Natalie Naimark-Goldberg, Jewish Women in Enlightenment Berlin The Littman Library of Jewish Civilization, Oxford Portland 2013, ss. XIII, 344.

Podobne dokumenty
Marcin Wodziński Uniwersytet Wrocławski

Z racji, że większość wypełniających była w wieku między rokiem życia, nie dziwi wynik, jaki widzimy w słupku ze średnim wykształceniem.

Projekt działań edukacyjnych: Jak zdobywać wiedzę. i poszerzać swoje

Efekty kształcenia dla kierunku studiów Etyka prowadzonego w Instytucie Filozofii UJ. Studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

Kierunek: JUDAISTYKA. STUDIA STACJONARNE I-go STOPNIA (LICENCJACKIE) Rok akad. 2016/2017

Bibliotekarze - koordynatorzy projektu: Joanna Drabowicz Joanna Pietrzyńska Justyna Szymańska

JUDAISTYKA STUDIA STACJONARNE

Zagadnienia do egzaminu licencjackiego BIBLIOTEKOZNAWSTWO. Zagadnienie Biblioteka, bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo - zakres i znaczenie terminów.

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013

WYSTAWY DLA WSZYSTKICH: jak przygotować uczniów do zwiedzania. Projekt współfinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

PODSUMOWANIE PROJEKTU EDUKACYJNEGO KSIĄŻKI ŹRÓDŁEM MOJEJ WYOBRAŹNI I KWESTIONARIUSZY ANKIET EWALUACYJNYCH

PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2011, R. X, NR 2

Uchwała nr 50/V/2012 Senatu Uniwersytetu Jagiellońskiego z dnia 23 maja 2012 r.

Kierunkowe efekty kształcenia Po ukończeniu studiów absolwent:

Ramowy Program Studiów Kierunek: Kulturoznawstwo Studia I stopnia: stacjonarne. Pensum: 180 ECTS i 1810 godz

Absolwent Szkoły Podstawowej w Pogorzałkach:

Szwedzki dla imigrantów

Kierunek: JUDAISTYKA. STUDIA STACJONARNE I-go STOPNIA (LICENCJACKIE) ROK AKAD. 2014/2015

ZWIERZĘTA. z różnych stron ŚWIATA

EGZAMIN W TRZECIEJ KLASIE GIMNAZUM W ROKU SZKOLNYM 2014/2015

OPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA. CZEŚĆ A * (opis przedmiotu i programu nauczania) OPIS PRZEDMIOTU

oznaczenie stosownym symbolem z jakiego obszaru jest efekt kształcenia 1 Symbol efektów kształcenia dla programu kształcenia Efekty kształcenia

Raport z badań preferencji licealistów

UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ HISTORYCZNY

Zapraszamy serdecznie do udziału w VI zjeździe Akademii Polin, który odbędzie się w dniach czerwca 2013!

Uniwersytet Śląski w Katowicach str. 1 Wydział Filologiczny. 2. Zakładane efekty kształcenia modułu kod efektu kształcenia

HISTORIA studia niestacjonarne, I stopnia specjalność:nauczycielska/antropologia historyczna

OPIS MODUŁU (PRZEDMIOTU), PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA

Genealogia żydowskich nazwisk rodowych. (Uwagi ogólne)

I. Umiejscowienie kierunku w obszarze/obszarach kształcenia wraz z uzasadnieniem:

PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA NA LEKCJACH HISTORII W GIMNAZJUM W KLASACH I-III

Zdzisława Piątek. o śmierci. seksie. i metodzie in vitro. universitas

PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE I. KARTA PRZEDMIOTU: Historia Literatury Angielskiej (Konwersatorium)

Praca socjalna. studia II stopnia. Ogólne efekty kształcenia na kierunku Praca socjalna obejmują między innymi:

BiblioNETka.pl służy wymianie poglądów i opinii na tematy dotyczące książek i czytelnictwa.

