Przygotowanie do porodu, poród i wczesny okres poporodowy Poród trwa średnio od 2 do 7 godzin. Lochy proszą się najczęściej nocą, kiedy w chlewni panuje spokój. Poród powinien być nadzorowany przez człowieka. Synchronizacja porodów w dużych chlewniach, przy której lochom podaje się hormon prostaglandynę, umożliwia przebieg 70-80% porodów w ciągu dnia pracy. Przygotowania do porodu obejmują następujące czynności: odrobaczenie lochy, co najmniej na 5 dni przed przeniesieniem do kojca porodowego, szczepienia profilaktyczne, wg stosowanego w chlewni programu szczepień i iniekcje preparatów witaminowych (AD3E), nie później niż 2 tygodnie przed spodziewanym terminem porodu, przygotowanie kojca, sprzątanie, dezynfekcja, wietrzenie pomieszczeń i osuszenie stanowisk, ścielenie świeżej ściółki, umycie lochy z użyciem szarego mydła i osuszenie, przeniesienie do kojca porodowego na 7-8 dni przed spodziewanym terminem porodu, zmianę poziomu żywienia, dodatek pasz włóknistych, obserwację lochy i kontrolę kału, włączenie źródła ciepła, promiennika lub maty grzewczej. Jeżeli locha ma dostęp do ściółki, to przed porodem wykazuje odruch budowania gniazda. Objawami zbliżającego się porodu jest niepokój lochy, rozluźnienie więzadeł miednicznokrzyżowych i opadnięcie brzucha. W sutkach pojawia się siara. Przy porodzie locha przyjmuje pozycję leżącą. Prosięta rodzą się najczęściej w położeniu główkowym, rzadziej pośladkowym, przemiennie z obu rogów macicy, co 15-20 min. Wydalenie łożyska świadczy o zakończeniu porodu. Łożysko należy z kojca usunąć.
Prosiętom po urodzeniu trzeba oczyścić pyszczek i nozdrza ze śluzu, wytrzeć je do sucha, skrócić i zdezynfekować pępowinę. Należy je umieścić pod promiennikiem. Dogrzewanie noworodków zabezpiecza je przed wychłodzeniem. W trakcie porodu wskazane jest dosadzanie prosiąt do sutek w celu jak najszybszego pobrania siary. Lochy w dniu porodu nie karmimy. Jeżeli jest niespokojna można jej podać 0,5-1,0 kg otrąb pszennych (najlepiej w formie pójła). Locha powinna mieć zapewniony stały dostęp do wody. W dniu porodu oraz w kolejnych kilku dniach należy kontrolować apetyt lochy, stan gruczołu mlekowego, zachowanie prosiąt i lochy. Wskazane jest mierzenie temperatury rektalnej (mierzonej w odbytnicy) normalna temperatura wynosi ok. 38,5 C. Obserwacja lochy pozwala ocenić jej instynkt macierzyński i nieprawidłowości w zachowaniu. Sporadycznie zdarzają się przypadki agresywnego zachowania loch w stosunku do swojego potomstwa. Dotyczy to głównie pierwiastek. Opieka nad lochą i miotem Laktacja Siara jest pierwszą wydzieliną gruczołu mlekowego. Zawiera białka odpornościowe (immunoglobuliny) oraz inne substancje odpornościowe. Jej skład zmienia się bardzo szybko. Zmniejsza się zawartość białek odpornościowych, dlatego bezpośrednio po urodzeniu należy umożliwić prosiętom szybkie pobranie siary. W pierwszych godzinach życia immunoglobuliny nie są