1. Niedoszła wojna z Turcją a upadek Rzeczypospolitej powstanie Bohdana Chmielnickiego 1648-1654 Uczeń: Uczeń: a. b. 1. Cele lekcji i. a) Wiadomości zna przyczyny, przebieg i tragiczne skutki powstania, wie, w jakich latach trwało powstanie, zna nazwiska najważniejszych wodzów obu stron. ii. b) Umiejętności analizuje znaczenie powstania Chmielnickiego i wpływ jego skutków na dalsze losy Rzeczpospolitej, potrafi pokazać na mapie miejsca bitew i ziemie utracone w wyniku późniejszej wojny polskorosyjskiej. c. 2. Metoda i forma pracy Nauczanie zbiorowe, wykład, elementy rozmowy nauczającej, praca z mapą. d. 3. Środki dydaktyczne Mapa polski w połowie XVII wieku, podręcznik historii. e. 4. Przebieg lekcji i. a) Faza przygotowawcza 1. Czynności organizacyjne (wprowadzenie uczniów do sali, sprawdzenie listy obecności). 2. Przypomnienie wiadomości o unii brzeskiej i na temat Kozaczyzny oraz na temat powstań kozackich w XVI-XVII wieku. 3. Przypomnienie sytuacji panującej na Kozaczyźnie po bitwie pod Żołninem i o konstytucjach sejmowych: Obrona Ukrainy i Ordynacje wojska zaporoskiego regestrowego w służbie Rzeczpospolitej będącego.
ii. b) Faza realizacyjna Wykład nauczyciela (załącznik 1). Nauczyciel pokazuje na mapie miejsce każdej bitwy i pokoju, o których mówi. iii. c) Faza podsumowująca Nauczyciel zadaje uczniom pytania dotyczące omówionego tematu. f. 5. Bibliografia 1. Gierowski J. A., Historia Polski 1505-1764, wyd. 7, PWN, Warszawa 1984. 2. Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, przekł. i oprac. A. Przyboś i R. Żelewski, t. 1-3, PIW, Warszawa 1980. 3. Romański R., Kozaczyzna, Bellona, Warszawa 1999. 4. Serczyk W. A., Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648-1651, Książka i Wiedza, Warszawa 1998. 5. Wójcik Z., Wojny kozackie w dawnej Polsce, KAW, Kraków 1989. g. 6. Załączniki i. a) Załącznik 1 Treść wykładu dla nauczyciela. 1. Sytuacja poprzedzająca powstanie Chmielnickiego W 1645 roku wybuchła wojna między Turcją a Wenecją o Kretę. Polsce groził kolejny najazd tatarski, a stosunki z Turcją były chłodne. W takiej sytuacji przybył do Warszawy poseł wenecki Giovanni Tiepolo. Chciał wciągnąć Rzeczpospolitą w wojnę przeciwko Turcji lub przynajmniej uzyskać uchylenie zakazu kozackich wypraw na Morze Czarne. Zakaz ten był w zasadzie przestrzegany, Kozacy dobrze pamiętali lekcję, jaką dostali od wojsk koronnych w czasie ostatniego powstania i późniejsze represje, jakie na nich spadły. Drogi na Morze Czarne strzegła odbudowana twierdza Kudak. Poseł wenecki obiecał co roku sumę pół miliona talarów dla Rzeczpospolitej na wojnę z Turcją. Wojnę poparł hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski i król Władysław IV. Do wojny zamierzano włączyć także Rosję. W tym celu rozpoczęto rozmowy z przybyłym poselstwem rosyjskim, ale nie miało ono odpowiednich pełnomocnictw. Król zaciągnął żołnierzy i prowadził rozmowy z Kozakami, którzy w wojnie mieli pełnić ważną rolę, nakazał im przygotowania do wojny, dał pieniądze, zobowiązał się zwiększyć rejestr, a być może nawet obiecał, iż wojska koronne nie będą wkraczać dalej niż do Białej Cerkwi. Niestety w marcu zmarł hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski. Król stracił jedynego orędownika wojny z Turcją. Szlachta i obaj kanclerze: koronny i litewski, a także sejm i senat były zdecydowanie przeciwko wojnie. Nakazali królowi rozpuścić nielegalnie zwerbowanych żołnierzy. Plany wojenne się zawaliły. 2. Przyczyny powstania Ogłoszenie przygotowań do wojny z Turcją wywołało olbrzymi entuzjazm wśród Kozaków, ich
