Znaczenie geoparków w geoturystyce i edukacji środowiskowej Wiktoria Sobczyk, Michał Poros Wstęp Rekultywacja i zagospodarowanie w celu nadania nowych funkcji terenom przekształconym przez działalność górniczą stanowią jeden z kluczowych problemów obszarów przemysłowych, na których przemysł wydobywczo-przetwórczy odgrywał i odgrywa wiodącą rolę. Modelowy przykład takiego obszaru stanowi tzw. Białe Zagłębie, okręg przemysłowy zlokalizowany w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich (Polska). Dobra dostępność i znaczące zasoby złóż surowców skalnych powodują, że w obrębie obszaru Białego Zagłębia (zwłaszcza jego wschodniej części) funkcjonuje obecnie szereg dużych rejonów eksploatacyjnych z czynnymi kopalniami odkrywkowymi surowców skalnych oraz zakładami przemysłu cementowo-wapienniczego. Wybór kierunku rekultywacji tych terenów po zakończeniu działalności stanowi jeden z kluczowych problemów w kontekście zrównoważonej strategii rozwoju obszaru chęcińskokieleckiego. Podstawowe założenia strategii rozwoju tego obszaru sprecyzowane w dokumentach na poziomie wojewódzkim i lokalnym [5] zakładają wykorzystanie zasobów przyrodniczych i kulturowych dla rozwoju turystyki. Tereny pogórnicze łączące w sobie elementy dziedzictwa przemysłowego i przyrodniczego (geologicznego) stanowią centra rozwoju zrównoważonych form turystyki opartych na ww. zasobach. Jedną z takich form jest geoturystyka, która w holistycznym ujęciu stanowi odmianę turystyki zrównoważonej stojącej na pograniczu turystyki przyrodniczej i kulturowej [1, 3]. Geopark jako obszar ochrony i zrównoważonego wykorzystania dziedzictwa geologicznego do stymulacji rozwoju społecznogospodarczego regionu, rekomendowany przez UNESCO i wspierany przez Europejski Program Rozwoju Gospodarczego, jest optymalnym rozwiązaniem dla realizacji wyżej opisanych założeń. W tym kontekście planowanie rekultywacji i rewitalizacji terenów pogórniczych na obszarach istniejących bądź projektowanych geoparków wymaga sprzężenia tego procesu ze strategią ich tworzenia i funkcjonowania, zakładającą optymalne wykorzystanie dziedzictwa geologicznego i przemysłowego dla geoturystyki i edukacji geologicznej. Cel, zakres i metodyka Podstawowym celem artykułu jest określenie uwarunkowań planowania rewitalizacji terenów górniczych po zakończonej eksploatacji, w świetle funkcjonowania lokalnego Geoparku Białego Zagłębia i planowania utworzenia Geoparku Chęcińsko-Kieleckiego aplikującego do Europejskiej Sieci Geoparków. Podjęto próbę wyboru form rekultywacji i rewitalizacji terenów pogórniczych, w kontekście zasad zrównoważonego rozwoju, uwzględnionych w strategiach rozwoju na poziomie lokalnym i wojewódzkim. Jako podstawowe źródło informacji odnośnie do aktualnego stanu eksploatacji i zakładanych kierunków rekultywacji najważniejszych rejonów eksploatacyjnych obszaru chęcińsko-kieleckiego posłużyły bazy danych MIDAS i INFOGEOSKARB, udostępnione w serwisach Państwowego Instytutu Geologicznego Państwowego Instytutu Badawczego oraz wyniki przeprowadzonych badań terenowych, obejmujących analizę terenową aktualnego stanu rekultywacji i ocenę skali przekształceń terenu spowodowanych