UNIWERSYTET MUZYCZNY FRYDERYKA CHOPINA WYDZIAŁ WOKALNO - AKTORSKI KIERUNEK WOKALISTYKA

EFEKTY KSZTAŁCENIA. OPIS KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA Po ukończeniu studiów absolwent: WIEDZA

Program studiów podyplomowych z zakresu etnologii, edycja 2014/2015

TEORIA POWSTANIA KAPITALIZMU

Specjalizacja tekstologiczno-edytorska

Program realizowany w SP 231 z uczniami klas I VII

HISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA

Program studiów w Instytucie Judaistyki UJ. Dla studentów zaczynających studia w roku akademickim 2017/2018

STANDARDY WYMAGAO EGZAMINACYJNYCH Z JĘZYKA OBCEGO NOWOŻYTNEGO

PROJEKT BADAWCZY W R A M A C H P R O J E K T U - R E G I O N A L N Y S Z K O L N Y M /

Kod KEK Status Kategoria Profil Kompetencja Kody OEK

Opracowanie ankiet dla nauczycieli Działania przedszkola w zakresie przygotowania dzieci do czytania i edukacji czytelniczej

KULTURA OSOBISTA I JEJ ZNACZENIE W ŻYCIU CZŁOWIEKA ŻYCZLIWOŚĆ

INSTYTUT HISTORII KUL MINIMUM PROGRAMOWE DLA MISH - STUDIA DRUGIEGO STOPNIA Rok akademicki 2011/2012

Efekty kształcenia dla kierunku studiów TECHNOLOGIE CYFROWE W ANIMACJI KULTYRY studia pierwszego stopnia profil ogólnoakademicki

3. Czy zna Pan/Pani organizacje działające na rzecz osób starszych na terenie naszej Gminy? (Wybraną odpowiedź proszę zakreślić znakiem x) tak nie

PLAN OBOWIĄZUJĄCY W ROKU AKADEMICKIM 2018/2019 WSZYSTKE ROCZNIKI STUDIÓW. Studia licencjackie

określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013

Acta Universitatis Nicolai Copernici Pedagogika XXXI/2015 Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 426. DOI:

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA STUDIÓW DRUGIEGO STOPNIA (MAGISTERSKICH) NA KIERUNKU: HISTORIA

OPIS PRZEDMIOTU. Kultura czeska. Wydział Humanistyczny Instytut Filologii Polskiej Kulturoznawstwo. studia drugiego stopnia stacjonarne

WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ

Małgorzata Zięba. 1 z :28 INFORMACJE O AUTORZE: MAŁGORZATA ZIĘBA

EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA STUDIÓW PIERWSZEGO STOPNIA (LICENCJACKICH) NA KIERUNKU: HISTORIA

Rozdział XI. STRUKTURA NARODOWO-ETNICZNA LUDNOŚCI

KARTA KURSU Kierunek: Historia Studia I stopnia, stacjonarne, rok 1, semestr 1

Recenzja opracowania M. Bryxa. pt: Rynek nieruchomości. System i funkcjonowanie.

Dr Barbara Klassa Zakład Metodologii Historii i Historii Historiografii Instytut Historii Uniwersytet Gdański

Filozofia I stopień. Dokumentacja dotycząca opisu efektów kształcenia dla programu kształcenia dla kierunku Filozofia dla I stopnia studiów

WYDZIAŁ TEOLOGICZNY UMK Program ramowy Studia doktoranckie (rok I i II) Specjalność: teologia fundamentalna i dogmatyczna

WPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY. mgr Grażyna Wyszkowska Kętrzyn, styczeń 2016

OPIS MODUŁU ZAJĘĆ/PRZEDMIOTU (SYLABUS)

Kierunkowe efekty kształcenia Po ukończeniu studiów absolwent:

Kodeks etyki IFLA dla bibliotekarzy i innych osób zatrudnionych w sektorze informacyjnym. Wersja skrócona

Preferencje czytelnicze 2010

OPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA. CZEŚĆ A * (opis przedmiotu i programu nauczania) OPIS PRZEDMIOTU