odwołanie spowodowało olbrzymie rozczarowanie i rozgoryczenie. Na dodatek duchowieństwo dyzunickie znowu zaczęło wrogą agitację przeciwko Polsce. Wielu Kozaków pragnęło powrotu do bezprawia sprzed konstytucji sejmowych, gdy mogli napadać i grabić bezkarnie obcy kraj. Ich sytuacja majątkowa po odebraniu tej formy zarobku była bardzo zła. Jednak to wszystko nie wystarczyło do wybuchu powstania, potrzebny był przywódca. Został nim Bohdan Chmielnicki, który miał zatarg majątkowy i osobisty z Czaplińskim. I właśnie ten zatarg był bezpośrednią przyczyną powstania, które z początku miało charakter prywatnego sporu dwóch szlachciców, podobnie jak pierwsze powstanie kozackie Kosińskiego. Chmielnickim w chwili wybuchu powstania kierowało poczucie krzywdy, chęć zemsty i groźba utraty własnego życia. Żadnych wyższych ideałów w tamtym momencie nie miał. 3. Przebieg powstania. W wyniku kłótni z Czaplińskim Chmielnickiemu groziła utrata życia. Był nawet więźniem i czekał na wyrok w sprawie rzekomych kontaktów z Tatarami, za co groziła mu kara śmierci. Z więzienia wydobył go jego krewniak Krzyczewski, który za niego poręczył. Powstanie rozpoczyna się od momentu, gdy Chmielnicki z niewielkim oddziałem w styczniu 1648 roku zbiega na Sicz. Na przełomie stycznia i lutego 1648 roku Chmielnicki zajął wyspę Tomakówkę, znajdujący się tam Kozacy przyłączyli się do niego. Teraz powstanie liczyło około 350 członków. Kozacy byli dobrze przygotowani do powstania. Następnego dnia po zajęciu Tomasówki, Szemberk, komisarz do spraw kozackich i ich bezpośredni zwierzchnik, wysłał przeciw powstańcom oddział rejestrowych dowodzony przez dwóch szlachciców. Dostali się oni jednak do niewoli. 9 lutego 1648 Chmielnicki zaatakował obozy pułków czerkaskiego i czehryńskiego, jednak rejestrowi wycofali się do Kryłowa. Hetman wielki koronny Mikołaj Potocki rozpoczął z Chmielnickim negocjacje. Żądał wycofania wojsk koronnych z Ukrainy i zniesienia konstytucji sejmowych. Żądania te były nie do przyjęcia. Hetman rozkazał wojsku zgromadzić się koło Korsunia do 23 lutego. Niestety na tym jego działania ofensywne się skończyły i wrócił do negocjacji. Tymczasem szeregi powstańców ciągle rosły, wysłali oni poselstwa do Rosji i na Krym. Chan obiecał przysłać pomoc. Dopiero w połowie kwietnia Potocki rozpoczął działania wojenne. Dysponował on wraz z Kozakami rejestrowymi 15000 żołnierzy, do tego trzeba jeszcze dodać siły księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, który miał 6000 żołnierzy. Hetman Potocki nie tylko nie poczekał na Wiśniowieckiego, ale podzielił swoje siły na trzy części: pierwszą dowodził jego syn Stefan Potocki, liczyła ona 3000 żołnierzy i ruszyła lądem przeciwko powstańcom, drugą stanowili kozacy rejestrowi w sile 4000, popłynęli oni Dnieprem na Sicz, trzecią grupę prowadził sam hetman, liczyła ona 8000 ludzi i poruszała się wolno za pierwszą grupą. 