Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości stabilizowanego oleju rzepakowego

Tom XXII Rośliny Oleiste 2001 Marzanna Hęś, Józef Korczak, Małgorzata Nogala-Kałucka* Anna Jędrusek-Golińska, Anna Gramza Akademia Rolnicza w Poznaniu Katedra Technologii Żywienia Człowieka, *Katedra Biochemii i Analizy Żywności Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości stabilizowanego oleju rzepakowego Accelerated methods in durability research of stabilized rapeseed oil Słowa kluczowe: Key words: olej rzepakowy, utlenianie tłuszczu, przeciwutleniacze, testy stabilności rapeseed oil, lipid oxidation, antioxidants, stability tests Celem pracy było porównanie przyspieszonych metod w ocenie odporności na utlenianie oleju rzepakowego bez dodatku i z dodatkiem przeciwutleniaczy. Olej stabilizowano dodając ditert-butylohydroksytoluen (BHT) i etanolowy ekstrakt rozmarynu w ilości 0,02% (w/w). Trwałość niestabilizowanego i stabilizowanego oleju określano w aparatach Rancimat i Oxidograph w temp. 110 o C, testem Schaala w temp. 60 o C, w czasie którego oznaczano zawartość nadtlenków oraz metodą wagową, w której mierzono przyrost masy prób termostatowanych w temp. 60 o C. Wyniki uzyskane w testach przyspieszonych porównywano z wynikami tzw. testu normalnego, prowadzonego w temp. otoczenia (ok. 20 o C) z okresowym oznaczaniem zawartości nadtlenków. Określano okresy indukcyjne prób oleju z dodatkami i bez nich oraz obliczano współczynniki ochronne stosowanych przeciwutleniaczy. Podwyższona temperatura i większy dostęp tlenu w testach przyspieszonych spowodowały znaczne skrócenie okresu indukcyjnego badanych prób oleju rzepakowego. Uzyskane wartości pomiarowe okresów indukcyjnych w warunkach testu Rancimat i Oxidograph mieściły się w przedziale 5,6 14,0 godz. W przypadku pozostałych metod oznaczenia wykonywano przez kilka tygodni, a nawet miesięcy przechowywania próbek. Badane przeciwutle- This study was aimed at the comparison of accelerated methods in evaluation of oxidation resistance of rapeseed oil, with and without antioxidants added. Oil was stabilized by addition of BHT /butylated hydroxytoluene/ and rosemary ethanolic extract in amount of 0.02% (w/w). Durability of unstabilized and stabilized rapeseed oil was determined in the Rancimat and Oxidograph apparatus (110 o C), Schaal oven test, with periodic estimation of peroxides and weight increase measurement of samples thermostated in temp. 60 o C. Results obtained in the accelerated tests were compared with normal test, conducted in the ambient temperature (20 o C), with periodic estimation of peroxides. The induction periods of rapeseed oil with and without addition of antioxidants were indicated. The protection factor of used antioxidants was calculated. Increased temperature and larger oxygen acces in accelerated tests caused a considerable induction period abridgment of studied rapeseed oil samples. Induction period measuring values obtained in Rancimat and Oxidograph test comprised in range of 5.6 14.0 hours. In case of other methods, the estimation of peroxides was carried on for a few weeks, or even months of samples storage. Investigated antioxidants showed great activity in the applied rapeseed oil stability measurement methods. However, the