działalnością górniczą na badanym obszarze. Specyfika obszaru badań w świetle działalności górniczej Analizowanym terenem jest otoczenie Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, stanowiące aktywną pod względem przemysłowym część Białego Zagłębia. Zarys obszaru badań wraz z lokalizacją najważniejszych aktywnych obszarów górniczych przedstawia rys. 1. Rys. 1. Lokalizacja aktywnych obszarów górniczych w otoczeniu Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, na obszarze projektowanego Geoparku Chęcińsko-Kieleckiego [opracowanie autorów] Obszar ten, zlokalizowany w południowo-zachodniej części Gór Świętokrzyskich, stanowi od kilku wieków ważny ośrodek wydobycia rud metali nieżelaznych oraz dekoracyjnych odmian lokalnych wapieni, tzw. marmurów chęcińskich. Historyczne górnictwo odznaczało się ograniczonym oddziaływaniem na środowisko i wniosło do niego nową wartość, która z czasem stała się integralną częścią lokalnego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Pozostałości wydobycia rud miedzi i ołowiu oraz eksploatacji marmurów chęcińskich stanowią wiodący motyw utworzenia pierwszego parku geologicznego w Polsce Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego [4, 7, 8]. Aktualna powierzchnia chroniona obszaru wynosi 20 505 ha, a jego strefy ochronnej 11 123,80 ha [6]. Strefa 5-kilometrowej szerokości od wschodniej granicy otuliny Parku stanowi główny przedmiot zainteresowania autorów, z uwagi na znaczną koncentrację przemysłu wydobywczego, w szczególności dużych rejonów eksploatacyjnych złożonych z charakterystycznych elementów w postaci: wyrobisk, zwałowisk kopalnianych oraz obiektów infrastruktury przemysłowej. Pod względem oddziaływania eksploatacji odkrywkowej na środowisko najbardziej newralgiczny obszar zlokalizowany jest od wschodniej strony otuliny Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Rejon Sitkówka-Nowiny charakteryzuje się największym w województwie i jednym z największych w kraju natężeniem eksploatacji odkrywkowej na 1 km 2 powierzchni terenu. Charakter oddziaływania górnictwa odkrywkowego na badanym terenie wiąże się przede wszystkim z widocznymi przekształceniami w krajobrazie kulturowym (rys. 2) oraz zmianami w środowisku przyrodniczym (degradacja gleb i szaty roślinnej, obniżenie zwierciadła wód gruntowych oraz zmiany
hydrograficzne) [6]. Dużym rejonom eksploatacyjnym towarzyszą mniejsze wyrobiska i zwałowiska zewnętrzne oraz obiekty infrastruktury przemysłowej, składające się łącznie na krajobraz zagłębia górniczego, które szczególnie w latach 1970-1990 stało się synonimem Białego Zagłębia. Specyfika oddziaływania górnictwa odkrywkowego na środowisko, w tym krajobraz badanego obszaru, wykazuje zróżnicowanie przestrzenne. Polega ono na koncentracji dużych rejonów eksploatacyjnych, charakteryzujących się wysokim impaktem krajobrazowym we wschodniej i północnozachodniej części obszaru. Pozostała część obszaru objęta w znacznej mierze ochroną jako Chęcińsko- Kielecki Park Krajobrazowy odznacza się obecnością małych lub średnich obiektów pogórniczych, stanowiących pozostałości po historycznym górnictwie dekoracyjnych odmian wapieni, zwanych potocznie,,marmurami chęcińskimi''. Pomimo zbliżonej genezy (górnictwo odkrywkowe) dwie wymienione kategorie wiążą się z odmienną strategią podejścia do rekultywacji i rewitalizacji terenu po zakończeniu eksploatacji. W przypadku terenów pogórniczych po historycznej eksploatacji dekoracyjnych odmian surowców węglanowych samoczynna rekultywacja (renaturyzacja) doprowadziła do powstania przyrodniczo cennych terenów, charakteryzujących się wyjątkową bioróżnorodnością. Przykładem takich terenów są,,marmurołomy'' na Górze Zelejowej, Stokówce i Ołowiance. Duże rejony eksploatacyjne, które cechuje wielkoobszarowy charakter przekształceń środowiska przez górnictwo odkrywkowe, wymagają znacznie dłuższego i bardziej złożonego procesu rekultywacji i rewitalizacji. Rejony eksploatacyjne zlokalizowane na wschód od Sitkówki-Nowiny, w rejonie Trzuskawicy i Kowali, charakteryzują się dużym zróżnicowaniem nie tylko pod względem skali i technicznych parametrów wyrobisk, ale również z uwagi na ich walory przyrodnicze i naukowo-dydaktyczne.