trawione w przewodzie pokarmowym prosiąt, dlatego że enzymy odpowiedzialne za trawienie białek pozostają nieaktywne. Dzięki temu białka siary przenikają przez śluzówkę jelit i w niezmienionej formie dostają się do krwioobiegu. Pobranie siary warunkuje odporność prosiąt. Bezpośrednio po porodzie prosięta instynktownie szukają sutków, ciepła matki, kontaktu z nią. Kojec porodowy, a przede wszystkim jarzmo, ogranicza ruch lochy. Chroni on prosięta przed przygnieceniem, a jednocześnie umożliwia swobodny dostęp do sutków matki. Prosięta chętniej wybierają sutki przednie, gdyż są one dłuższe i bardziej mleczne, niż sutki tylne. Hierarchia w miocie ustala się w przeciągu kilku dni. Prosięta staczają ze sobą utarczki,
starając się zająć jak najlepszą pozycję przy sutkach lochy. Po kilku dniach, najczęściej 4-7, następuje stabilizacja, a prosięta przy kolejnych karmieniach wracają na swoje stałe pozycje. Locha karmi miot bardzo często, w pierwszych dniach po porodzie średnio co godzinę. Faza efektywnego wydzielania mleka jest bardzo krótka, wynosi 40-60 sekund. Tylko wtedy prosięta mogą odessać pokarm, dlatego warunkiem koniecznym do prawidłowego odchowu jest dostęp do sutka. Wydzielanie mleka poprzedza i kończy masaż wykonywany przez prosięta, trwa on łącznie kilka minut. Prosiętom nadliczbowym należy umożliwić pobranie siary od własnej matki. W tym celu miot trzeba podzielić na dwie grupy: prosiąt silniejszych i słabszych, i dosadzać do lochy przemiennie, co drugie karmienie. Pozwoli to wszystkim prosiętom pobrać siarę. Decyzję o podsadzaniu należy podjąć szybko. W drugiej lub trzeciej dobie życia prosięta nadliczbowe, a jednocześnie najsilniejsze z miotu, dosadzamy do lochy mamki. Możliwości podsadzania są bardzo ograniczone, a często w małych stadach niemożliwe. Czas trwania laktacji zależy od przyjętego przez hodowcę okresu odchowu prosiąt przy matkach. Wynosi średnio 4-5 tygodni. W tym okresie locha produkuje mleko. W szczycie laktacji, który przypada na 2-3 tydzień, produkcja dobowa wynosi 10-12 i więcej litrów mleka. W czwartym tygodniu obniża się. Całkowita produkcja mleka w laktacji wynosi 350-450 litrów. Jest ona tym większa, im więcej prosiąt ssie lochę. Odchów licznego potomstwa przez wieloródki oraz wyrównywanie miotów sprzyja wysokiej mleczności loch. Prosięta dobrze wykorzystują mleko matki, zużywają około 3,5-4,5 I mleka na 1 kilogram przyrostu. W miarę upływu czasu ilość produkowanego przez lochę mleka maleje, a potrzeby prosiąt rosną. Chcąc w pełni wykorzystać wysoki potencjał wzrostu prosiąt, należy od 4-6 dnia życia rozpocząć ich dokarmianie paszami stałymi. Zaburzenia zdrowotne u loch i prosiąt Porody skomplikowane zdarzają się u loch stosunkowo rzadko, częściej występują u pierwiastek niż wieloródek. Dotyczą loch zatuczonych, nieprawidłowo przygotowanych do porodu. Opieka nad lochą obejmuje wyprzedzające poród działania profilaktyczne.