Opis zakładanych efektów kształcenia. Absolwent studiów drugiego stopnia. Wiedza

POWSZECHNE DZIEJE WYCHOWANIA FIZYCZNEGO I SPORTU

Debaty Lelewelowskie 2013/1

WYNIKI ANKIETY EWALUCYJNEJ DLA UCZNIÓW NA TEMAT REALIZACJI PROJEKTU COMENIUS W ZESPOLE SZKÓŁ IM. PIOTRA WYSOCKIEGO

Obywatele Ukrainy w aglomeracji poznańskiej

Anna Nosek Jak zachęcać młodzież do czytania? Co czytać? Gawędy o książkach.

Wydział Nauk Historycznych ARCHEOLOGIA PROGRAM STUDIÓW. studia trzciegostopnia DOKTORANCKIE W ZAKRESIE ARCHEOLOGII

Religioznawstwo - studia I stopnia

KULTUROZNAWSTWO I WIEDZA O MEDIACH

Ilość godzin Rodzaj zajęć /Szczegółowe określenie zajęć i tematyki. KARTA OBSERWACJI LEKCJI (przykład) Lekcja:.. (przedmiot)

Efekty kształcenia dla kierunku Informacja naukowa i bibliotekoznawstwo

Renesans. Spis treści

PROGRAM STUDIÓW DOKTORANCKICH

WSHiG Karta przedmiotu/sylabus

WPŁYW CZYTANIA NA ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY

BADANIE DIAGNOSTYCZNE

Odniesienie do efektów kształcenia w obszarze (obszarach)

Omówienie i podsumowanie wyników ankiety

AIESEC Wrocław Uniwersytet Ekonomiczny ul. Komandorska 118/ Wrocław tel:

Modułowe efekty kształcenia. BUDDYZM JAKO RELIGIA ŚWIATOWA 15 WY + 15 KW 3 ECTS Egzamin

Program Wychowawczy Społecznego Gimnazjum Stowarzyszenia Muzyków Polskich PRO ARTE w Łodzi

MAJOWE SPOTKANIA W MIEJSKIEJ I GMINNEJ BIBLIOTECE PUBLICZNEJ W KRAPKOWICACH I PODLEGŁYCH PLACÓWKACH ph.: BIBLIOTEKA PRZESTRZENIĄ DLA KREATYWNYCH

Równość szans- fakt czy mit? Droga dziecka wiejskiego do. sukcesu osobowego i edukacyjnego na przykładzie uczniów

Dialog i dyskusja Relacja z II zjazdu Akademii Polin

CZYTAJMY RAZEM CZYTAJMY RAZEM CZYTAJMY RAZEM. Program Czytajmy razem realizowany jest w naszej szkole na etapie

Kierunkowe efekty kształcenia. dla kierunku KULTUROZNAWSTWO. Studia drugiego stopnia

Historia ekonomii. Mgr Robert Mróz. Zajęcia wprowadzające

BANK DOBRYCH PRAKTYK

Transkrypt:

348 recenzje dowolnie traktuje te cezury i dopasowuje tok narracji tak, jak mu wygodnie. Często podaje informacje dotyczące też I połowy XVIII w. Widać to głównie w części poświęconej kwestiom gospodarczym, a przede wszystkim handlowi żydowskiemu. W rozdziale Wokół handlu żydowskiego autor zastrzegł, że nieliczne zapisy w księgach miejskich pozwalają jedynie na dość ogólną charakterystykę handlu żydowskiego w aglomeracji Krakowa (s. 133). Gdyby jednak zdecydował się na wykorzystanie rejestrów celnych Krakowa z lat 1750 1764, to wiadomo byłoby chociaż, jak wyglądał ów handel zarówno wewnętrzny, jak i zewnętrzny na początku epoki stanisławowskiej. Stwierdzić jednak trzeba, że wykorzystanie przez autora zasobów krakowskich archiwów przyniosło efekt w postaci wprowadzenia do obiegu naukowego wielu nowych wiadomości, poszerzających naszą dotychczasową wiedzę faktograficzną. Jacek Wijaczka Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Natalie Naimark-Goldberg, Jewish Women in Enlightenment Berlin, The Littman Library of Jewish Civilization, Oxford Portland 2013, ss. XIII, 344. Podstawą książki poświęconej grupie kobiet żydowskich żyjących w Berlinie na przełomie XVIII i XIX w. jest praca doktorska obroniona na Uniwersytecie Bar Ilan. Badaną grupę stanowią kobiety żydowskie urodzone na ziemiach niemieckich (przede wszystkim w Berlinie) w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w. Łączyły je więzy przyjaźni, wspólne pochodzenie i podobny model radykalnej asymilacji prowadzącej niekiedy aż do konwersji czy małżeństw z nie-żydami. Kobiety te wzrastały w rodzinach należących do żydowskiej elity ekonomicznej i intelektualnej, ulegających trendom sekularyzacyjnym i akulturacyjnym, czego zewnętrznym przejawem była zmiana wyglądu, stopniowe przejście od używania jidysz do niemieckiego oraz zarzucenie praktyk religijnych. Autorka prezentowanej pracy postawiła sobie za cel przedstawienie tej specyficznej grupy Żydówek w ich różnorodnej aktywności oraz poprzez wyrażane przez nie przekonania i aspiracje, traktując te badania jako element bardziej generalnych studiów nad żydowską modernizacją.

recenzje 349 Zauważyła przy tym, że badanie modernizacji określonej grupy kobiet stanowi stosunkowo nową, żywą w ostatnich dziesięcioleciach tendencję w historiografii żydowskiej, kiedy historycy podjęli badania nad specyficznymi doświadczeniami poszczególnych grup społecznych na różnych terenach, zarzucając wcześniejsze przekonanie, że przejście od tradycyjnego do nowoczesnego świata to prosty paradygmat odnoszący się do wszystkich Żydów. Nową perspektywę otwiera także ujęcie genderowe podkreślające odmienność doświadczenia kobiecego i wprowadzające dodatkowe zróżnicowanie w obrazie modernizacji żydowskiej. Autorka wpisuje się w nową tendencję w historiografii, ukazującą ważną rolę kobiet w Oświeceniu i ich fundamentalną funkcję jako oświeconej publiczności, która ukształtowała się w ciągu XVIII w. Zwraca przy tym uwagę na fakt, że haskala była ruchem elit męskich, ponieważ zarówno jej działacze, jak i odbiorcy byli mężczyznami. Ponadto podkreśla, że maskile nie byli jedynymi Żydami, którzy poważnie i głęboko zareagowali na stymulację Oświecenia europejskiego. Autorka proponuje szersze spojrzenie na aktywność badanej grupy kobiet niż tylko przez pryzmat salonów, co jest najczęstszym ujęciem w dotychczasowej historiografii. Wskazuje na takie działania kulturalne i społeczne, które odgrywały główną rolę w życiu i modernizacji żydowskich kobiet, jak: pisanie listów, czytanie, publikowanie i odwiedzanie uzdrowisk. Tym czterem aktywnościom oraz właśnie salonowemu życiu poświęcone są kolejne rozdziały książki. W badanym okresie oświecone Żydówki prowadziły intensywną korespondencję z licznymi osobami z wielu miast niemieckich. Wymiana listów była sposobem poszerzania horyzontów umysłowych i wiedzy, a także zademonstrowania swoich zdolności intelektualnych i udziału w debacie publicznej dotyczącej literatury, teatru, polityki, religii itd. Szczególnie ciekawy materiał badawczy stanowią źródła z archiwum Rahel Levin, która od samego początku prowadzenia korespondencji gromadziła otrzymywane listy, a także prosiła odbiorców jej listów o ich odsyłanie po przeczytaniu. Zbiór ten, nazywany kolekcją Varnhagena (od nazwiska męża Rahel, Karla Augusta Varnhagena, który go uporządkował i powiększył o listy innych osób), został ewakuowany z Berlina i w latach siedemdziesiątych XX w. odnaleziony w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Inne korespondentki nie przechowywały tak pieczołowicie listów bądź wręcz świadomie je niszczyły. Tak postąpiły

