john w. o malley s j Co się zdarzyło podczas S oboru Watykańskiego D rugiego przekład a ndrzej w ojtasik wydawnictwo wam

john w. o malley s j Co się zdarzyło podczas S oboru Watykańskiego D rugiego przekład a ndrzej w ojtasik wydawnictwo wam

Tytuł oryginału What Happened at Vatican II Copyright 2008 by the President and Fellows of Harvard College Wydawnictwo WAM, 2011 Redaktor naukowy dr Tomasz Graff Korekta Dariusz Godoś Projekt okładki Sebastian Stachowski ISBN 978-83-7505-846-8 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAł HANDLOWY tel. 12 62 93 254-255 faks 12 43 03 210 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIęGARNIA INTERNETOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków

Przedmowa Pracując nad moją dysertacją z historii na Uniwersytecie Harvarda, otrzymałem stypendium na Akademii Amerykańskiej w Rzymie, dzięki któremu mogłem ukończyć swe prace badawcze dotyczące postaci szesnastowiecznego reformatora religijnego Egidiusza z Viterbo. Mój pobyt w Rzymie przypadł na lata 1963-1965. W tym samym czasie, nie dalej niż milę od Akademii, toczyły się obrady Soboru Watykańskiego II. Za pośrednictwem uczelni udało mi się uzyskać wstęp na dwie wielkie sesje publiczne Soboru, a kontakty z duchownymi umożliwiły mi udział w kilku konferencjach prasowych, które odbywały się każdego popołudnia. Sobór budził moje żywe zainteresowanie; sam byłem księdzem i wiedziałem, że decyzje Vaticanum II z pewnością wpłyną na ten aspekt mojego życia. Moje zainteresowanie Soborem miało jednak również bardziej konkretny, profesjonalny wymiar. Moja praca na temat Egidiusza skupiała się w głównej mierze na jego pismach i działalności reformatorskiej w zakonie augustianów, którego przeorem generalnym był w latach 1506-1518. Jednym z głównych wątków Soboru była aktualizacja aggiornamento który to termin rozumiałem jako eufemistyczne określenie reformy. Sobór dostarczył mi dobrego tropu dla zrozumienia pewnych aspektów szesnastego stulecia, a szesnasty wiek ułatwił mi interpretację pewnych wydarzeń, jakie miały miejsce podczas Vaticanum II. Było to ekscytujące doświadczenie, które pomogło mi sformułować tezy mojej dysertacji, wówczas jednak nawet nie śniłem, że za kilka lat zacznę zawodowo pisać o Soborze. Tymczasem już w 1971 roku ukazał się mój pierwszy artykuł poświęcony Vaticanum II i od tego czasu konty- Przedmowa 7

nuowałem publikacje na ten temat w periodykach akademickich i bardziej popularnych czasopismach. Moje zainteresowania naukowe oscylowały pomiędzy szesnastym i dwudziestym wiekiem; wykładając w Feston Jesuit School of Theology w Cambridge w stanie Massachusetts, przez wiele lat prowadziłem kurs pt. Dwa wielkie sobory: Trydencki i Watykański II. W międzyczasie moje zainteresowanie stylem dyskursu pomogło mi w nowy sposób spojrzeć na te dwa sobory, do tego stopnia, że moja książka Cztery kultury Zachodu (Four Cultures of the West; The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge MA i Londyn 2004) stanowiła dla mnie przedsionek do niniejszej pracy. Książka ta długo we mnie dojrzewała i wiele zawdzięcza rozmowom, jakie przez wiele dziesięcioleci prowadziłem z innymi wykładowcami i studentami. Bardziej bezpośrednio na jej kształt wpłynęli moi życzliwi koledzy John Baldovin, John Borelli, Heidi Byrnes, Mark Henninger, Richard McBrien i Robert Taft którzy czytali jej fragmenty, w miarę jak powstawała, i nie szczędzili mi słów krytyki. Jestem szczególnie wdzięczny tym nieustraszonym i wspaniałomyślnym osobom, które przeczytały cały rękopis: Paulowi Bradfordowi, Davidowi Collinsowi, Howardowi Grayowi, Ottonowi Hentzowi, Ladislasowi Orsy emu, Francisowi S. Sullivanowi i Jamesowi Walshowi. Ich komentarze w znacznej mierze pomogły mi poprawić tekst i ustrzegły mnie przed licznymi popełnionymi przeze mnie błędami a niektóre z nich były tak bardzo podstawowe, że myśl o nich budzi moje zażenowanie. Pragnę podziękować Aaronowi Johnsonowi za narysowanie diagramu na stronie 228 oraz Doris Donnelly i Khaledowi Anatoliosowi za dostarczenie kilku fotografii. Nikomu nie zawdzięczam więcej niż Jaredowi Wicksowi, byłemu dziekanowi Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie i mojemu przyjacielowi od lat z górą pięćdziesięciu. Czytał on moje teksty z pedantyczną uwagą, zaoferował mi szczegółowe komentarze i podzielił się ze mną owocami swoich własnych badań nad Soborem. Za błędy, które pozostały w tekście, wyłączną odpowiedzialność ponosi autor. Niniejsza praca nie mogłaby powstać bez istnienia znakomitych edycji oficjalnych acta soborowych, opublikowanych przez Vatican Press. Nie licząc indeksów i podobnych dokumentów, edycja ta składa się z pięćdziesięciu jeden tomów, z których wiele liczy sobie ponad osiemset stron. Publikację tej serii zakończono dopiero w 1999 roku. Jestem głęboko wdzięczny redaktorom i wydawcom tych tomów, ukazujących się 8 Przedmowa

na przestrzeni ponad czterdziestu lat. W mojej pracy niezwykle pomocne było również pięciotomowe dzieło poświęcone historii Vaticanum II, w opracowaniu Giuseppe Alberigo i Josepha A. Komonchaka (History of Vatican II; Orbis, Maryknoll NY 1995-2006). Podobnie jak w przypadku trzech innych książek mojego autorstwa, jakie ukazały się nakładem Harvard University Press, wiele zawdzięczam Lindsayowi Watersowi, redaktorowi naczelnemu ds. nauk humanistycznych, który nigdy nie stracił wiary w szanse powodzenia tego projektu. Z wdzięcznością myślę o Christine Thorsteinsson, kongenialnej i bystrookiej adiustatorce wszystkich czterech moich prac opublikowanych przez Harvard. Jestem również wielkim dłużnikiem J. Leona Hoopera, kierownika Woodstock Theological Library w Georgetown University oraz jego zdolnych i pomocnych podwładnych. Cytując szesnaście końcowych dokumentów Soboru, korzystałem, z kilkoma drobnymi poprawkami, z przekładów zawartych w pracy Vatican Council II: Constitutions, Decrees, Declarations pod redakcją Austina Flannery ego (wyd. popr., Costello Publishing Company, Northport NY 1966); w przypadku encyklik papieskich korzystałem z pięciotomowej edycji The Papal Encyclicals pod redakcją Claudii Carlen (McGrath Publishing Company, Wilmington NC 1981); w przypadku dokumentów wcześniejszych soborów z przekładów zawartych w dwutomowym dziele Decrees of the Ecumenical Councils pod redakcją Normana P. Tannera (Georgetown University Press, Waszyngton 1990). Wszystkie inne przekłady, o ile nie podano inaczej, są mojego autorstwa. Przedmowa 9