Dobre efekty uzyskuje się po iniekcji (zastrzyku) oksytocyny. Hormon podany po urodzeniu 4-5 prosięcia przyspiesza poród, pobudza produkcję siary. Takie działanie jest korzystne dla matki i jej potomstwa, skraca czas trwania porodu, zapobiega niedotlenieniu prosiąt. U pierwiastek może wystąpić brak wydzielania siary na skutek stresu porodowego. Jedno-, dwukrotne podanie oksytocyny znosi to zahamowanie. W wypadku stwierdzenia u noworodka braku oddechu należy mu oczyścić pyszczek i nozdrza ze śluzu, usunąć resztki błon płodowych, wykonać sztuczne oddychanie i podać na język kilka kropel preparatu cucącego - Pneumogen. U loch w czasie porodu zdarzają się przypadki wypadania odbytu lub macicy. Pomocy musi udzielić lekarz weterynarii. Lochę, po odchowaniu prosiąt, należy wybrakować ze stada. Jednym z większych problemów we wczesnym okresie poporodowym może być wymagający szybkich, zdecydowanych działań syndrom MMA. Ich podjęcie umożliwia odchów miotu, brak powoduje liczne upadki prosiąt, a czasami również lochy. Jeżeli w stadzie występują nawroty tego schorzenia, wskazane jest nie tylko podawanie lochom w okresie okołoporodowym paszy z dodatkiem antybiotyku, ale też profilaktyczne szczepienie stada przeciwko temu schorzeniu. W 2-3 dobie życia u prosiąt może wystąpić colienterotoksemia (kolibakterioza) tzw. pierwszego okresu. Jej pierwotną przyczyną jest stres. Przy braku lub niedoborze pokarmu matki prosięta piją gnojówkę lub próbują jeść, to co jest dostępne. Brak higieny nasila infekcje bakteryjne przewodu pokarmowego. Występują liczne upadki prosiąt, a u sztuk, które przechorowały, osłabienie tempa wzrostu. Problem może się powtarzać między 14 a 21 dniem odchowu, mówimy wówczas o colienterotoksemii tzw. drugiego okresu. Infekcjom prosiąt w trzecim tygodniu życia sprzyja obniżona odporność oraz błędy żywieniowe i zoohigieniczne. Sztuki chore należy leczyć, a biegunki, które mogą być jednym z objawów infekcji, można łagodzić, podając prosiętom dodatki zakwaszające lub probiotyki. W nieodpowiednich warunkach sanitarno-higienicznych i zoohigienicznych u prosiąt występują schorzenia dróg oddechowych, z objawami kaszlu i kichania oraz stopniowego charłaczenia. Dlatego duże znaczenie ma utrzymanie w pomieszczeniach odpowiedniej temperatury oraz prawidłowe dokarmianie prosiąt.
Przeciwdziałanie komplikacjom poporodowym i zaburzeniom zdrowotnym u loch oraz urodzonych i odchowywanych prosiąt obejmuje: przygotowanie samicy do porodu (odpowiednie żywienie, szczepienia profilaktyczne, terminowe przeniesienie do porodówki gwarantujące nabycie odporności), stosowanie zasady cpp-cpp (całe pomieszczenie pełne - całe pomieszczenie puste) oraz dezynfekcję chlewni, nadzór nad lochą i jej potomstwem, optymalizację warunków utrzymania, działania profilaktyczno-pielęgnacyjne u prosiąt, higienę żywienia i pojenia loch i prosiąt. Zabiegi profilaktyczne i pielęgnacyjne u prosiąt Najtrudniejszym etapem w produkcji świń jest odchów prosiąt. W okresie wychowu wykonywane są różne zabiegi profilaktyczne i pielęgnacyjne. Dopuszcza się skracanie kiełków i kurtyzację ogonków, ale nie są to zabiegi obowiązkowe. W czasie wychowu działania są następujące: 1 dzień - skrócenie i dezynfekcja pępowiny. 1-2 dzień - przycinanie kiełków. Zabieg wykonuje się cążkami lub ostrymi nożyczkami u prosiąt z miotów pierwiastek oraz licznych miotów loch wieloródek (powyżej 10 prosiąt). Zabieg ogranicza przypadki kaleczenia gruczołu mlekowego lochy oraz wzajemne kaleczenie prosiąt. 1-3 dzień - skracanie ogonków. Skrócenie ogonków o 1/3 długości zapobiega ich obgryzaniu (kanibalizmowi). Zabieg wykonuje się, jeżeli świnie będą utrzymywane systemem bezściółkowym na podłogach częściowo rusztowych. 2-4 dzień - podanie preparatu żelazowego. Profilaktyczne podanie preparatu żelaza (jednego z wielu dostępnych na rynku, np. iniekcja suiferrovitu) zapobiega anemii i osłabieniu odporności. Preparatu żelaza nie podaje się prosiętom z biegunką.