518 Marzanna Hęś... niacze wykazywały aktywność przeciwutleniającą we wszystkich stosowanych metodach pomiaru stabilności oleju rzepakowego. Jednakże współczynniki ochronne dodatków obliczone w testach przyspieszonych były znacznie niższe niż w teście prowadzonym w warunkach normalnych. Przeciwutleniacze zawarte w ekstrakcie z rozmarynu wykazały większą aktywność w stabilizowaniu oleju niż syntetyczny BHT. Wskazuje to na możliwość ich wykorzystania do utrwalania produktów spożywczych zawierających ten rodzaj tłuszczu. protection factors of additives calculated in accelerated methods were lower than in normal test. The rosemary extract antioxidants revealed higher activity in stabilized oil than synthetic BHT. The results presented can make the rosemary extracts appropriate for preservation of rapeseed oil containing food. Wstęp Stabilność oksydatywna jest bardzo ważnym wskaźnikiem jakości olejów i tłuszczów jadalnych. Wskaźnik ten w ostatnich latach stał się szczególnie istotny ze względu na wpływ wolnych rodników tworzących się w procesie autooksydacji tłuszczów na powstawanie wielu groźnych chorób, w tym m.in. różnych postaci nowotworów oraz arteriosklerozy (Szczypka 1997). Szczególnie łatwo ulegają utlenieniu tłuszcze i przetwory tłuszczowe mające w swoim składzie kwasy wielonienasycone, zwłaszcza kwas linolenowy. Do tej grupy zwiększonego ryzyka należy niskoerukowy olej rzepakowy (około 10% kwasu linolenowego) z powodzeniem nadający się do bezpośredniej konsumpcji oraz jako składnik produktów spożywczych, poddawanych krótszemu lub dłuższemu okresowi składowania (majonezy, sosy sałatkowe, smażone wyroby mięsne chłodzone i mrożone, produkty typu chipsy, prażynki, krakersy, tłuszcze stosowane do smarowania pieczywa i in.) (Korczak i in. 1999). Dla pełniejszego wykorzystania tego surowca w gospodarstwie domowym i przetwórstwie spożywczym niezbędne jest ograniczanie procesów oksydacji przez dodawanie przeciwutleniaczy. Stosowanie przeciwutleniaczy syntetycznych jest w wielu krajach ograniczane z racji wyników badań toksykologicznych i nacisku organizacji konsumenckich (Barlow 1990; Kappus 1996; Madhavi, Salunkhe 1995). W Polsce ich zastosowanie jest bardzo ograniczone (Zarządzenie MZiOS z dnia 31.03.1993). Pojawia się więc problem poszukiwania alternatywnych rozwiązań stabilizacji tłuszczów. Jednym z nich może być wykorzystanie skutecznych i tanich przeciwutleniaczy naturalnych. Przeciwutleniacze naturalne dzielone są na dwie grupy, tzw. przeciwuleniacze pierwotne i wtórne. Związki należące do pierwszej grupy są składnikami zawartymi w surowcach pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. W chwili obecnej duże znaczenie mają ekstrakty z rozmarynu (Korczak i in. 1996). Natomiast przeciwutleniacze naturalne wtórne, mniej poznane niż pierwotne, powstają w procesach przetwarzania żywności (Loeliger 1991; Pokorny 1991; Pratt, Hudson 1990).

Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości... 519 Efektywność naturalnych i syntetycznych dodatków w stabilizowaniu tłuszczów pozwalają określić testy stabilności (Lingnert i in. 1979; Nagao, Yamazaki 1981; Wan 1995). Test normalny najdokładniej opisuje zachodzące przemiany w tłuszczach (Szukalska, Drozdowski 1993). Badany produkt przechowywany w warunkach normalnych jest okresowo oceniany przez oznaczanie wskaźników chemicznych, np. liczbę nadtlenkową, zawartość aldehydu malonowego (wskaźnik TBA), opisujących stopień utleniania w momencie badania. Podstawową wadą tego testu jest długi czas potrzebny na jego przeprowadzenie. Jest to szczególnie niedogodne przy poszukiwaniu stabilizatorów lub w bieżącej kontroli procesu technologicznego. Z tego też względu wprowadzono tzw. testy przyspieszone, które polegają na skróceniu okresu indukcyjnego. Przyspieszenie utleniania uzyskuje się np. przez podwyższenie temperatury i zwiększenie intensywności natleniania (Oosten, Poot 1981; Wan 1995; Szukalska, Drozdowski 1993, Płatek 1995). Celem pracy było określenie przydatności testów przyspieszonych do badania trwałości oleju rzepakowego bez dodatków oraz z przeciwutleniaczami. Materiały i metody Olej rzepakowy niskoerukowy o składzie kwasów tłuszczowych: C 16:0 4,9; C 18:0 1,8; C 18:1 57,1; C 18:2 19,1; C 18:3 8,9; C 20:1 1,9; C 22:0 0,4 i C 22:1 1,1 oraz początkowej wartości liczby nadtlenkowej 0,8 (milirównoważniki aktywnego tlenu/kg) zakupiono w Kujawskich Zakładach Przemysłu Tłuszczowego w Kruszwicy. Do oleju dodawano ekstrakt z rozmarynu i BHT w ilości 0,02%. Stabilność prób oleju z dodatkiem przeciwutleniaczy oraz bez dodatku (próba kontrolna) określano instrumentalnie w aparatach Rancimat (Methrom, Szwajcaria) i Oxidograph (Mikrolab, Dania) w temperaturze 110 C oraz testem termostatowym Schaala i metodą wagową w temperaturze 60 o C. Wyniki uzyskane w testach przyspieszonych porównywano z wynikami testu normalnego, prowadzonego w temperaturze otoczenia (około 20 o C). W warunkach stosowanych w teście Oxidograph (Larsen 1989) rejestrowano spadek ciśnienia wynikający z pochłaniania tlenu. Za miarę stabilności prób przyjęto koniec okresu indukcyjnego, wyznaczonego graficznie z wykresu jako punkt przecięcia się stycznej kreślonej do krzywej z osią czasu. W teście Rancimat (Płatek 1995) wykorzystano zasadę konduktometrycznego oznaczania produktów dysocjujących z lotnych kwasów, które powstają w procesie oksydacji tłuszczów. W urządzeniu tym próbki oleju utleniane były w podwyższonej temperaturze strumieniem oczyszczonego powietrza. Lotne produkty utleniania wprowadzane były do naczynia pomiarowego, zawierającego zdemineralizowaną wodę, zaopatrzonego w elektrodę do

520 Marzanna Hęś... pomiaru przewodnictwa właściwego. Blok pomiarowy wskazywał koniec okresu indukcyjnego, gdy przewodnictwo właściwe wody zaczynało gwałtownie rosnąć w czasie, co spowodowane było dysocjacją lotnych kwasów karboksylowych. W teście normalnym i teście Schaala (Pardun, Kroll 1970) postępy utleniania były określane zawartością nadtlenków do wartości odpowiednio 5 (PN-A-86908) i 50, a w metodzie wagowej (Olcott, Einset 1957) na podstawie przyrostu masy tłuszczu o 0,2%. W metodach tych długość okresu indukcji wyznaczono graficznie ekstrapolując wznoszącą się część krzywej kinetycznej do osi czasu. Punkt przecięcia stycznej z odciętą stanowił szukaną wartość. Zawartość nadtlenków w oleju w testach Schaala