Wprowadzenie Półki biblioteczne wypełnione są po brzegi książkami o Soborze Watykańskim II. Potop literatury na ten temat rozpoczął się niemal natychmiast, gdy zapowiedziano Sobór, i trwa po dziś dzień. Dzieła poświęcone Vaticanum II mają rozmaitą formę: osobistych wspomnień i teologicznych analiz, polemik i popularnych opisów; ukazały się dwa wielotomowe komentarze oraz pięciotomowa praca zbiorowa poświęcona dziejom Soboru 1. Przyczyna tego stanu rzeczy jest oczywista. Sobór budził nadzieje i lęki, ciekawość i spekulacje, zanim jeszcze się rozpoczął. Podczas kilku lat obrad przyciągał telewidzów urzeczonych jego widowiskowymi, kunsztownymi, barwnymi i wspaniale wyreżyserowanymi ceremoniami publicznymi, podczas gdy nieoczekiwany dramat jego debat niemal co tydzień gościł na pierwszych stronach gazet. Chociaż komentatorzy różnią się w ocenach ostatecznego znaczenia Soboru, wielu z nich zgodziłoby się ze stwierdzeniem, że było to najważniejsze wydarzenie religijne dwudziestego wieku. Niemniej jednak na wypełnionych po brzegi półkach bibliotek brakuje prostej, podstawowej książki o Vaticanum II. Mam na myśli pracę zawierającą zwięzłe, łatwe w lekturze omówienie tego wydarzenia pracę, która po pierwsze przedstawiałaby najistotniejsze wydarzenia od zwołania Soboru 25 stycznia 1959 roku przez papieża Jana XXIII, aż po jego 1 Zob. np. Jared Wicks, New Light on Vatican Council II, Catholic Historical Review, 92 (2006), 609-628. Godne polecenia omówienia aktualnych publikacji dotyczących soboru dostępne są np. w artykułach Gillesa Routhiera zamieszczanych w Laval théologique et philosophique (począwszy od 1997 roku) oraz Massimo Faggioli w Cristianesimo nella Storia (począwszy od 2003 roku). Wprowadzenie 13

zamknięcie 8 grudnia 1965 roku; po drugie, która umieszczałaby zagadnienia wyłaniające się z tej opowieści w ich wielkich i małych, historycznych i teologicznych kontekstach; po trzecie zaś, która umożliwiałaby czytelnikom zrozumienie tego, co Sobór miał nadzieję dokonać. Tę lukę na bibliotecznych półkach zamierzam wypełnić niniejszą książką. Jak wskazuje sam jej tytuł, staram się odpowiedzieć na proste pytanie: Co wydarzyło się podczas Soboru?. Na to proste pytanie nie ma prostej odpowiedzi. Niemniej jednak myślę, że starając się osiągnąć przedstawione wyżej trzy cele, zapewniam podstawy do zajmowania się tą kwestią. Co więcej, z pewnością nie jestem odosobniony w swej wierze, że Vaticanum II stanowi dziś najlepszy zaiste niezbędny kontekst do zrozumienia rzymskiego katolicyzmu. Badając Sobór, badamy zarazem znacznie szersze zjawisko. Sobór odbywał się w latach 1962-1965, w czterech odrębnych sesjach organizowanych co roku jesienią. Każda z nich trwała około dziesięciu tygodni i miała swój specyficzny charakter. Pierwsza odbyła się za pontyfikatu papieża Jana XXIII, a trzy pozostałe za pontyfikatu jego następcy, Pawła VI. Prace prowadzone przez biskupów i teologicznych periti (łac. biegłych, ekspertów ) przed Soborem, w latach 1959-1962, jak również podczas tzw. intercesji (tj. trwających około dziewięciu miesięcy przerw pomiędzy kolejnymi sesjami), były niemal równie ważne jak soborowe spotkania z udziałem około dwóch tysięcy dwustu biskupów i determinowały przebieg Soboru nieomal w tym samym stopniu co faktyczne debaty w Bazylice św. Piotra. Do zakończenia Vaticanum II papież Paweł VI ogłosił w swoim imieniu i w imieniu Soboru szesnaście dokumentów 2. Dokumenty te obejmują niezwykle szeroki zakres tematów i są znacznych rozmiarów. Stanowią one najbardziej autorytatywną i dostępną spuściznę Soboru i to wokół nich musi obracać się badanie Vaticanum II. Cechujący je spokojny ton skrywa fakt, że część z nich była przedmiotem gorących sporów, niektóre zaciekle kontestowano i przetrwały tylko cudem. Co więcej, chociaż 2 Papież, pierwszy z sygnatariuszy, podpisywał dokumenty jako Paweł Biskup Kościoła katolickiego. Poniżej znajdowały się podpisy pozostałych ojców soborowych, począwszy od dziekana kolegium kardynalskiego, Eugène a Tisseranta. Podpisy te poprzedzała formuła obwieszczenia: Ojcowie świętego soboru przyjęli każdy punkt tego dekretu. I w Duchu Świętym, wraz z tymi czcigodnymi ojcami, poprzez autorytet apostolski przekazany Nam przez Chrystusa, przyjmujemy, zatwierdzamy i ustanawiamy je i dla większej chwały Bożej nakazujemy to, co sobór postanowił, aby było obwieszczone. 14 Wprowadzenie