29 IV 1648 roku odział Stefana Potockiego natknął się na siły powstańców pod Żółtymi Wodami. Chmielnickiego wspierali Tatarzy Tuchaj-beja. Dzięki fatalnemu błędowi hetmana, który podzielił wojsko, Chmielnicki miał trzykrotną przewagę nad Polakami. Gdyby hetman dysponował wszystkimi siłami, jakie miał do dyspozycji, łącznie z odziałem księcia Jeremiego, miałby zdecydowaną przewagę liczebną i jakościową nad przeciwnikiem. Chmielnicki miał na razie łącznie z Tatarami tylko 10000 ludzi. Doszłoby do pogromu Kozaków i powstanie skończyło się. Niestety w tej chwili zabrakło Polsce wybitnego dowódcy, jakim był Stanisław Koniecpolski. Hetman Potocki był co najwyżej przeciętnym wodzem, żeby nie rzec słabym, co przesądziło o powodzeniu powstania i późniejszej tragedii. Tatarzy wspomagający Chmielnickiego nie mogliby zmienić sytuacji na jego korzyść. Wysłanie większości Kozaków rejestrowych było kolejnym błędem hetmana, przeszli oni na stronę Chmielnickiego, zabijając przedtem swoich dowódców, w tym Barabasza. Im dłużej trwało powstanie, tym lud miał większe nadzieje na jego powodzenie i tym chętniej się do niego przyłączał. Na razie robili to tylko Kozacy, ale po klęskach wojsk koronnych, które miały właśnie nastąpić, do powstania zaczęli masowo napływać także chłopi. Powstanie trzeba było stłumić pod koniec lutego lub na początku marca, jak pierwotnie planował
Potocki. Chmielnicki z przeważającymi siłami oblegał broniącego się w taborze Stefana Potockiego. Sytuację broniących się pogorszył fakt przybycia Kozaków rejestrowych, których hetman wysłał Dnieprem, a którzy przyłączyli się do powstania. Na ich widok na stronę Chmielnickiego przeszli znajdujący się w obozie młodego Potockiego Kozacy, a także dragoni. Siły Chmielnickiego wzrosły do 15000, a Stefan Potocki został z 1000 żołnierzy. Hetman o bitwie dowiedział się 3 V, ale nie spieszył się z udzieleniem pomocy synowi. Główne siły koronne nadal poruszały się bardzo wolno i mimo iż bitwa skończyła się dopiero 16 V, nie zdążyły z odsieczą. W rozpaczliwej sytuacji Stefan Potocki zdecydował się na pertraktacje, zgodził się na oddanie dział w zamian za bezpieczny odwrót do Kryłowa. Powstańcy nie dotrzymali jednak warunków umowy i po oddaniu dział, uderzyli na obóz. Potocki, ciągle licząc na pomoc ojca, zdecydował się na odwrót w kierunku Kryłowa, nie miał zresztą innego wyjścia, ponieważ ze względu na łamanie przez wroga przyrzeczeń zbyt niebezpiecznie byłoby mu się poddać. 16 V tabor został rozerwany i doszło do rzezi wojsk koronnych, podczas której zginął Potocki wraz z Szemberkiem. Mimo tak wolnego marszu głównych sił Mikołaja Potockiego, mógł on zdążyć z pomocą synowi, jego przybycie prawdopodobnie spowodowałoby wypełnienie przez powstańców przyrzeczeń lub doszłoby do bitwy, którą hetman mógł wygrać. Przewaga liczebna Chmielnickiego nie była duża. Chmielnicki łącznie z Tatarami liczył około 15000, a Potocki wraz z synem koło 9000. Chan z głównymi siłami przekroczył granice Rzeczpospolitej dopiero 23 V, z Chmielnickim połączył się jeszcze później. Jednak zamiast iść z odsieczą bohatersko broniącym się wojskom koronnym, hetman zarządził odwrót. 