i normalnym oznaczano metodą jodometryczną (PN-84/A-86918). Aktywność przeciwutleniającą badanych antyoksydantów wyrażono współczynnikiem ochronnym (W O ), będącym stosunkiem długości okresu indukcyjnego próby z dodatkiem przeciwutleniacza do okresu indukcyjnego próby kontrolnej: W O = OI A / OI K gdzie: OI A okres indukcyjny próby z dodatkiem przeciwutleniacza, OI K okres indukcyjny próby kontrolnej. Preparaty przeciwutleniaczy. Liście rozmarynu lekarskiego (Rosmarinus off. L.) (Zioła Polskie Pharma, Poznań) ekstrahowano 96% etanolem, który następnie usuwano z ekstraktu. BHT zakupiono w firmie Merck. Wyniki i ich omówienie W pracy stosowano cztery testy przyspieszone, w których badany olej rzepakowy wykazał zróżnicowaną odporność na utlenianie. Uzyskane w nich wyniki porównywano z wynikami testu normalnego. W warunkach stosowanych w aparacie Oxidograph, w którym mierzono pochłanianie tlenu przez ogrzewaną próbkę oleju, stwierdzano jego najniższą trwałość. Średnia wartość okresu indukcyjnego oleju niestabilizowanego wyniosła tylko 5,66 godz. (tab. 1). W Rancimacie, w którym określano ilość lotnych produktów utleniania o charakterze związków karboksylowych, olej charakteryzował się prawie dwukrotnie dłuższym okresem indukcyjnym 10,46 godz. W teście Schaala, w którym próby oleju były przechowywane w znacznie niższej temperaturze (60 C w porównaniu z temperaturą 110 C w obu testach instrumentalnych), a postępy utleniania były określane zawartością nadtlenków, okres indukcyjny wyniósł 360 godz. (tab. 2). Natomiast w metodzie wagowej, w której badano przyrost masy tłuszczu, olej charakteryzował się ponad dwukrotnie dłuższym okresem indukcyjnym (815 godzin) niż w teście Schaala oraz około 78 i 144 razy dłuższym niż odpowiednio w aparatach Rancimat i Oxidograph.

Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości... 521 W teście normalnym, w którym stopień utlenienia był określany zawartością nadtlenków, stwierdzono najwyższą trwałość oleju. Wyznaczony okres indukcyjny był w tej metodzie najdłuższy i wyniósł aż 1512 godzin (tab. 3). Tabela 1 Okresy indukcyjne i współczynniki ochronne oleju rzepakowego bez dodatków i z przeciwutleniaczami określone w testach Oxidograph i Rancimat Induction periods and protection factor of rapeseed oil without additives and with antioxidants determined by the Oxidograph and Rancimat methods Przeciwutleniacz Antioxidant Olej bez dodatku Oil without additives Ekstrakt etanolowy rozmarynu Ethanol rosemary extract Test Oxidograph Oxidograph test okres indukcyjny induction period [godz.] [hours] współczynnik ochronny protection factor Test Rancimat Rancimat test okres indukcyjny induction period [godz.] [hours] współczynnik ochronny protection factor 5,66 ± 0,29 * 1,00 10,46 ± 0,32 1,00 8,38 + 0,25 1,48 13,70 + 0,36 1,31 BHT 8,19 + 0,06 1,44 11,46 + 0,60 1,10 * Dane przedstawiają wartości średnie z trzech powtórzeń oraz odchylenie standardowe Data presents mean values from three replicates and standard deviations Tabela 2 Okresy indukcyjne i współczynniki ochronne oleju rzepakowego bez dodatku i z przeciwutleniaczami określone w teście Schaala i metodzie wagowej Induction periods and protection factor of the rapeseed oil without additives and with antioxidants determined by the Schaal oven test and weighing method Przeciwutleniacz Antioxidant Olej bez dodatku Oil without additives Ekstrakt etanolowy rozmarynu Ethanol rosemary extract Test Schaala Schaal oven test okres indukcyjny induction period [godz.] [hours] współczynnik ochronny protection factor Metoda wagowa Weighing method okres indukcyjny induction period [godz.] [hours] współczynnik ochronny protection factor 360 ± 0,002 * 1,00 815 ± 0,002 1,00 576 + 0,002 1,60 1008 + 0,003 1,24 BHT 504 + 0,005 1,40 890 + 0,002 1,09 * Dane przedstawiają wartości średnie z trzech powtórzeń oraz odchylenie standardowe Data presents mean values from three replicates and standard deviations