350 recenzje np. Henriette Herz czy Dorothea Mendelssohn, które spaliły większość swojej korespondencji w obawie, aby nie dostała się w niepowołane ręce i nie została upubliczniona. Autorka recenzowanej publikacji wymienia rozmaite funkcje, jakie spełniało pisanie listów przez badaną grupę kobiet, a wśród nich: podtrzymywanie kobiecych przyjaźni, wyrażanie swojej świadomości oraz na czym szczególnie koncentruje się Natalie Naimark-Goldberg droga do integracji z wykształconą częścią społeczeństwa w Niemczech i Europie. Analizując zjawisko czytelnictwa Żydówek, autorka pokazuje, że w poprzednich wiekach kobiety stanowiły znaczną część odbiorców literatury. Stąd według niej błędne jest postrzeganie tego zjawiska pod koniec XVIII w. jako zasadniczej zmiany czy rewolucji w kulturze kobiet. Duża część Żydówek czytała od dawna przynajmniej literaturę w jidysz, natomiast istotna zmiana, jaka zaszła w XVIII w., dotyczyła nabycia umiejętności czytania w językach nieżydowskich. Ostatnie dziesięciolecie XVIII w. było okresem manii czytelnictwa (niem. Lesemanie), co znajdowało swoje odbicie we wzroście produkcji drukarskiej, publikowaniu książek w formacie kieszonkowym, zwiększeniu się liczby towarzystw czytelniczych i bibliotek wypożyczających książki. Na podstawie analizy specyficznych zwyczajów czytelniczych oświeconych kobiet żydowskich Natalie Naimark- -Goldberg stwierdziła, że badane Żydówki samodzielnie, choć korzystając z sugestii i rekomendacji innych osób, dobierały swoje lektury, nie szukając przy tym aprobaty autorytetów żydowskich czy nieżydowskich. Autorka wskazuje też na gwałtowny spadek liczby lektur o tematyce religijnej (pisanych w jidysz i nadal popularnych wśród kobiet bardziej tradycyjnych) na rzecz niemieckiej czy europejskiej literatury świeckiej, głównie z dziedziny literatury pięknej i filozofii. O tekstach dyskutowano na spotkaniach towarzyskich, książki były też stałym tematem korespondencji. Badane kobiety czyniły spore wysiłki, aby zdobyć najświeższe publikacje, zwłaszcza te, które wywołały żywe dyskusje, podejmowały też trud nauki języków nieżydowskich, zarówno dawnych (łacina, greka), jak i współczesnych (angielski, włoski), żeby dzięki temu rozszerzać krąg swoich lektur. Naimark-Goldberg zajmuje się również twórczością literacką Żydówek, podkreślając, że pisarki tworzące wyłącznie w językach nieżydowskich, przede wszystkim po niemiecku, jako pierwsze aktywnie uczestniczyły w europejskim świecie literackim. Przedstawia przy tym twórczość pisarską czterech kobiet: Esther Gad, Sary Meyer, Dorothei Mendelssohn oraz Rahel Levin. Ta ostatnia wraz z mężem przygotowywała swoją