dokumenty te często wrzuca się do jednego worka bez rozróżnienia ich rangi, teoretycznie ich powaga lub autorytet im przypisywany różniły się znacznie. Najwyższe rangą były konstytucje, których na Soborze ogłoszono cztery: Konstytucję o Liturgii Świętej (Sacrosanctum concilium), Konstytucję dogmatyczną o Kościele (Lumen gentium), Konstytucję dogmatyczną o Objawieniu Bożym (Dei verbum) i Konstytucję duszpasterską o Kościele w świecie współczesnym (Gaudium et spes). Synod Biskupów, który spotkał się w Watykanie w 1985 roku, dwadzieścia lat po Soborze, aby poddać go ocenie, wyróżnił te cztery konstytucje jako wyznaczające zasadnicze kierunki, zgodnie z którymi należy interpretować pozostałe soborowe dokumenty 3. Szczególny charakter konstytucji jasno pojmowano już podczas samego Soboru, dlatego kwestia, które dokumenty zasługują na to miano, była przedmiotem żywej debaty. Niżej od konstytucji plasowały się dekrety. Sobór ogłosił ich dziewięć: Dekret o środkach społecznego przekazywania myśli (Inter mirifica), Dekret o Kościołach wschodnich katolickich (Orientalium ecclesiarum), Dekret o ekumenizmie (Unitatis redintegratio), Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele (Christus Dominus), Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego (Perfectae caritatis), Dekret o formacji kapłańskiej (Optatam totius), Dekret o apostolstwie świeckich (Apostolicam actuositatem), Dekret o działalności misyjnej Kościoła (Ad gentes divinitus) oraz Dekret o posłudze i życiu kapłanów (Presbyterorum ordinis). Oprócz nich, ogłoszono też trzy deklaracje: Deklarację o wychowaniu chrześcijańskim (Gravissimum educationis), Deklarację o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich (Nostra aetate) oraz Deklarację o wolności religijnej (Dignitatis humanae). Pomiędzy poszczególnymi dokumentami istniały różnice nie tylko co do rangi, lecz także, bardziej konkretnie, ich wpływu i znaczenia. Uwaga poświęcona konstytucjom, ich analiza i, w większości, pozytywna ocena ze strony uczonych utrwaliły pogląd o doniosłości tych dokumentów. Jednak rozróżnienie pomiędzy dekretami i deklaracjami, abstrahując od ich pierwotnego sensu, przestało być istotne; na przykład, dekrety o środkach społecznego przekazywania myśli i o Kościołach wschodnich 3 The Final Report: Synod of Bishops, Origins, 15 (19 XII 1985 r.), 444-450, na str. 445- -446. Wprowadzenie 15

katolickich zostały niemalże zapomniane, podczas gdy deklaracje o wolności religijnej i o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich są dziś równie ważne jak podczas Soboru. Trzeba jednak pamiętać, że wszystkie szesnaście dokumentów, przy całym zróżnicowaniu ich znaczenia i oddziaływania, jest na wiele sposobów wzajemnie powiązanych. Tworzą one spójny korpus i należy je interpretować zgodnie z tym faktem. W niniejszej książce będę analizować te dokumenty, lecz nie zapewnię do nich szczegółowego komentarza teologicznego. Czynili to po wielekroć uczeni bardziej ode mnie kompetentni, jeżeli chodzi o to zadanie 4. Postaram się raczej umieścić je w kontekście pozwalającym zrozumieć zmiany, jakie spowodowały. Bez tego trudu tezy owych dokumentów mogą niekiedy brzmieć jak frazesy. Niebezpieczeństwu temu zdaje się sprzyjać ich styl literacki. Mam nadzieję, że moje podejście pozwala na ukazanie wielkiego dramatu Vaticanum II i głębokich, niemal niemożliwych do rozwiązania problemów, które kryje Sobór. Rozjaśnić głębszy sens tych dokumentów można jedynie śledząc ich genezę i co ważniejsze umieszczając je we właściwych kontekstach. Jakie to konteksty? Musimy zrozumieć przynajmniej trzy z nich, które będąc ograniczony rozmiarami niniejszej książki mogę tylko naszkicować. Pierwszy dotyczy la longue durée, trwałego oddziaływania wydarzeń, które miały miejsce przed wiekami. Wiąże się on tutaj z kilkoma tematami w długich dziejach Kościoła zachodniego, takimi jak głębokie korzenie relacji państwo-kościół. W odniesieniu do tej kwestii uczeni opisywali Sobór jako koniec ery konstantyniańskiej, czyniąc aluzję do oficjalnego uznania Kościoła i nadania mu uprzywilejowanego statusu przez rzymskiego cesarza Konstantyna na początku czwartego stulecia. Z kolei Dekret o ekumenizmie i Konstytucja o Objawieniu Bożym mają sens jedynie na tle reformacji protestanckiej i reakcji katolickiej na protestantyzm w szesnastym wieku. Tak więc opisywano Vaticanum II jako 4 Spośród anglojęzycznych komentarzy standardem pozostaje wciąż pięciotomowa praca pod redakcją Herberta Vorgrimlera Commentary on the Documents of Vatican II (Herder and Herder, Nowy Jork 1967-1969) [dalej: Vorgrimler, Commentary]. Pomocna i poręczna jest również dwutomowa publikacja pod redakcją Adriana Hastingsa A Concise Guide to the Documents of the Second Vatican Council (Darton, Longman and Todd, Londyn 1968- -1969). Najnowsze obszerne omówienie tematu stanowi pięciotomowe dzieło pod redakcją Petera Hünermanna i Bernda Jochena Hilberatha, Herders theologischer Kommentar zum Zweiten Vatikanischen Konzil (Herder, Fryburg Bryzgowijski 2004-2006) [dalej: Herders Kommentar]. 16 Wprowadzenie

koniec kontrreformacji. Oznacza to, że obecność Soboru Trydenckiego (1545-1563) na Soborze Watykańskim II nie miała wyłącznie charakteru epizodycznego 5. Mówiąc bardziej ogólnie, Kościół katolicki uznaje Vaticanum II za dwudziesty pierwszy sobór ekumeniczny (tzn. nie lokalny, lecz powszechny sobór całego Kościoła) w swych dziejach. Jeśli zatem mamy zrozumieć, na czym polega jego wyjątkowość i stwierdzić, czy w ogóle jest on wyjątkowy musimy porównywać go ze wszystkimi poprzedzającymi go soborami, począwszy od pierwszego soboru ekumenicznego, który odbył się w Nicei w 325 roku. Bardziej bezpośredni kontekst stanowi nowożytność lub, mówiąc konkretniej, długie dziewiętnaste stulecie, które dla Kościoła katolickiego rozciąga się od rewolucji francuskiej aż po kres pontyfikatu Piusa XII w 1958 roku. Rewolucja francuska i filozofia, która zapewniała jej intelektualne zaplecze, pozostawiła uraz u katolickich czynników oficjalnych przez większą część tej epoki. Sobór był próbą uleczenia pewnych aspektów historii Kościoła w tym okresie i uwolnienia się spod jej śladowego ciężaru. Vaticanum II dźwigał jednak również dziedzictwo innych aspektów długiego dziewiętnastego stulecia, takich jak rozwój biblistyki, liturgiki, patrystyki i filozofii, konkurencja z protestantami w działalności misjonarskiej na świecie oraz ruchy socjalistyczne i komunistyczne. Dla wewnętrznych procesów Kościoła żaden aspekt dziewiętnastego wieku nie był równie ważny jak nowa wysoka pozycja papiestwa w każdym obszarze katolickiego życia. Ze wszystkich wcześniejszych soborów zapewne żaden nie wszedł bardziej bezpośrednio w spór z Soborem Watykańskim II niż Sobór Watykański I (1869-1870) z powodu swej definicji prymatu i nieomylności papieskiej. Trzeci i najbardziej specyficzny kontekst stanowi okres rozpoczęty wraz z wybuchem drugiej wojny światowej i trwający do początku Vaticanum II 6. Chociaż w aspekcie eklezjalnym kontekst ten pokrywa się z długim dziewiętnastym stuleciem, to postrzegany przez pryzmat 5 Zob. np. Joseph A. Komonchak, The Council of Trent at the Second Vatican Council, w: From Trent to Vatican II: Historical and Theological Investigations, Raymond F. Bulman i Frederick J. Oarrella (red.), (Oxford University Press, Nowy Jork 2006), ss. 61-80. Zob. też Giuseppe Alberigo, From the Council of Trent to Tridentinism, tamże, ss. 19-37; oraz John W. O Malley, Trent and Vatican II: Two Styles of Church, tamże, ss. 301-320. 6 Zob. np. Stephen Schloesser, Against Forgetting: Memory, History, Vatican II, Theological Studies, 67 (2006), 275-319. Wprowadzenie 17