Rys. 2. Górnictwo odkrywkowe w krajobrazie Białego Zagłębia A teren poeksploatacyjny,,zgórsko''; B teren pogórniczy, częściowo zrekultywowany w rejonie eksploatacyjnym,,zgórsko''; C widok na rejon eksploatacyjny,,kowala'', w tle krajobraz wschodniej części Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego; D widok na rejon eksploatacyjny,,trzuskawica'' [fot. M. Poros] Wschodnia część Białego Zagłębia silnie przekształcona przez działalność górniczą jest zarazem jednym z najbardziej perspektywicznych obszarów Polski południowo-wschodniej w świetle stworzenia geoparku i rozwoju geoturystyki. Połączenie obszaru o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych chronionego w granicach Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego, z typowo industrialnym terenem wschodniej części Białego Zagłębia i miejskiego Geoparku Kielce daje unikatową możliwość wykorzystania terenów pogórniczych w ramach jednej spójnej strategii rozwoju geoparku. Głównym założeniem tej strategii jest wykorzystanie dziedzictwa geologicznego i przemysłowego dla zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego regionu oraz zaangażowanie w ten proces społeczności lokalnej. Uwarunkowania przyrodnicze i aspekt naukowo-edukacyjny Ochrona dziedzictwa geologicznego i funkcjonowanie sieci geostanowisk stanowią jedno z podstawowych założeń tworzenia i funkcjonowania geoparku [1]. Eksploatacja odkrywkowa surowców skalnych, powodująca degradację powierzchni terenu, jest zarazem istotnym czynnikiem mającym wpływ na specyfikę geoparku w sensie tworzenia nowych geostanowisk mających znaczenie w badaniach naukowych i edukacji przyrodniczej (w tym geologicznej). Takie założenie dopuszcza różnorodne formy rekultywacji i rewitalizacji terenu pogórniczego w świetle jego późniejszej ochrony prawnej i/lub wykorzystania w badaniach naukowych i edukacji przyrodniczej.
Możliwości wykorzystania terenów pogórniczych w kierunku naukowym i edukacyjnym można rozpatrywać w wielu wariantach, które mogą być ze sobą powiązane: tereny pogórnicze, zrekultywowane w kierunku leśnym i/lub wodnym powiązane z aspektem przyrodniczym, jako obszary chronione, na których odpowiednie zabiegi rewitalizacyjne nadają nowe funkcje, umożliwiające wykorzystanie w badaniach naukowych i edukacji ekologicznej, tereny pogórnicze jako centra edukacji ekologicznej związanej z unikalną możliwością obserwacji interakcji między środowiskiem abiotycznym i biotycznym w warunkach sukcesji naturalnej funkcjonującej od zaprzestania eksploatacji (renaturyzacja), tereny pogórnicze, zrekultywowane i zrewitalizowane, jako obiekty geoturystyczne; proces rekultywacji i rewitalizacji ściśle uzależniony od wyników waloryzacji geostanowisk warunkujących możliwości wykorzystania poszczególnych z nich, tereny pogórnicze przekształcone w wyniku działań rekultywacyjnych i rewitalizacyjnych w parki/ogrody skalne, na których mogą być prowadzone badania naukowe i działania związane z edukacją ekologiczną. Uwarunkowania przyrodnicze wpływające na proces planowania rekultywacji i rewitalizacji wiążą się z interdyscyplinarną waloryzacją terenu pogórniczego pod kątem wytypowania i ochrony fragmentów przyrodniczo cennych. W przypadku obszaru chronionego przeznaczonego również do pełnienia funkcji obiektu geoturystycznego jedną z optymalnych metod wprowadzoną na etapie planowania rekultywacji terenu pogórniczego może być metoda waloryzacji geostanowisk. Jest to standardowa metoda stosowana do oceny potencjału geoturystycznego stanowisk geologicznych między innymi na obszarach projektowanych lub istniejących geoparków. Przy założeniu odpowiedniej modyfikacji pod kątem dostosowania do specyfiki aktywnego terenu górniczego, metoda analizy geostanowisk może dostarczyć istotnych informacji na temat optymalnego kierunku rekultywacji i zagospodarowania wybranych fragmentów terenu pogórniczego. W przypadku projektowanych bądź istniejących geoparków opisywany problem ma szczególnie istotne znaczenie dla edukacji środowiskowej społeczności lokalnej. Przykłady z geoparków europejskich wskazują na wymierne korzyści wynikające z długofalowych projektów edukacyjnych mających na celu aktywizację społeczności lokalnych [7]. Proces ten wiąże się z budowaniem tożsamości regionalnej i identyfikacji mieszkańców z inicjatywą geoparku oraz działaniami planowanymi na jego terenie. Do tego dochodzi również aktywizacja gospodarcza w sensie tworzenia i wspierania lokalnych inicjatyw biznesowych wykorzystujących i promujących dziedzictwo geologiczne i kulturowe geoparku. Podsumowanie Uciążliwość działalności górniczej dla ludności zamieszkującej tereny objęte bezpośrednim lub pośrednim oddziaływaniem przemysłu górniczego to ważny problem społeczny i środowiskowy. Odkrywkowa eksploatacja surowców skalnych postrzegana jest najczęściej jako dewastacja przyrody i krajobrazu, której skutki należy zniwelować wykorzystując dostępne instrumenty prawne oraz rozwiązania technologiczne. Rewitalizacja obejmuje kompleksowe działania prowadzone przez gminę. W działaniach tych nieodzowna jest współpraca z mieszkańcami, współpraca oparta na porozumieniu organów administracyjnych z podmiotami społecznymi.
