7] Ficoń K., Model operatorowy zautomatyzowanego systemu kierowania reagowaniem kryzysowym, III Konferencja Naukowa Zarządzanie Kryzysowe, AM, UW, Szczecin 2005. [8] Gomółka Z., Cybernetyka w zarządzaniu. Modelowanie cybernetyczne. Sterowanie systemami, Placet, 2000. [9] Grudzewski W., Hejduk I., Metody projektowania systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2004. [10] Gutenbaum J., Matematyczne modelowanie systemów, EXIT, 2003. [11] Kaczmarek T. T., Ryzyko i zarządzanie ryzykiem. Ujęcie interdyscyplinarne, Difin, Warszawa 2006. [12] Konieczny J., Inżynieria systemów działania, WNT, Warszawa 1983. [13] Rasiowa H., Wstęp do matematyki współczesnej, PWN, Warszawa 2004. [14] Sienkiewicz P., Inżynieria systemów. Wybrane zastosowania wojskowe, MON, Warszawa 1983. [15] Stoner A. F., Wankel Ch., Kierowanie, PWE, Warszawa 1994. [16] Ustawa z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, DzU Nr 89, poz. 590. ABSTRACT The paper presents a concept used to model a large system in categories of logical- -mathematical models. To build the model the notional mechanism and tools for system analysis was used. Following the system holistic concept the process of mathematical modeling of a crisis response system was divided into two phases the qualitative identification model and the quantitative decision model. In the descriptive identification model four cardinal elements were isolated: purpose, domain, relations, and rules which were identified and analyzed in detail. Building an identification model is necessary to undertake further work on the target optimization model of the crisis response system. Recenzent prof. dr hab. Czesław Flanek 36 Zeszyty Naukowe AMW