wydarzeń politycznych i kulturowych wiąże się on z tak znaczącymi zmianami zachodzącymi na całym świecie, że należy uznać go za odrębną epokę. Są to czasy zimnej wojny, której niebezpieczne apogeum przypadło na okres tzw. kubańskiego kryzysu rakietowego. Epizod ten miał miejsce zaledwie kilka dni po rozpoczęciu Soboru. Przez niemal dwa tygodnie świat wstrzymywał oddech, a groźba nuklearnej zagłady zdawała się bliska urzeczywistnienia. W okresie tym nastąpiła dekolonizacja, co miało wielki wpływ na przedsięwzięcia misyjne wszystkich kościołów. Była to również epoka wzrostu znaczenia ugrupowań chadeckich w krajach, w których do niedawna panowały faszystowskie dyktatury. W tym samym czasie świat zachodni musiał ostatecznie skonfrontować się ze zbrodnią Holokaustu i jej następstwami. Te i inne czynniki doprowadziły polityków i duchownych do przeświadczenia, że nadchodzi nowa era, wymagająca nowych rozwiązań i nowych postaw. Jeśli takie są konteksty, to jakimi kwestiami zajmował się Sobór? Cechą charakterystyczną Vaticanum II było szerokie spektrum omawianych tematów. Należały do nich: użycie organów podczas Mszy; miejsce św. Tomasza z Akwinu w programie seminariów; zasadność gromadzenia arsenałów broni nuklearnej; błogosławienie wody używanej do chrztu; rola osób świeckich w działalności duszpasterskiej Kościoła; relacja pomiędzy biskupami i papieżem; cele małżeństwa; pensje duchownych; rola sumienia w podejmowaniu decyzji moralnych; właściwy strój (lub habit) dla zakonnic; związek Kościoła ze sztuką; przekłady Biblii; granice diecezji; słuszność (lub niesłuszność) wspólnych nabożeństw z niekatolikami i tak dalej jak to zobaczymy, niemal bez końca. Oczywiście, wszystkie zagadnienia, którymi zajmował się Sobór, należy traktować poważnie. Jednak pewne z nich mają ogólniejsze znaczenie niż inne. Najlepiej rozpocząć od tematów, których dotyczyło szesnaście końcowych soborowych dokumentów. Wskazują one na szesnaście obszarów szczególnej troski liturgię, edukację, ekumenizm itd. To truizm, niemniej ważne jest, by o tym pamiętać. Jak już jednak wspominałem, podczas samego Soboru, jak i po jego zakończeniu nikt nie uważał, że znaczenie stwierdzeń Vaticanum II dotyczących mediów można porównywać z tym, co Sobór miał do powiedzenia na temat relacji państwo-kościół lub o stosunkach Kościoła z muzułmanami lub Żydami. 18 Wprowadzenie

R OZDZIAł I Wielkie widoki na wielkie spotkanie Angelo Giuseppe Roncalli nie przestawał zaskakiwać od chwili, gdy 28 października 1958 roku został wybrany na papieża. Zdumienie wywołał już swoją pierwszą decyzją jako nowy biskup Rzymu, przybierając imię Jan, którego nie nosił żaden z jego poprzedników od piętnastego wieku 1. Gdy po ogłoszeniu wyników konklawe pojawił się na balkonie Bazyliki św. Piotra, by ukazać się ogromnym tłumom zebranym w dole na piazza, jego otyła postać musiała uderzająco kontrastować ze wspomnieniem szczupłego i pełnego dostojeństwa Piusa XII. Furorę zrobiła wówczas fotografia Roncallego z papierosem w dłoni pochodząca z czasów, gdy był nuncjuszem (ambasadorem papieskim) w Paryżu. Co więcej, już niebawem okazało się, że Jan XXIII, w odróżnieniu od ostrożnego w mowie i powściągliwego w zachowaniu poprzednika, jest spontaniczny, a nawet lubi żartować. Nowy papież szybko dokonał zmian w watykańskim protokole, co wskazywało, że pragnął, aby zapanowała mniej formalna atmosfera. Mimo to żadne z działań Jana XXIII w pierwszych dniach jego pontyfikatu nie przygotowało świata na oświadczenie wygłoszone 25 stycznia 1959 roku, niecałe trzy miesiące po konklawe, że zamierza zwołać sobór. Dziesięć dni wcześniej papież przedyskutował swój pomysł z sekretarzem stanu kardynałem Domenico Tardinim, który zareagował nań 1 Właściwie Jan XXIII uważał się za następcę Jana XXII, zmarłego w 1334 roku. Natomiast antypapież Jan XXIII, zmarły w 1419 roku, o którym zapewne myślał autor, nie jest uznawany za prawowitego następcę św. Piotra przyp. red. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 31