2-3 dzień - wyrównywanie liczebności miotów. Podsadzanie prosiąt nadliczbowych do loch mamek (różnica między oproszeniami nie większa jak 2-3 dni) umożliwia naturalne karmienie wszystkich prosiąt. 3-7 dzień - kastracja knurków. Wykonanie kastracji zapobiega pogorszeniu jakości tuszy (zapach moczowo-płciowy). Jest to zabieg obowiązkowy przy produkcji prosiąt na tucz. Wykonanie kastracji u starszych prosiąt (3.-4. tyg.) wymaga znieczulenia. 4-6 dzień - dostęp do wody i paszy stałej. Prosięta powinny pobierać wodę z automatycznych poidełek miseczkowych lub smoczkowych. Przy ich braku wodę nalewamy do korytek. Jako pierwszą stosujemy paszę typu super-prestarter, a następnie prestarter. Mieszankę zadajemy często, małymi porcjami, do płytkich jasnych korytek. Podajemy ją przez cały okres odchowu przy matce. Zmiany paszy dokonujemy nie wcześniej niż tydzień po odsądzeniu. 21 dzień - znakowanie prosiąt (stada hodowlane). 28-35-42 dzień - odłączanie prosiąt od loch. Odłączone prosięta należy pozostawić w kojcu, w którym się urodziły, lub przenieść do ogrzewanej wychowalni. Wybór terminu odsadzania prosiąt Odsądzenie jest silnym stresem dla prosiąt, niezależnie od tego, w jakim wieku następuje. Jest jednak konieczne, żeby można było kontynuować użytkowanie rozpłodowe loch. Podejmując decyzję o odsadzaniu, należy uwzględnić: możliwości adaptacyjne prosiąt, możliwości adaptacyjne lochy, ekonomikę produkcji. Na szczególną uwagę zasługuje również: utrzymanie dobrego stanu zdrowia prosiąt, przeznaczenie zwierząt i planowane metody chowu, dobór pasz i wyposażenia technicznego oraz wiedza fachowa i umiejętności praktyczne hodowcy.
Odsadzanie prosiąt w wieku 6 tygodni jest poprawne w stadach zarodowych. Termin średnio-wczesny (28-35 dni) jest właściwy dla produkcji towarowej. Według przepisów Unii Europejskiej prosięta można odsadzać nie wcześniej jak po ukończeniu 4. tygodnia życia, pod warunkiem zapewnienia im odpowiednich warunków wychowu. Odłączenie wcześniejsze może być dokonane ze wskazań weterynaryjnych. Przy dostępności mieszanek mlekozastępczych - prestarterów, wybór terminu odsadzania prosiąt w wieku 4. 5. lub 6. tygodni powinien uwzględniać stan zdrowotny, rozwój prosiąt i warunki, szczególnie termiczne, w budynku chlewni. Dokarmianie prosiąt U prosiąt noworodków układ pokarmowy jest rozwinięty słabo, jego funkcje trawienne doskonalą się stopniowo. Pobieranie przez prosięta w pierwszych dniach życia wyłącznie mleka matki utrzymuje kwasowość treści przewodu pokarmowego na bezpiecznym zdrowotnie poziomie 2-3,5. Wprowadzenie pasz stałych zmniejsza zakwaszenie i sprzyja zaburzeniom gastryczno-jelitowym. Dokarmianie paszą stałą bardzo dobrej jakości należy rozpocząć jak najwcześniej, tym wcześniej i tym lepszą paszą, im wcześniej przewidujemy odsadzanie prosiąt. Po drugim tygodniu życia mleko pobrane od lochy nie pokrywa już potrzeb energetycznych prosiąt. W czwartym tygodniu nie pokrywa również zapotrzebowania na białko. W dokarmianiu należy wykorzystywać superprestartery lub prestartery. Są to mieszanki pełnoporcjowe, najczęściej granulowane (kruche, o średnicy granul około 2-3 mm), zawierające w zależności od planowanego terminu odsadzania: po 21 dniach, 28-35 dniach, i ewentualnie po 42 dniach odpowiednio: około 21-23% białka strawnego (b. str.), 16-18% b. str. i 13-15% b. str., przy zawartości energii metabolicznej (EM) 12,7-13,3 MJ/kg. Stosowane praktycznie odsadzanie po 4-5 tygodniach oznacza stosowanie mieszanek zawierających: 13,0-13,5 MJ EM/kg oraz co najmniej 20% białka ogólnego (16-18% białka strawnego) i 1,0% lizyny. Zapotrzebowanie na energię i podstawowe składniki pokarmowe podano w tabeli.