26 V 1648 roku pod Korsuniem doszło do spotkania z przeważającymi liczebnie oddziałami wroga. Mimo nalegań hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego, aby wydać bitwę powstańcom, hetman wielki koronny zarządził odwrót, który zakończył się straszliwą klęską. Obaj hetmani dostali się do niewoli. Jedynym większym wojskiem polskim na Ukrainie dysponował teraz tylko książę Jeremi. Po klęsce hetmanów pod Korsuniem, Wiśniowiecki rozpoczął odwrót z Ukrainy. Po drodze zbierał okoliczną szlachtę i Żydów, którzy chcieli się do niego przyłączyć, lecz im dalej było od powstańców, tym mniej znajdował chętnych. W tych rejonach szlachta jeszcze nie odczuwała zagrożenia. Wiśniowiecki wycofywał się na Wołyń, tocząc w tym czasie walki z powstańcami, głównie ze ścigającym go Krzywonosem. Cała Ukraina znalazła się w rękach powstańców, zapanowały na niej morderstwa, gwałty i grabieże. Wymordowano wszystkich Żydów, którzy nie zdążyli uciec i dużą część szlachty. 20 V 1648 roku umiera król Władysław IV. Władzę objął interrex, którym był stary już prymas Maciej Łubieński. Głównymi kandydatami do korony byli królewicze Jan Kazimierz i Karol Ferdynand. Walka polityczna skupiła się wokół toczącego się powstania. Na rozwiązanie tego problemu były dwie koncepcje: jedna pokojowa z Kisielem i Ossolińskim na czele, drugą reprezentował książę Wiśniowiecki. Stronnictwo pokojowe poparło Jana Kazimierza, a wojenne Karola Ferdynanda. Chmielnicki poparł Jana Kazimierza i ten został wybrany królem. 5 VIII 1648 r. Kozacy zdobyli Bar. W czasie jego oblężenia znów nie dotrzymali warunków umowy i wymordowali opuszczających miasto obrońców. Na początku sierpnia wybrano w miejsce pojmanych hetmanów regimentarzy. Zostali nimi książę Dominik Zasławski-Ostrogski, Mikołaj Ostroróg i Aleksander Koniecpolski. Nie zgodzono się powierzyć dowództwa Wiśniowieckiemu, nie pozwolił na to wszechwładny wtedy kanclerz Ossoliński, główne dowództwo wojsk koronnych zbyt by go wzmocniło, a na to kanclerz nie mógł pozwolić. Rozpoczęto gromadzenie wojska, jednocześnie z kolejną misją wyruszył Kisiel. W dowództwie polskim na skutek braku jednego wodza, trwały ciągłe kłótnie. Przez dłuższy czas wojsko znajdowało się w rozproszeniu w kilku obozach. Oprócz regimentarzy dowodził jeszcze
książę Wiśniowiecki, a także liczni komisarze dodani regimentarzom do pomocy, m. in. Kisiel, który w tym czasie odbywał podróż do obozu Chmielnickiego w celu prowadzenia pertraktacji. W końcu ruszono pod Piławce, gdzie znajdował się obóz Chmielnickiego. Siły koronne liczyły ponad 30 000 żołnierzy, Chmielnicki miał wiele liczniejszą, ale nieporównywalnie gorzej wyćwiczoną armię. Jednak w polskim wojsku na skutek braku jednolitego dowództwa panował chaos. Bitwę pod Piławcami rozpoczęły samowolnie oddziały Adama Kisiela, wbrew rozkazom swojego dowódcy. Do tych oddziałów przyłączyły się inne, m. in. książąt Wiśniowieckiego i Zasławskiego. Bitwa zakończył się ucieczką. Uciekinierzy dotarli aż do Lwowa, tutaj mieszczanie zebrali fundusze na obronę miasta. Organizował ją książę Wiśniowiecki, który został głównodowodzącym i regimentarz Ostroróg. Jednak po pojawieniu się pierwszych oddziałów wroga 5 X 1648 roku, wycofali się do Zamościa wraz z prawie wszystkimi żołnierzami, z żywnością, amunicją i pieniędzmi na obronę Lwowa. 