z entuzjazmem 2. Wszystkich innych, w tym pozostałych kardynałów Kurii, zapowiedź ta zaskoczyła, a większość wprawiła w osłupienie. Po zde finiowaniu dogmatu o papieskim prymacie i nieomylności na Soborze Watykańskim I niektórzy teolodzy przewidywali, że nie będzie już potrzeby zwoływania soborów, bowiem, jak sądzili, papież może odtąd sam rozwiązywać wszelkie problemy. Wiemy dziś, że w dwudziestym wieku dwaj papieże, Pius XI na początku lat dwudziestych i Pius XII na początku lat pięćdziesiątych, poważnie rozważali decyzję o zwołaniu soboru, który w ich pojęciu miał stanowić wznowienie i dopełnienie Vaticanum I, przerwanego z powodu zajęcia Rzymu przez wojska włoskie w 1870 roku i nigdy oficjalnie nie zakończonego 3. Jednakże w 1959 roku inicjatywy te były dobrze strzeżonymi sekretami i można mniemać, że Jan XXIII też o nich nie wiedział, dopóki sam nie zwołał soboru. W każdym razie papież konsekwentnie utrzymywał, że pomysł ten był rezultatem spontanicznej inspiracji 4. Co jednak miało być celem Soboru? Jan XXIII nie wspomniał o Vaticanum I i niemal z całą pewnością nigdy nie myślał o swoim soborze jako wznowieniu poprzedniego. 14 lipca 1959 roku papież rozwiał wszelkie domysły, informując Tardiniego, że zgromadzenie będzie nosiło nazwę Vaticanum II. Oznaczało to, że będzie to nowy sobór, który nie musi realizować nawet w poprawionych i zaktualizowanych formach nieskończonego programu poprzedniego. Sobór Watykański II mógł podążać własną ścieżką. Lecz cóż to miała być za ścieżka? Z dwudziestu soborów, które Kościół katolicki uznawał za ekumeniczne, te lepiej znane, jak Sobór Trydencki, zwoływano po to, by radzić sobie z kryzysem. Chociaż w czasie przygotowań do Vaticanum II pojawiły się pewne poważne kwestie, jednak w 1959 roku Kościoła katolickiego nie trapił żaden oczywisty kryzys. W istocie, z wyjątkiem tych części świata, gdzie chrześcijaństwo 2 Zob. Angelo Giuseppe Roncalli Giovanni XXIII, Pater amabilis: Agende del pontefice, 1958-1963, Mauro Velati (red.) (Edizione nazionale dei diari di Angelo Giuseppe Roncalli Giovanni XXIII 7; Instituto per le scienze religiose, Bolonia 2007) [dalej: Jan XXIII, Pater amabilis], ss. 23-24, wpis z 15 stycznia. Zob. też s. 25, wpis z 20 stycznia. 3 Zob. pracę pod redakcją Giovanniego Caprile, Il Concilio Vaticano II: Cronache del Concilio Vaticano II (Edizioni La Civiltà Cattolica, Rzym 1966-1969) [dalej: Caprile, Cronache], 1/1:3-29 i 5:681-701; oraz François-Charles Uginet, Les projects de concile général sous Pie XI et Pie XII, w: Deuxième concile, ss. 65-78. 4 Zob. Caprile, Cronache, 1/1:39-45 i 5:703-705. 32 Wielkie widoki na wielkie spotkanie

było prześladowane głównie w krajach rządzonych przez komunistów Kościół, piętnaście lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, sprawiał wrażenie instytucji pełnej mocy i wiary w siebie. Dlaczego zatem zwołano Sobór i jakie było jego zadanie? Papież, ogłaszając 25 stycznia swój zamiar, wspominał o potrzebie potwierdzenia doktryny i dyscypliny, niemal mimochodem wymieniając dwa zwodniczo ogólnikowe cele. Pierwszym było promowanie oświecenia, zbudowania i radości całego chrześcijańskiego ludu, a drugim poszerzenie odnowionego serdecznego zaproszenia skierowanego do wiernych oddzielonych wspólnot, aby uczestniczyli z nami w tym dążeniu do jedności i łaski, za którymi tak wiele dusz tęskni we wszystkich częściach świata 5. Stwierdzenia te można by odrzucić jako pobożne ogólniki; co więcej, wskazują one niedwuznacznie, że w tym momencie sam papież odczuwał niepewność co do specyfiki zadań, przed którymi stał Sobór. Niemniej jednak w swym kontekście powyższe cele były godne uwagi z dwóch powodów. Po pierwsze, oba ujęto w całkowicie pozytywnych terminach. Papieże i Stolica Apostolska, zwłaszcza od początku dziewiętnastego wieku aż do pontyfikatu Jana XXIII, zwykle formułowali publiczne oświadczenia w kategoriach negatywnych: w formie przestrogi lub potępienia. Nawet proponując pozytywne rozwiązania pewnych zagadnień, Kościół zasadniczo czynił to, aby zapewnić antidota na zło czasów współczesnych. W zapowiedzi Jana XXIII nie było nawet cienia tego rodzaju negatywności. Znaczenie tego faktu miało stać się jasne dopiero później, po dalszych stwierdzeniach papieża, a zwłaszcza w świetle jego orędzia z dnia 11 października, otwierającego Sobór. Te pozytywne terminy stanowiły zapowiedź postawy, jaką zgodnie z pragnieniem papieża miał przyjąć Vaticanum II. W swym dzienniku pod datą 20 stycznia Jan XXIII zapisał, że jego intencją jest, aby Sobór był zaproszeniem do duchowej odnowy skierowanym do Kościoła i całego świata 6. Po drugie, cele wyrażone przez papieża stanowiły adresowany do innych Kościołów chrześcijańskich gest przyjaźni, któremu, jak można mniemać, nie towarzyszyły żadne dodatkowe warunki. Jak to wynika ja- 5 Acta et Documenta Concilio Oecumenico Vaticano II Aparando. Series prima (Antepraeparatoria) (Typis Polyglottis Vaticanis, Watykan 1960-1961) [dalej: ADA], I, 3-6, na str. 6. 6 Zob. Jan XXIII, Pater amabilis, s. 25. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 33

sno z dziennika prowadzonego przez Jana XXIII, papież uznał 25 stycznia za właściwą datę, by zapowiedzieć przyszły Sobór, ponieważ tego dnia miał pojawić się w Bazylice św. Pawła, aby zakończyć Oktawę Jedności między Kościołami (The Church Unity Octave), tygodniowe cykliczne spotkanie modlitewne w intencji jedności chrześcijan, zapoczątkowane w Stanach Zjednoczonych w 1908 roku przez anglikańskiego duchownego, które z czasem zdobyło wielką popularność w kręgach katolickich 7. Jan XXIII nie zapraszał do powrotu, lecz do uczestnictwa. Prawdopodobnie w głębi duszy nawet papież (podobnie jak wszyscy katolicy tej epoki) żywił nadzieję, że Sobór doprowadzi do powrotu, lecz z jakiegoś powodu nie wyraził głośno tej myśli. W każdym razie Sobór od samego początku skierował się po części również ku osobom znajdującym się poza Kościołem rzymskokatolickim. Papieskie zaproszenie stanowiło łagodne, lecz znaczące odejście od dotychczasowej polityki wystrzegania się ekumenicznych spotkań, wyrażone zdecydowanie przez Piusa XI w encyklice Mortalium animos (1928 r.) i w złagodzonej formie przez Piusa XII w encyklice Humani generis (1950 r.) 8. Największe spotkanie Krótka zapowiedź Jana XXIII zainicjowała proces, którego kulminacja miała stać się przypuszczalnie największym spotkaniem w dziejach świata. Początkowo papież i soborowi planiści przewidywali, że Vaticanum II zrealizuje swoje cele podczas jednej lub dwóch sesji trwających kilka miesięcy. Tymczasem Sobór trwał aż cztery lata. Wprawdzie obrady toczyły się jedynie przez około dziesięć tygodni rocznie, lecz praca najważniejszych ojców soborowych pomiędzy formalnymi sesjami była tak intensywna, że również ten czas należy uznać za integralną część Soboru. Vaticanum II nie był najdłuższym soborem w dziejach Kościoła. Również Sobór w Konstancji trwał cztery lata (1414-1418), a Sobór Trydenc- 7 Tamże, ss. 23-24. 8 Zaproszenie, jakie Pius IX wystosował do prawosławnych oraz protestantów i innych niekatolików w 1868 roku, w przededniu Soboru Watykańskiego I, omawia praca Ralpha M. Wiltgena, The Rhine Flows into the Tiber: The Unknown Council (Hawthorn Books, Nowy Jork 1967) [dalej: Wiltgen, Rhine into Tiber], ss. 119-120. Polski przekład: Ralph M. Wiltgen, Ren wpada do Tybru. Historia Soboru Watykańskiego II, wyd. AA, Kraków 2011. 34 Wielkie widoki na wielkie spotkanie