Sprzężenie procesu rekultywacji i rewitalizacji ze strategią zrównoważonego rozwoju społecznogospodarczego geoparku pozwala na spojrzenie na działalność górniczą przez pryzmat potencjalnych korzyści i może mieć korzystny wpływ na zmianę jego postrzegania przez społeczność lokalną. Wynika to bezpośrednio z założeń tworzenia geoparku, w ramach którego miejscowa ludność jest współtwórcą i zarazem beneficjentem korzyści wynikających z jego funkcjonowania. Partycypowanie w działaniu geoparku wiąże się ściśle z udziałem we wszelkich procesach decyzyjnych związanych z rewitalizacją przestrzeni w jego obrębie. Kluczowe znaczenie procesu rekultywacji i rewitalizacji terenów pogórniczych na atrakcyjność turystyczną geoparku w pełni uzasadnia włączenie społeczności lokalnej w planowanie tych działań. Jest to zarazem ważny aspekt edukacji środowiskowej zakładającej aktywizację ludności zamieszkującej teren geoparku w sensie aktywnego udziału w jego zrównoważonym rozwoju gospodarczym. Proces rekultywacji ukierunkowany zgodnie z kryteriami istotnymi z punktu widzenia rozwoju geoparku powoduje, że tereny pogórnicze, poddane dodatkowo odpowiednim zabiegom rewitalizacyjnym mogą stanowić ważne obiekty geoturystyczne wywierające wpływ na lokalny rozwój społeczno-gospodarczy. Podany w artykule przykład nieformalnego Geoparku Białego Zagłębia promującego lokalne dziedzictwo geologiczne i przemysłowe związane z eksploatacją surowców skalnych na obszarze zagłębia przemysłowego stanowi wyjątkowy poligon badawczy, umożliwiający badanie uwarunkowań procesu rekultywacji i rewitalizacji w sytuacji tworzenia i funkcjonowania geoparku. Literatura: 1. Alexandrowicz Z.: Geoparki nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny, 54, 36-41 (2006). 2. Lokalna Strategia Rozwoju na lata 2009-2015 LGD,,Perły Czarnej Nidy''. Lokalna Grupa Działania Perły Czarnej Nidy, 2009 (wersja zaktualizowana 21.02.2013): http://www.perlycn.pl/dok/lsr/lsr_21.02.2013.pdf 3. Migoń P.: Geoturystyka. Wyd. Nauk. PWN, pp. 196, Warszawa (2012). 4. Poros M.: Chęciny-Kielce Geopark an aspiring projected geopark (Poland) (abstract), In: Geoparks: Learning from the Past Buidling a Sustainable Future. Proceedings of the 9 th European Geoaprks Conference Lesvos Island, Greece, 133 (2011). 5. Sobczyk W., Pawul M.: Społeczne aspekty rewitalizacji terenów zdegradowanych w wyniku odkrywkowej eksploatacji siarki w Tarnobrzegu. Rozdział w monografii: <Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych>, Ustroń, 147-157 (2010). 6. Świercz A. (red.): Monografia Chęcińsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego. Kielce (2010). 7. Torabi-Farsani N., Coelho C., Costa C., Neto de Carvalho C.: Geoparks&Geotourism. New approaches to sustainability for the 21 st century. Brown Walker Press, Boca Raton, Florida, USA (2012). 8. Wawrzyniak S., Sobczyk W.: Znaczenie rewitalizacji w lokalnym rozwoju gminy. Monografia Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych, Ustroń, 171-175 (2009).