6 X miasto zostało zaatakowane przez Tatarów, którzy zostali odparci przez garstkę żołnierzy i przez uzbrojonych mieszczan. 8 X przybyli Kozacy, kilkudniowe oblężenie nie dało rezultatów. Siły powstańców wraz z Tatarami liczyły łącznie około 100 000. Do Chmielnickiego przyłączały się ogromne rzesze Rusinów. Nawet we Lwowie miał ich poparcie. Nie było to już tylko kozacko-chłopskie powstanie, przeradzało się ono w ogólną rebelię. Lwów nie zamierzał się jednak poddać przed przeważającymi siłami wroga. W tej sytuacji Chmielnicki zgodził się na negocjacje i zadowolił się okupem, podobnie uczynił w przypadku Zamościa. Rozpoczęto negocjacje, w tym momencie Chmielnicki był u szczytu potęgi, teren, który znalazł się pod jego panowaniem, osiągnął apogeum wielkości. W rękach powstańców znalazła się cała Ukraina, Wołyń i część Podola. Mimo takiego sukcesu żądania Chmielnickiego nie były jeszcze tak wygórowane, chociaż część z nich była nie do przyjęcia. Postulował on zwiększenie rejestru tylko do 12000, chciał zgody na wyprawy nad Morze Czarne, danie mu starostwa na Ukrainie, całkowitej amnestii dla uczestników powstania, wolnego wybierania atamana przez Kozaków, bezpośredniego podporządkowania Kozaczyzny królowi, a nie hetmanom koronnym i wycofania się wojsk polskich z Ukrainy. Powstańcy coraz mniej chętnie walczyli, o wiele bardziej woleli zająć się grabieniem majątków szlacheckich. Tym należy interpretować zadowolenie się Chmielnickiego okupami ze Lwowa i Zamościa zamiast ich zdobycia. 24 XI Chmielnicki zaczął wycofywać się spod Zamościa. W grudniu postanowiono wysłać nową delegację do Chmielnickiego. Na jej czele stanął wojewoda kijowski Adam Kisiel, miała ona wręczyć Chmielnickiemu buławę hetmańską. W czasie rozmów delegację polską spotkało wiele upokorzeń. Chmielnicki przyjmował w Perejasławiu obce poselstwa, m. in. rosyjskie i siedmiogrodzkie. Nie chciał on już porozumienia z Rzeczpospolitą i dążył do wznowienia działań wojennych. Czekał tylko na posiłki tatarskie i nastanie wiosny. Posłowie postulowali, aby przesunąć linię rozejmową na rzekę Słucz, chcieli, aby po stronie polskiej znalazł się cały Wołyń i Podole. Chmielnicki oczywiście odrzucił tę propozycję. Rozmawiano także o uwolnieniu jeńców wojennych, przede wszystkim z Kudaku, którzy znajdowali się w bardzo złym stanie. Kudak skapitulował jeszcze w październiku 1648 roku. Po klęsce piławieckiej zniknęła jakakolwiek szansa na przybycie odsieczy, zdecydowano się więc na rokowania. Obrońcy mieli wycofać się wraz z bronią, rozwiniętymi chorągwiami i bębnami do wojsk polskich. Mieli być eskortowani przez Kozaków, którzy zostali zobowiązani do towarzyszenia im dokąd będzie sobie tego życzyła załoga polska i do zaopatrywania konwoju w żywność. Razem z załogą Kudaku mieli wyjść uciekinierzy z niewoli tatarskiej, w tym Stefan Czarniecki, a także księża katoliccy. Zagwarantowano nietykalność cmentarza (cmentarze były profanowane przez Kozaków w celach nie tylko rabunkowych, ale także dla zabawy) i przewiezienie zwłok starosty niżyńskiego Stefana Potockiego do Kijowa. W twierdzy miało pozostać 13 dział. Kozacy jednak nie dotrzymali umowy. Wszystkich