ki aż siedemnaście (1545-1563), choć w tym przypadku liczby są zwodnicze ze względu na długie przerwy pomiędzy trzema sesjami, w których sobór faktycznie obradował w rzeczywistości obrady Tridentinum toczyły się przez około cztery lata 9. Jednak w odróżnieniu od wcześniejszych soborów, które zbierały się bez jakichkolwiek przygotowań, Vaticanum II poprzedziły prace na tak ogromną skalę, że w zasadzie trzeba by doń wliczyć dwuipółletni okres, jaki upłynął od ogłoszenia Soboru do jego otwarcia. Większość soborów z wyjątkiem dwóch wspomnianych powyżej i kilku innych trwała nie dłużej niż dwa-trzy miesiące. Sobór Laterański IV (1215 r.), jeden z ważniejszych soborów powszechnych, miał trzy sesje i zakończył się zaledwie po trzech tygodniach. Przygotowania do Vaticanum II odbywały się w dwóch odrębnych fazach. Pierwsza rozpoczęła się w maju 1959 roku, wraz z utworzeniem Komisji Przedprzygotowawczej, której zadaniem było uzyskać opinie biskupów i innych osób na temat zagadnień, które, ich zdaniem, powinny być omawiane na Soborze 10. W wyniku tych konsultacji zebrano materiały do wykorzystania podczas drugiej, przygotowawczej fazy, aby po przesianiu i uporządkowaniu odpowiedzi sformułować teksty, które miały być przedstawione Soborowi, gdy rozpocznie obrady. Początkowo Komisja Przedprzygotowawcza planowała wysłać do wszystkich osób uprawnionych do uczestnictwa w Soborze z prawem głosu tj. do wszystkich duchownych w randze od biskupa wzwyż oraz do przełożonych męskich zgromadzeń zakonnych kwestionariusze. Jednak kardynał Tardini, którego Jan XXIII mianował przewodniczącym Komisji, chcąc uniknąć sugerowania respondentom gotowych odpowiedzi, zdecydował się na bardziej otwartą formę listu, a papież zaaprobował tę zmianę. List, datowany na 18 lipca 1959 roku, nosił podpis Tardiniego 11. 9 Sobór w Bazylei odbywał się w latach 1431-1449, przy czym Kościół uznaje tylko sesje z lat 1431-1437. Sobór ten był w permanentnym konflikcie z Eugeniuszem IV, którego ostatecznie pozbawił tiary, po czym wybrał na tron Piotrowy ostatniego w dziejach antypapieża, Feliksa V przyp. red. 10 Szczegółowe omówienie przygotowań do soboru zawiera m.in. pierwszy z pięciu tomów pracy pod redakcją Giuseppe Alberigo i Josepha Komonchaka, History of Vatican II (Orbis, Maryknoll NY 1995-2006) [dalej: Alberigo/Komonchak, History], oraz pierwszy tom (w dwóch częściach) Caprile, Cronache. 11 Zob. Carlo Felice Casula, Il cardinale Domenico Tardini, w: Deuxième concile, ss. 208- -227; oraz Vincenzo Carbone, Il cardinale Domenico Tardini e la preparazione del Concilio Vaticano II, Rivista di Storia della Chiesa in Italia, 45 (1991), 42-88, na stronach 53-54. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 35

Język listu był bardzo bezpośredni: Czcigodny Papież pragnie poznać poglądy, sugestie i życzenia Ich Ekscelencji biskupów i prałatów, wezwanych na mocy Kodeksu Prawa Kanonicznego (Kanon 223) do udziału w Soborze ekumenicznym. ( ) [Sugestie te] będą nader użyteczne w przygotowaniu tematów, które mają być omawiane na Soborze. List wzywał biskupów do przedstawiania swoich opinii z pełną swobodą i uczciwością ( ) na wszystkie tematy, które zdaniem Waszych Ekscelencji należy poruszyć na Soborze 12. List dotarł do 2598 respondentów, z których 1998 (77 procent) udzieliło odpowiedzi. Najkrótsza, autorstwa biskupa diecezji Wollongong w Australii, miała sześć linijek; najdłuższą, liczącą dwadzieścia siedem stron, napisał kardynał arcybiskup Guadalajary w Meksyku. Opublikowane po zakończeniu Soboru odpowiedzi wypełniły osiem tomów dużego formatu, o łącznym rozmiarze ponad pięciu tysięcy stron. W międzyczasie Tardini poprosił o opinie kongregacje Kurii, takie jak Kongregacja Obrzędów i Kongregacja Świętego Oficjum. Ich sugestie wypełniły następne czterysta stron. Podobną prośbę kardynał skierował również do wszystkich wyższych uczelni papieskich w Rzymie i na całym świecie. Spośród ośrodków północnoamerykańskich odpowiedzi udzielił Katolicki Uniwersytet Ameryki (The Catholic University of America) w Waszyngtonie oraz dwie uczelnie kanadyjskie: Uniwersytet Laval w Quebecu i Papieski Instytut Studiów Mediewistycznych (Pontifical Institute of Mediaeval Studies) w Toronto 13. Summa summarum, dokumentacja z fazy przedprzygotowawczej wypełniła dwanaście tomów. Żadnego z wcześniejszych soborów nie poprzedzały konsultacje na porównywalną skalę ani równie gruntowne przygotowania. Większość odbywała się bez żadnych prac przygotowawczych. Na ogół respondenci wzywali do zachowania status quo, potępienia nowoczesnych przejawów zła, czy to wewnątrz Kościoła, czy poza nim, oraz do dalszych definicji doktryn, szczególnie dotyczących Maryi 14. 12 ADA II/1, x-xi. 13 Reakcje te szczegółowo analizuje artykuł Étienne a Foulloux, The Antepreparatory Phase: The Slow Emergence from Inertia (January 1959 October 1962), w: Alberigo/ Komonchak, History, 1:55-166 na str. 97-135. 14 Zob. np. pracę pod redakcją M. Lamberigts i Cl. Soetens, À la veille du concile Vatican II: Vota et réactions en Europe et dans le Catholicisme oriental (Faculteit der Godgeleerdheid, Leuven 1992), jak również atrykuły na temat episkopatów Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i Polski w: Deuxième concile, ss. 101-177. 36 Wielkie widoki na wielkie spotkanie