522 Marzanna Hęś... Tabela 3 Okresy indukcyjne i współczynniki ochronne oleju rzepakowego bez dodatku i z przeciwutleniaczami określone w teście normalnym Induction periods and protection factor of the rapeseed oil without additives and with antioxidants determined by normal test Przeciwutleniacz Antioxidant Olej bez dodatku Oil without additives Ekstrakt etanolowy rozmarynu Ethanol rosemary extract Okres indukcyjny [godz.] Induction period [hours] Współczynnik ochronny Protection factor 1512 ± 0,005 * 1,00 3168 + 0,002 2,10 BHT 3000 + 0,005 1,98 * Dane przedstawiają wartości średnie z trzech powtórzeń oraz odchylenie standardowe Data presents mean values from three replicates and standard deviation Obserwowano duże zróżnicowanie długości okresów indukcyjnych, uzyskanych przy zastosowaniu różnych testów, związane z odmiennymi warunkami i zasadami pomiaru. Silny efekt przyspieszenia testu Rancimat i Oxidograph w porównaniu z pozostałymi metodami wynikał z faktu wykorzystania wpływu wysokiej temperatury i większego dostępu tlenu. Reakcje tłuszczów zachodzące w tych warunkach mogą jednak dawać mylące wyniki (Ragnarsson, Labuza 1977), co może świadczyć o niepewności wyników uzyskanych tymi metodami i konieczności dalszego sprawdzania możliwości ich wykorzystania i zastosowania. Ograniczenia stosowania testu Rancimat mogą wynikać również z faktu, iż mierzone w nim produkty utleniania to głównie kwasy dikarboksylowe (Oosten, Poot 1981), które różnią się od powstających w warunkach normalnych hydronadtlenków. Z kolei Gordon i Mursi (1994) stwierdzili, że wyniki stabilności oleju otrzymane w metodzie Rancimat były zbliżone do uzyskanych w teście normalnym, prowadzonym w temperaturze 20 o C. Trwałość oleju zależała od wielkości powierzchni kontaktu próby z tlenem atmosferycznym oraz od głębokości naczynia, w którym był olej, co wpływało na porównanie obu metod. Stwierdzono również (Trojakova i in. 1999), że temperaturę około 150 o C, jaką stosuje się w aparacie Rancimat można wykorzystywać do oznaczania zmian tłuszczu używanego do smażenia zanurzeniowego, co daje bardzo wiarygodne wyniki. Przeprowadzone przez nas badania wskazują, że w testach przyspieszonych prowadzonych w niższych temperaturach (60 o C), wyznaczone długości okresów indukcyjnych bardziej odpowiadają zmianom zachodzącym podczas zwykłych warunków przechowywania. W teście Schaala uzyskano dodatkowo najbardziej porównywalne z testem normalnym wyniki efektywności przeciwutleniacza natu-

Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości... 523 ralnego. Pomimo długiego czasu potrzebnego na jego przeprowadzenie, uzyskane wyniki są powtarzalne (Pokorny i in. 1985) i test ten może służyć jako najbardziej zbliżona do testu normalnego, przyspieszona metoda badania trwałości tłuszczów. Uzyskane wyniki potwierdzają więc opinię, że im niższa temperatura testu przyspieszonego, tym lepsza jego porównywalność z wynikami uzyskanymi w warunkach testu normalnego (Frankel 1993). Badane dodatki wykazały aktywność przeciwutleniającą w oleju rzepakowym przy wszystkich sposobach pomiaru jego stabilności. Przeciwutleniacze znacznie wydłużyły okresy indukcyjne prób kontrolnych oleju. Uzyskano około dwukrotnie dłuższe okresy indukcyjne dla oleju z dodatkami w teście normalnym (tab. 3) oraz około półtora raza dłuższe w testach Oxidograph (tab. 1) i Schaala (tab. 2). W pozostałych metodach obserwowano nieco mniejsze wydłużenie okresów indukcyjnych. Ogólnie można stwierdzić, że współczynniki ochronne stosowanych dodatków obliczane w testach przyspieszonych (tab. 1, tab. 2) nie różniły się znacznie między sobą, jednak były niższe niż w teście prowadzonym w warunkach normalnych (tab. 3). Koresponduje to ze stwierdzeniem, że aktywność przeciwutleniaczy w wyższych temperaturach może być mniejsza niż w testach normalnych, prowadzonych w temperaturach niższych (Ragnarsson, Labuza 1977). Lepszym antyoksydantem okazał się etanolowy ekstrakt rozmarynu, w którym za główne składniki przeciwutleniające uważa się kwas karnozowy i karnozol (Frankel i in. 1996; Pokorny i in. 1998; Korczak i in. 1996). Podsumowanie Zachowanie się tłuszczu i niektórych przeciwutleniaczy w warunkach testu przyspieszonego nie zawsze odpowiada ich zachowaniu się w warunkach normalnych. Stosowane w testach przyspieszonych różne metody badań mogą dawać rozbieżne wyniki. Wskazuje to na potrzebę potwierdzania uzyskanych wyników wynikami testu normalnego. Otrzymane wyniki okazały się korzystniejsze dla składników wyekstrahowanych z rozmarynu, wykazały one silniejsze działanie antyutleniające niż syntetyczny BHT. Ponieważ naturalne przeciwutleniacze są znacznie bardziej akceptowane w żywności niż dodatki syntetyczne (Jędrusek-Golińska i in. 1999; Jędrusek- Golińska, Hęś 2000), warto rozważyć ich szersze zastosowanie jako antyoksydantów produktów spożywczych.

524 Marzanna Hęś... Wnioski Testy przyspieszone spowodowały znaczne skrócenie okresu indukcyjnego badanych prób oleju rzepakowego. Okresy indukcyjne wyznaczone w testach przyspieszonych, prowadzonych w niższych temperaturach bardziej odpowiadają zmianom zachodzącym podczas zwykłych warunków przechowywania. Współczynniki ochronne obliczone w testach przyspieszonych były niższe niż w teście prowadzonym w warunkach normalnych. Etanolowy ekstrakt rozmarynu wykazał we wszystkich testach większą aktywność niż BHT. Conclusions The accelerated methods caused the reduction abridgment of induction period in all tested rapeseed oil samples. Induction periods obtained in the accelerated methods performed in the lower temperatures resembled more the ones observed in the normal storage conditions, Protection factors obtained in the accelerated methods were lower than the ones in the normal test. In all tests performed ethanolic rosemary extract showed higher antioxidant activity comparing to BHT. Literatura Barlow S.M. 1990. Toxicological aspects of antioxidants used as food additives. In: Food antioxidants (ed. Hudson B.J.F.), Elsevier, London, 253-307. Frankel E.N. 1993. In search of better methods to evaluate natural antioxidants and oxidative stability in food lipids. Trends Food Sci. Technol., 4: 220-224. Frankel E.N., Huang S.-W, Aeschbach R., Prior E. 1996. Antioxidant activity of a rosemary extract and its constituents, carnosic acid, carnosol, and rosmarinic acid in bulk oil and oil-in-water emulsions. J. Agric. Food Chem., 44: 131-135.