obrońców aresztowano. W Czehryniu jeńców okradziono, pobito i zmuszono do zmiany religii. W Kryłowie zabito wszystkich niemieckich oficerów. Jeńcy umierali z głodu i zimna trzymani w potwornych warunkach. Chmielnicki nie zgodził się na ich uwolnienie, mimo iż umowy kapitulacyjne Kudaku i Baru gwarantowały obrońcom wolność, w ich myśl nigdy nie powinni stać się jeńcami. Nawet w czasie pobytu komisarzy jeńców mordowano, zresztą nie tylko ich, zabito też kilku służących posłów, a nawet posła podstarościego bracławskiego Szymkiewicza. W tej sytuacji komisarze zdecydowali się wyjechać. Przyłączyło się do nich wielu jeńców z Kudaku, Kozacy nie interweniowali. Prawdopodobnie zadziałały wcześniej wręczone łapówki. 27 VI 1649 r. na Litwie doszło do bitwy pod Zahalem, gdzie Kozacy dowodzeni przez Ilię Hołotę ponieśli klęskę. Na Litwę został wysłany Krzyczewski, aby uniemożliwić Radziwiłłowi zaatakowanie Chmielnickiego od tyłu. Krzyszewski zdołał zebrać około 35000 żołnierzy. Do bitwy doszło pod koniec lipca pod Łojowem, zakończyła się ona straszliwą klęską Kozaków i śmiercią Krzyszewskiego. Z braku zaopatrzenia i z powodu wyczerpania wojska ciągłymi potyczkami z wrogiem, Radziwiłł nie mógł kontynuować zwycięskiego marszu w kierunku Chmielnickiego i musiał się wycofać. 8 VII 1649 r. do Zbaraża dotarł książę Wiśniowiecki, który wraz z regimentarzami dowodził obroną miasta. 11 VII rozpoczęło się oblężenie. Siły kozacko-tatarskie liczyły około 150000 ludzi, wojsk polskich było wraz z czeladzią około 16000. Przez cały czas próbowano się układać, jednak nie przyniosło to rezultatów. Obrońcy zaczęli głodować. Im dłużej trwało oblężenie, tym więcej było uciekinierów. Karano ich obcięciem rąk i nóg. Wysyłano posłów do króla z wiadomościami o tragicznej sytuacji obrońców, kilkorgu z nich udało się do niego dotrzeć. 12 VIII Chmielnicki wraz z chanem i większością wojska ruszył pod Zborów przeciwko siłom Jana Kazimierza. Nie zwinął jednak oblężenia, jego przewaga liczebna była na tyle duża, iż mógł walczyć w dwóch miejscach naraz. 15 VIII 1649 roku doszło do bitwy pod Zborowem. Chmielnicki miał olbrzymią przewagę nad królem. Bitwa przybrała bardzo niekorzystny obrót. Przed klęską uratował Polaków chan, który zgodził się na rokowania. Tatarom obiecano wypłacenie zaległych podarków w wysokości 600000 złotych, z czego teraz miano wypłacić 100 000 złotych, a resztę przywieść do Kamieńca. Zobowiązano się także w imieniu obrońców Zbaraża do zapłacenia 100000 złotych i na wymianę jeńców. Ustalono dla wszystkich uczestników powstania amnestie, powiększono rejestr do 40000, wojska koronne miały nie stacjonować w trzech województwach: bracławskim, kijowskim i czernichowskim. Godności w tych trzech województwach miały być nadawane tylko szlachcie prawosławnej. Ponadto z terenów