Biskupi wyrażali powszechną obawę przed komunizmem, wielu z nich pragnęło kolejnego zdecydowanego potępienia tego ruchu. Zdarzały się też śmielsze odpowiedzi, np. sugestie zwiększenia udziału laikatu w Kościele i poszerzenia zastosowania języków narodowych w Mszy, wbrew niedawnym ostrzeżeniom Piusa XII dotyczącym tej kwestii. Zdarzały się też nieliczne głosy biskupów z krajów pozaeuropejskich postulujące modyfikację lub uchylenie celibatu kapłanów 15. Odpowiedzi na list spływały do Watykanu aż do późnej wiosny 1960 roku, a 5 czerwca Jan XXIII oficjalnie zamknął fazę przedprzygotowawczą i zainaugurował właściwe przygotowania. Następnie papież ustanowił dziesięć Komisji Przygotowawczych, których celem było stworzenie dokumentów dotyczących tematów wyłonionych w wyniku konsultacji. Na czele tych komisji stali kardynałowie będący prefektami kongregacji Kurii jedyny wyjątek stanowiła Komisja ds. Apostolstwa Świeckich, nie istniała bowiem odpowiadająca jej tematyce Kongregacja 16. Tak więc materiały podzielono na kategorie odpowiadające oficjalnemu zakresowi uprawnień poszczególnych watykańskich urzędów. Decyzja ta miała tę praktyczną zaletę, że wykorzystywała już istniejącą na miejscu machinę organizacyjną, a materiały były dostarczane bezpośrednio w ręce centrali. Prac innych komisji doglądała Centralna Komisja Przygotowawcza. Jan XXIII ustanowił ponadto Sekretariat ds. Jedności Chrześcijan, którego zadanie na tym etapie sprowadzało się zasadniczo do nawiązania kontaktów z innymi chrześcijańskimi gremiami. W skład komisji wchodzili członkowie właściwi oraz doradcy. Członkowie, noszący co najmniej tytuł biskupa (lub piastujący stanowisko odpowiadające rangą godności biskupiej), mieli prawo do głosowania i swobodnego wyrażania swych opinii, podczas gdy doradcy, periti, nie brali udziału w głosowaniach i, przynajmniej w teorii, mogli wypowiadać się jedynie wówczas, gdy ich o to poproszono. W ramach komisji przez dwa lata pracowało razem około 850 duchownych od zwykłych księży do 15 Zob. np. ADA II/4, 268-269; II/5, 325-327, 387-388, 543-544. 16 Acta Synodalia Sacrosancti Concilii Vaticani II (Typis Polyglottis Vaticanis, Watykan 1970-1999) [dalej: AS], I/1, 27-39, 82-89; oraz Caprile, Cronache, 1/1:209-217, 2:56-60. Bardziej dostępna lista komisji i ich przewodniczących znajduje się w pracy Ann Michel Nolan, A Privileged Moment: Dialogue in the Language of the Second Vatican Council, 1962-1965 (Peter Lang, Berno 2006) [dalej: Nolan, Privileged Moment], ss. 58-59. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 37

kardynałów. Ich zadaniem było stworzenie dokumentów, które miały zostać przedłożone Soborowi do ratyfikacji. Intensywność prac poszczególnych komisji była różna, w większym lub mniejszym stopniu korzystano z rezultatów konsultacji przeprowadzonych w fazie przedprzygotowawczej. Jak się okazało, koordynacja ze strony Centralnej Komisji, której powierzono ten obowiązek, była znikoma. Chociaż większość członków i doradców mieszkała poza Rzymem, brzemię pracy spadło na barki tych spośród nich, którzy byli mieszkańcami Wiecznego Miasta. Wielu z nich należało do Kurii Rzymskiej lub wykładało na rzymskich uczelniach. Podobnie jak Komisja Przedprzygotowawcza, również Komisje Przygotowawcze wyprodukowały ogromną liczbę dokumentów: całość ich prac objęła siedem tomów. Jest to jednak i tak skromna ilość w porównaniu z oficjalną dokumentacją samego Soboru, liczącą trzydzieści dwa tomy, niektóre ponad 900-stronicowe. Pod względem objętości z Vaticanum II konkurować może jedynie Sobór Trydencki, który pozostawił po sobie siedemnaście tomów. W odróżnieniu od innych soborów efektem Vaticanum II są również setki dokumentów nieoficjalnych, niekiedy znacznych rozmiarów i o dużym znaczeniu, takich jak dzienniki i prywatna korespondencja, z których opublikowano jedynie część 17. Należy do tego dodać relacje i komentarze w prasie całego świata. Ogrom dokumentacji odzwierciedla gigantyczną skalę niemal każdego aspektu Soboru. 15 lipca 1962 roku watykański Sekretariat Stanu wysłał około 2850 zaproszeń do osób, które miały prawo do pełnego uczestnictwa w obradach, w tym do osiemdziesięciu pięciu kardynałów, ośmiu patriarchów, pięciuset trzydziestu trzech arcybiskupów, dwóch tysięcy stu trzydziestu jeden biskupów, dwudziestu sześciu opatów i sześćdziesięciu ośmiu przełożonych generalnych zakonów męskich. Na otwarcie Soboru stawili się wszyscy zaproszeni, z wyjątkiem kilkuset, którym przeszkodził zły stan zdrowia lub własne rządy, odmawiające zgody na wyjazd. Po pierwszych dniach liczba obecnych w Bazylice św. Piotra znacznie spadła, lecz można przyjąć, że w obradach Soboru uczestniczyło zwykle około 2400 osób. Średnia wieku ojców soborowych wynosiła sześćdziesiąt lat. Dwustu pięćdziesięciu trzech z tego grona zmarło w okresie od otwarcia do zamknięcia Soboru, a na ich miejsce dodano dwustu dzie- 17 Zob. np. Massimo Faggioli i Giovanni Turbanti, Il concilio inedito: Fonti del Vaticano II (Il Mulino, Bolonia 2001). 38 Wielkie widoki na wielkie spotkanie