recenzje 351 korespondencję do wydania, a także sterowała karierą pisarską swojego brata, Ludwiga Roberta, i wspólnie z nim pisała teksty. Innym opisywanym przejawem akulturacji badanej grupy kobiet żydowskich i ich intergracji z kulturą europejską było odwiedzanie uzdrowisk, przede wszystkim niemieckich, takich jak Karlsbad, Teplitz, Pyrmont, Freien walde. Chęć poprawy zdrowia nie była jedynym, a nawet nie głównym powodem odwiedzania uzdrowisk. Największą atrakcją był tamtejszy styl życia, na który składały się spotkania towarzyskie, spacery i wycieczki, występy muzyczne i teatralne. Panująca tam swobodna atmosfera umożliwiała kontakty z wieloma ludźmi i poszerzenie kręgu znajomych, przy czym relacje te przekraczały bariery społeczne, narodowościowe, religijne czy związane z płcią. Większość żydowskich kuracjuszy jak przypuszcza autorka zamieszkiwała w domach żydowskich i obracała się w kręgu Żydów. Jednak ci lepiej sytuowani, w tym także grupa badanych kobiet, dobrze i chętnie integrowali się ze społecznością nieżydowską. Natalie Naimark-Goldberg zwraca także uwagę na fakt, że wiele oświeconych kobiet żydowskich, nawet zamężnych, odwiedzało uzdrowiska samotnie bądź w towarzystwie przyjaciółek. Bywało tam też wiele kobiet niezamężnych, rozwiedzionych lub skonfliktowanych ze swoimi mężami. Wizyty w uzdrowiskach były dla nich ważnym doświadczeniem: umożliwiały poprawę zdrowia i odpoczynek, poszerzały horyzonty, przynosiły nowe znajomości, które skutkowały nawiązaniem korespondencji. W kolejnym rozdziale autorka omówiła spotkania (w tym przyjmowanie gości i składanie wizyt), które odbywały się w prywatnych domach. Zauważyła przy tym, że te spotkania towarzyskie i prowadzenie konwersacji stanowiły istotną część życia badanych kobiet. W II połowie XVIII w. różnego rodzaju towarzystwa (np. naukowe czy literackie) przyjmowały w swoje szeregi Żydów, działały również specyficznie żydowskie stowarzyszenia związane z haskalą. Jednak podczas zebrań mężczyzn (np. w domu Herzów) kobiety nie mogły aktywnie uczestniczyć w dyskusji i epatować swoimi intelektualnymi zdolnościami. Oświecone Żydówki zaczęły więc organizować alternatywne spotkania, adaptując istniejące formy towarzyskie do swoich potrzeb. W gronie bywalców takich zebrań znajdowali się ludzie o różnym pochodzeniu społecznym i zawodowym oraz okazjonalni goście. Autorka recenzowanej pracy zwraca uwagę, że nazwa salon żydowski nie była w badanej epoce używana, a same kobiety stosowały określenie towarzystwo (niem. Gesellschaft) lub krąg (niem. Kreiß).

352 recenzje Naimark-Goldberg proponuje rewizję koncepcji salonów jako miejsca emancypacji, wskazując konieczność zbadania, w jakim stopniu odzwierciedlały one idee tolerancji i przyczyniały się do zbliżenia ludzi o różnym statusie, religii i płci. Pokazuje, że w ostatnich dwudziestu latach XVIII i w pierwszych latach XIX w. spotkania towarzyskie często odbywały się w żydowskich domach i pod egidą żydowskich kobiet, co skończyło się w 1806 r. w związku z narastaniem pruskiego nacjonalizmu po klęskach pod Jeną i Auerstedt oraz wzrostem niechęci do Żydów. Wcześniejszy duch tolerancji został zarzucony, a domy Żydówek przestały przyciągać niemieckich intelektualistów. Autorka opisuje także bardziej kameralne zebrania, gdzie oprócz przyjacielskich konwersacji organizowano wspólne czytanie czy studiowanie oraz naukowe dyskusje. Dla badanych kobiet były one bardzo ważne, dawały im bowiem możliwość pogłębienia wiedzy, zwłaszcza że bardziej formalne drogi zdobywania wyższego wykształcenia i związane z tym instytucje (uniwersytety, akademie nauk) były dla kobiet zamknięte. Jednak konsekwencją takiego nieformalnego zdobywania wiedzy były często studia niesystematyczne i przypadkowe oraz towarzysząca im frustracja. Naimark-Goldberg wyraźnie podkreśla specyfikę kobiecej emancypacji. Od lat osiemdziesiątych XVIII w. toczyła się w Prusach dyskusja o prawach cywilnych dla Żydów, w której brali udział niemieccy intelektualiści i biurokraci, a także maskile. Podczas gdy oświeceni mężczyźni żydowscy wzywali do polepszenia statusu prawnego Żydów, inne działania emancypacyjne podejmowały oświecone kobiety żydowskie. Ich starania, znacznie mniej publiczne od męskich, dotyczyły raczej ich sytuacji jako kobiet niż ich statusu wynikającego z bycia Żydówkami. Nie domagały się one praw politycznych dla swojej płci, ale koncentrowały się na możliwości zdobywania wykształcenia oraz na uzyskaniu osobistej autonomii, wolności i niezależności. Krytykowały patriarchalną instytucję małżeństwa, nieraz aranżowanego wbrew woli kobiet i ograniczającego ich naturalne prawa. Autorka, przywołując książkę Stevena Lowensteina o gminie berlińskiej, opisuje przemiany instytucji rodziny: gwałtownie rosnącą liczbę rozwodów wśród Żydów i dzieci pozamałżeńskich oraz romantycznych związków między żydowskimi i chrześcijańskimi kobietami i mężczyznami. Było to wynikiem akulturacji i porzucania tradycyjnych wartości rodzinnych, co w konsekwencji nieraz prowadziło do konwersji i małżeństw z nie-żydami. Co istotne, konwersja w grupie badanych kobiet następowała relatywnie późno, po długim okresie akulturacji i stopniowego odchodzenia od