Ukrainy mieli być usunięci wszyscy Żydzi i jezuici. Zezwolono corocznie na opuszczanie przez chłopów wraz z majątkiem posiadłości szlacheckich. Szlachta miała powrócić do swoich włości. Ustalono także, że prawosławny metropolita kijowski zostanie senatorem. Strona polska musiała zgodzić się na tak ciężkie warunki, ponieważ groziła jej całkowita klęska. W przypadku przegranych obu bitew: zborowskiej i zbarskiej Polska utraciłaby całą armię, najwięksi dowódcy byliby w niewoli lub polegliby, także król mógł stać się jeńcem lub nawet zginąć. Cała nadzieja pozostałaby w wojsku litewskim. Sytuacja byłaby katastrofalna. Dlatego nie było innego wyjścia, jak tylko zgodzić się na wszystkie warunki, nawet najcięższe. Mimo początkowej niechęci szlachty umowa zborowska została zatwierdzona przez sejm. Kozacy utworzyli rejestr, ale wywołał on niezadowolenie tych, którzy się w nim nie znaleźli. Niezadowolone było także chłopstwo, które zyskało stosunkowo najmniej i miało teraz wrócić pod jurysdykcje panów. Chłopstwo i nieobjęci rejestrem Kozacy parli teraz do wojny. Kozacy łamali warunki umowy. Dochodziło do częstych, ale małych wystąpień antyszlacheckich. Szlachta wbrew postanowieniom traktatu nie mogła powrócić do swych dóbr. Jedynym polskim urzędnikiem, który mógł rozpocząć pracę był wojewoda kijowski Kisiel. Na Ukrainie panował głód, pola były
nieobsiane, chłopi zamiast pracować woleli włóczyć się ze zbrojnymi bandami, miasta na skutek wojny i głodu się wyludniły. Chmielnicki przyjmował obcych posłów jakby był samodzielnym władcą. Car był nadal niechętny powstaniu, choć jego postawa powoli się zmieniała, utrzymywał kontakt z Chmielnickim przez posłów i dziękował za wyrazy poddaństwa złożone przez wodza powstania, ale nadal wstrzymywał się od jakiejkolwiek interwencji po stronie Kozaków, zresztą nadal utrzymywał dobre stosunki z Rzeczpospolitą. Jeszcze w 1648 roku po klęsce korsuńskiej obiecywał zbrojną pomoc po stronie polskiej, teraz już tego nie robił. Co więcej coraz bardziej zbliżał się do powstańców. Efektem było zezwolenie na zakup zboża bez cła w Rosji. W marcu 1650 car zajął już wrogie stanowisko w stosunku do Rzeczpospolitej, a jego posłowie zagrozili zerwaniem pokoju. Żądali między innymi zwrotu Smoleńska i spalenia książek z nieprawidłową tytulaturą cara. Polska zareagowała na te żądania wysłaniem własnego posła Bartlińskiego do cara, a także montowaniem antyrosyjskiego sojuszu. Wysłano posłów na Krym i do Chmielnickiego. Chan był zachwycony propozycją i deklarował swoją gotowość do wojny z Rosją. Chmielnicki także nie odrzucał tej propozycji, szczególnie, iż chan nalegał na niego, aby wspomógł go przeciw Kozakom dońskim w odwetowej wyprawie za atak na Krym. Poza tym Chmielnicki był rozczarowany postawą cara. Spory z Rosją udało się jednak załagodzić i podpisano porozumienie, a wojna z nią stała się nieaktualna. Rozpoczęto formowanie szerokiej antytureckiej koalicji. Mieli do niej wejść Tatarzy, Wołosi, Mołdawia, Kozacy, Siedmiogród Wenecja, a nawet Bułgarzy i Państwo Kościelne. Planami tymi zajmował się kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński. Umarł on jednak 