Średnie dzienne zapotrzebowanie prosiąt i warchlaków na energię i składniki pokarmowe (źródła różne) Energia i składniki pokarmowe Prosięta Prosięta Warchlaki ssące odsądzone 10-30 kg Energia metaboliczna, MJ 0,5-5,0 7,5-9,5 15 Białko strawne, g 10-65 80-105 175 Lizyna, g 1-5 6-8 12 Metionina z cystyną, g 0,6-3,0 3,5-5,5 7,2 Wapń, g 1-4 5-7 10 Fosfor, g 1-3 4-5 7 Sód, g 0,1-0,4 0,6-1,0 1,5 Mieszanka dla prosiąt powinna zawierać przynajmniej 5 do 10% mleka w proszku oraz płatki owsiane i śruty zbożowe. Prosięta chętnie pobierają śrutę pszenną, kukurydzianą i jęczmienną. Do mieszanek stosuje się też śrutę sojową. Premiks mineralno-witaminowo wchodzący w skład mieszanki powinien zawierać bogaty zestaw makro- i mikroelementów oraz witamin. W miejsce wycofanych od 1 stycznia 2006 roku antybiotyków paszowych stosuje się biopreparaty. Zawarte w premiksie związki wapnia i fosforu oraz wysokobiałkowe komponenty mieszanek (soja, mączka rybna) mają bardzo silne właściwości buforujące (wiążą kwasy). Może to powodować niekorzystne zmiany ph treści przewodu pokarmowego, odczyn obojętny lub zasadowy. W takim środowisku bakterie chorobotwórcze namnażają się bardzo szybko. Powoduje to występowanie u prosiąt schorzeń, którym towarzyszą biegunki. W okresie okołoodsadzeniowym korzystne jest profilaktyczne (zapobiegawcze) dodawanie do wody lub paszy substancji zakwaszających albo podawanie probiotyku.
Maksymalny udział pasz energetycznych i białkowych w mieszankach lub dawkach pokarmowych dla prosiąt Surowce paszowe Udział pasz dla prosiąt ssących i starszych (%) Zboża: pszenica, kukurydza, jęczmień, owies 70 Otręby pszenne 5-10 Poekstrakcyjna śruta sojowa 10-20 Mleko w proszku, suszona maślanka i serwatka 20 Mączka rybna 5-10 Im wcześniej następuje odsadzanie, tym strawność mieszanki powinna być większa (powyżej 80%), zawartość włókna mniejsza (2-3% - prosięta ssące młodsze, 3-4% - prosięta starsze), a białka i aminokwasów - lizyny, metioniny z cystyną, treoniny i tryptofanu większa, przy stosunku jak: 100:60:62:18. Uzyskanie przez prosięta w wieku 10 tygodni masy około 22-25 kg wymaga zużycia około 23 kg mieszanki pełnoporcjowej, w tym 5-6 kg typu prestarter i 17-18 kg starter na sztukę. Oznacza to, że prosię dokarmiane zjada w czwartym tygodniu życia średnio 100-150 g paszy dziennie, a w 8-10 tygodniu nawet 700-800 g na dzień.