recenzje 353 tradycyjnego życia żydowskiego, a specyfika funkcjonowania oświeceniowych elit powodowała, że konwertytki nie traciły kontaktów ze światem żydowskim i dalej funkcjonowały między obiema grupami. Podsumowując, należy stwierdzić, że książka Natalie Naimark-Goldberg jest cenna i nowatorska. Daje całościowy i wielowymiarowy obraz grupy oświeconych Żydówek oraz ich nie tylko salonowej działalności, zainteresowań, ambicji i przekonań światopoglądowo-religijnych. Jest on efektem tego, co sama autorka określa jako uważne słuchanie głosów kobiet, czyli przyjęcia kobiecego punktu widzenia i sięgnięcia do wytwarzanych przez kobiety dokumentów osobistych, w tym przede wszystkim korespondencji. Stanowi to nową perspektywę, dotychczas w niewielkim stopniu obecną w badaniach nad środowiskami Żydów oświeconych. Jej dodatkowym walorem jest zaakcentowanie zróżnicowania żydowskiego Oświecenia, w którym oprócz haskali mieścił się także nurt reprezentowany przez badaną grupę oświeconych Żydówek. Anna Michałowska-Mycielska Uniwersytet Warszawski Jüdische Gemeindestatuten aus dem aschkenasischen Kulturraum 1650 1850, wyd. Stefan Litt, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 2014, ss. 562 ( Archiv jüdischer Geschichte und Kultur, Bd. 1). Książka stanowi edycję źródłową i jest pierwszym tomem serii Archiv jüdischer Geschichte und Kultur. Przedmiotem wydania są statuty gminne (hebr. takkanot) zbiory przepisów regulujących życie gmin w rejonie aszkenazyjskim od połowy XVII do połowy XIX w. We wstępie wydawca zwraca uwagę na szersze zjawisko kodyfikowania przepisów prawnych w średniowiecznej Europie. Również w judaizmie już od czasów antycznych obserwować można dążenie do utrwalania na piśmie norm prawnych. Powstawanie statutów gminnych było efektem dopasowywania norm lokalnych bądź regionalnych do życia gminnego. Jeśli chodzi o Żydów aszkenazyjskich w średniowieczu, to wiadomo o istnieniu takich statutów w gminach w Spirze, Wormacji i Moguncji. Jak zauważa Litt, w okresie nowożytnym statuty te nabrały większego znaczenia i nie było gminy w Europie, która by nie miała mniej lub bardziej obszernego statutu regulującego jej życie wewnętrzne. Zazwyczaj