Przydatność przyspieszonych metod badania trwałości... 525 Gordon M., Mursi E. 1994. A comparison of oil stability based on the Metrohm Rancimat with storage at 20 o C. JAOCS, 71: 649-651. Jędrusek-Golińska A., Hęś M., Korczak J. 1999. Postawa konsumentów wobec przeciwutleniaczy jako dodatku do żywności. Materiały Konferencji Naukowej Polskiego Towarzystwa Technologów Żywności Antyoksydanty w żywności aspekty technologiczne i zdrowotne, Łódź, 105. Jędrusek-Golińska A., Hęś M. 2000. Konsumenci a przeciwutleniacze w żywności. Przemysł Spożywczy, 2: 51. Kappus H. 1996. Evaluation of the toxicity of lipid-soluble antioxidants. Oils-Fats-Lipids 1995, Proceedings of the 21st World Congress of the ISF, vol. 2, PJ Barnes and Associates, Bridgwater, 335-337. Korczak J., Janitz W., Pokorny J. 1996. Extraction and purification of natural antioxidants from rosemary and sage. Proceedings of yhe First Congress of the European Section of the AOCS Oil Processing and Biochemistry of Lipids. Dijon, B18. Korczak J., Janitz W., Hęś M., Nogala-Kałucka M., Gogolewski M. 1999. Stabilizacja oleju rzepakowego przy wykorzystaniu naturalnych przeciwutleniaczy. Rośliny Oleiste, XX (2): 569-579. Larsen K. 1989. Methods for measuring autoxidation resistance. Lipidforum, 15th Scandinavian Symposium on Lipids. Lingnert H., Vallentin K., Eriksson C.E. 1979. Measurement of antioxidative effect in model system. J. Food Process. Preserv., 3: 87-103. Loeliger J. 1991. The use of antioxidants in foods. In: Free radicals and food additives (eds Auroma O.I., Halliwell B.), Taylor and Francis, London, 121-150. Madhavi D.L., Salunkhe D.K. 1995. Antioxidants. In: Food additive toxicology (eds Maga J.A., Tu A.T.), Marcel Dekker Inc., New York, 89-177. Nagao A., Yamazaki M. 1981. Oxygen absorption method for assessing oxidative stability of fats and oils. Yukagaku, 30: 778-780. Olcott H., Einset E. 1957. A weighing method for measuring the induction period of marine and other oils. JAOCS, 35: 161-162. Oosten W., Poot C. 1981. The precision of the Swift stability test. FSA, 83: 133-135. Pardun H., Kroll E. 1970. Der Schaal-Test, eine einfache Mittel zur Bestimmung der Oxydationstabilitaet von Oelen und Fetten. Dtsch. Lebensm. Rdsch., 66: 413-417. Płatek T. 1995. Metoda określania stabilności oksydatywnej olejów i tłuszczów w aparacie Rancimat. Tłuszcze jadalne, 30: 24-25. Pokorny J., Dobiasova S., Davidek J. 1985. Repeatability of the determination of oxidative stability of vegetable oils using the Schaal test. Sbor. VSCHT Praha, E, 58: 163-173. Pokorny J. 1991. Natural antioxidants for food use. Trends in Food Sci. Technol., 2, nr 9: 223-227. Pokorny J., Reblova Z., Trojakova L., Korczak J., Janitz W. 1998. Antioxidant activities of herbs and spices. Proceedings of World Conference on Oilseed and Edible Oils Processing. Istambul, 1996. In: World Conference on Oilseed and Edible Oils Processing (Eds. Koseoglu S.S., Rhee K.C., Wilson R.F), vol. II: Advances in Oils and Fats, Antioxidants, and Oilseed By-Products, AOCS Press, Champaign, 265-269. Pratt D.E., Hudson B.J.F. 1990. Natural antioxidants not exploited commercially. In: Food antioxidants (ed. Hudson B.J.F.), Elsevier, London, 171-190. Ragnarsson J.O., Labuza T.P. 1977. Accelerated shelf-life testing for oxidative rancidity in foods. Food Chem., 2: 291-308.

526 Marzanna Hęś... Szczypka M. 1997. Wolne rodniki i obrona antyoksydacyjna udział czynników dietetycznych. Przemysł Spożywczy, 4: 16-18. Szukalska E., Drozdowski B. 1993. Metoda manostatyczna badania stabilności oksydatywnej tłuszczów. Przemysł Spożywczy, 47: 108-110. Trojakova L. Reblova Z., Pokorny J. 1999. Determination of the oxidative stability of fats and oils using the oxipres apparatus. Czech J. Food Sci., 17: 68-72. Wan J.P. 1995. Accelerated stability methods. In: Methods to assess quality and stability of oils and fat containing foods, AOCS Press, 179-189.