9 VIII 1650 roku i podobnie, jak w przypadku poprzedniej próby wywołania wojny z Turcją, po śmierci jej głównego inicjatora inicjatywa się załamała. Chmielnicki złożył za to hołd poddańczy Turcji, ta w zamian za to zobowiązało się go wspomóc militarnie przeciwko Polsce. Sytuacja zaczęła przybierać dla Polski niekorzystny obrót. Pomysł wysłania Kozaków przeciw Turcji załamał się, powstało zagrożenie z nowej strony. Ostatecznie jednak Turcja nie wspomogła powstańców. We wrześniu 1650 r. Chmielnicki wraz z 70 000 Kozaków i 30 000 Tatarów zaatakował i spustoszył Mołdawię. Zmusił hospodara mołdawskiego do wydania córki za swego syna Timofieja. Lupul musiał ponadto zapłacić okup w wysokości 130 000 talarów Tatarom i 10 000 Kozakom. W lutym 1651 r. doszło do bezpośrednich starć polsko-kozackich. Zwolniony po zapłaceniu okupu hetman polny koronny Marcin Kalinowski ruszył na Podole przeciw grasującym tam oddziałom Kozackim i walczył z nimi ze zmiennym szczęściem, tracąc połowę swojej armii. 22 IV 1651 r. Kalinowski ruszył na spotkanie z królem do Sokala. Kiedy dotarł tam 22 V 1651 r., jego armia liczyła już niewiele ponad 6000 żołnierzy. Siły polskie liczyły około 63 000 żołnierzy, kozacko-tatarskie 100 000-108 000 ludzi. Obie armie cierpiały głód, jednak o wiele bardziej doskwierał on wojsku Chmielnickiego. 28 VI 1651 r. doszło do zwycięskiej dla strony polskiej bitwy pod Beresteczkiem. 30 VI z pola bitwy uciekł chan z wszystkimi Tatarami i próbującym go powstrzymać Chmielnickim. Próbowano rozmawiać z Kozakami, ale oni upierali się przy zachowaniu ugody zborowskiej, co uniemożliwiało pertraktacje. 10 VII w obozie kozackim wybuchła panika i doszło do rzezi. Niestety nie wykorzystano do końca zwycięstwa, gdyż pospolite ruszenie nie chciało dalej ścigać Kozaków. Król chcąc dać przykład, sam ruszył w pogoń z wojskiem zaciężnym za Kozakami, ale pospolite ruszenie, korzystając z nieobecności króla w obozie, rozjechało się do domów. 4 VIII 1651 r. hetman polny litewski Janusz Radziwiłł zajął Kijów. We wrześniu po zwycięskich marszach obie armie: polska i litewska spotkały się pod Białą Cerkwią i oblegały Kozaków. Niestety hetman wielki koronny Mikołaj Potocki nie chciał zaatakować Kozaków i rozpoczął
traktaty. 28 IX 1651 roku podpisano ugodę. Ograniczała ona rejestr do 20 000 i terytorium, na którym mogli stacjonować Kozacy do województwa kijowskiego. Mimo pozornego pokoju, powstanie trwało nadal. W 1652 r. Chmielnicki ponownie zaatakował Mołdawię, tym razem na pomoc sprzyjającemu Polsce hospodarowi Lupulowi podążył hetman Kalinowski. Został on jednak rozgromiony pod Batohem. Po śmierci hetmana polnego, doszło do jeszcze jednej klęski, tym razem pod Żwańcem. Po niej podpisano ugodę na tych samych warunkach, co pod Zborowem. W kampanii mołdawskiej zginął syn Chmielnickiego Timofiej. 1654 r. Rada Kozacka w Perejasławiu uchwaliła przyłączenie Ukrainy do Rosji. Był to koniec powstania, które przerodziło się w wojnę polsko-rosyjską. 45 minut h. 7. Czas trwania lekcji i. 8. Uwagi do scenariusza Jeżeli nauczyciel zdecyduje się na prowadzenie dyskusji, czas trwania lekcji musi wydłużyć się do 90 minut.