więćdziesięciu sześciu nowych. łączna liczba osób, które brały udział przynajmniej w jednej z czterech sesji Vaticanum II wynosiła 2860. Dla porównania, w Soborze Watykańskim I uczestniczyło siedmiuset pięćdziesięciu biskupów. Sobór Trydencki, najmniej liczny ze wszystkich soborów ekumenicznych, otwierało zaledwie dwudziestu jeden biskupów. Nawet później, podczas obrad cieszących się największą frekwencją, liczba uczestników Tridentinum z prawem głosu z ledwością przekraczała dwustu. Biskupi, którzy uczestniczyli w Vaticanum II, przybyli ze stu szesnastu państw, z czego 36 procent z Europy, 34 procent z obu Ameryk, 20 procent z Azji i Oceanii i 10 procent z Afryki 18. Komunistyczne rządy Chin, Korei Północnej i Wietnamu Północnego kategorycznie zabroniły episkopatom swych krajów uczestnictwa w Soborze. Również udział biskupów z państw europejskich zza żelaznej kurtyny był utrudniany lub uniemożliwiany przez władze. Ameryka Północna, której mieszkańcy stanowili około 7 procent światowej populacji katolików, była w pewien sposób nadreprezentowana, bowiem pochodziło stamtąd ponad 12 procent biskupów biorących udział w Soborze. Wielu ojcom soborowym, jak zaczęto ich nazywać, towarzyszyli osobiści sekretarze lub teolodzy. W międzyczasie papież wyznaczył ekspertów teologicznych do pomocy biskupom uczestniczącym w Soborze. Do czasu zakończenia Vaticanum II Jan XXIII, a następnie Paweł VI, powołali czterystu osiemdziesięciu czterech takich periti. Wielu z nich pełniło swą funkcję przez wszystkie cztery sesje Soboru 19. Vaticanum II spotkał się z dużym zainteresowaniem mediów: do dnia otwarcia Soboru Watykan rozprowadził około tysiąca akredytacji dla dziennikarzy. Do tej liczby należy dodać grupę obserwatorów i gości z innych Kościołów (od pięćdziesięciu do stu, a według niektórych źródeł nawet więcej), a począwszy od 1963 roku również względnie niewielką liczbę świeckich audytorów. Wliczając inne jednostki lub grupy bezpośrednio, pośrednio lub tymczasowo powiązane z Soborem, można przyjąć, że 18 Zob. Klaus Wittstadt, On the Eve of the Second Vatican Council (July 1 October 10, 1962), w: Alberigo/Komonchak, History, 1:493; jak również Hilari Raguer, An Initial Profile of the Assembly, tamże, 2:172 pomiędzy tymi artykułami istnieją pewne rozbieżności. Przydatną analizę zawiera Caprile, Cronache, 5:552-557. 19 Pełną listę oficjalnych periti zawierają Indices (opublikowane w 1980 roku) do tomów I-IV AS, ss. 937-949. Tomy V i VI AS zostały opublikowane później. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 39

w dowolnym momencie jego trwania z powodu Vaticanum II przebywało w Rzymie około 7500 osób. Spotkania odbywały się w centralnej nawie Bazyliki św. Piotra. Pomimo ogromnych rozmiarów tej budowli (2500 m kw.), z ledwością zdołała ona pomieścić wszystkich uczestników. Wyposażenie nawy zapewniało 2905 miejsc: 102 dla kardynałów, 7 dla patriarchów, 26 dla Sekretariatu Generalnego soboru, 2440 dla biskupów i arcybiskupów, 200 dla periti i 130 dla obserwatorów i gości z innych Kościołów. Obserwatorzy i goście siedzieli na trybunie zarezerwowanej specjalnie dla nich, tuż pod posągiem św. Longinusa, bliżej stołu prezydialnego nawet niż kardynałowie były to najlepsze miejsca w całym budynku. W Bazylice znajdowały się dwa punkty gastronomiczne lub bary kawowe (bezalkoholowe). Zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz budynku zainstalowano toalety. Spotkania soborowe były dwojakiego rodzaju. W ramach czterech głównych sesji Vaticanum II odbyło się dziesięć Sesji Publicznych, z udziałem zaproszonych gości i licznych osób, które uzyskały wejściówki. Otwarcie każdej z czterech głównych sesji miało uroczysty charakter. Następnie odbyło się 168 spotkań roboczych, oficjalnie zwanych Zgromadzeniami Ogólnymi, na których prezentowano, omawiano, poprawiano i poddawano głosowaniu soborowe dokumenty. Owe sesje robocze rozpoczynały się o dziewiątej rano Mszą. Ponieważ Msze odprawiano niekiedy w rytach innych niż tzw. ryt rzymski lub łaciński jedyny ryt znany wielu biskupom spotkania te stanowiły dla uczestników rodzaj nieformalnych zajęć edukacyjnych w zakresie liturgii. Po Mszy biskupi zajmowali się bieżącymi sprawami, aż do przerwy w południe. Chociaż Sobór nie obradował popołudniami, biskupi byli całkowicie zajęci studiowaniem dokumentów, pracą w komisjach i uczestniczeniem w oficjalnych, półoficjalnych i nieoficjalnych zebraniach związanych z Soborem, których było całe mnóstwo. Dla biskupów i periti Vaticanum II w niczym nie przypominał rzymskich wakacji. Aby zapewnić wszystkim obecnym możliwość wypowiadania się, a słuchaczom komfort odbioru, w Bazylice zainstalowano trzydzieści siedem mikrofonów w taki sposób, aby żaden mówca nie musiał przemieszczać się więcej niż dwadzieścia metrów, aby znaleźć się przy jednym z nich. Douglas Horton, jeden z protestanckich obserwatorów Vaticanum II, 23 października 1962 roku zanotował w swoim dzienniku: Na potrzeby Soboru wielkie gmaszysko zostało tak umiejętnie okablowane, 40 Wielkie widoki na wielkie spotkanie

a mikrofony umieszczono w tak strategicznych miejscach, że każde, choćby najciszej wyszeptane słowo, da się słyszeć nawet w najodleglejszej części bazyliki 20. Dołożono zatem wszelkich starań, aby zagwarantować uczestnikom pełny udział. Sobór był niezwykle kosztownym przedsięwzięciem, choć wciąż nie ma jasności, ile dokładnie pochłonął pieniędzy. Nowe instalacje w Bazylice św. Piotra toalety, bary kawowe, miejsca siedzące dla uczestników, zakup sprzętu nagłośnieniowego i tak dalej kosztowały niemal milion dolarów, co w latach sześćdziesiątych było ogromną kwotą. Do tego dochodziły wydatki na opłacenie pensji licznego personelu potrzebnego do utrzymania Bazyliki w czystości i do obsługi spotkań. Tylko nieco ponad połowa biskupów była w stanie sama opłacić swój pobyt na Soborze, co oznaczało, że Stolica Apostolska musiała pokryć wydatki pozostałych. Większości biskupów towarzyszył osobisty sekretarz i teolog, można zatem przyjąć, że Watykan był zmuszony finansować koszty transportu i zakwaterowania około trzech tysięcy uczestników Soboru przez okres ponad czterech lat. Na początku Vaticanum II Konferencja Episkopatu Niemiec przekazała na jego potrzeby milion marek (około ćwierć miliona dolarów), a gdy Sobór był w toku, szczególną szczodrość w staraniach, aby ulżyć brzemieniu Watykanu, okazali Amerykanie i Kanadyjczycy. W czasie obrad nigdy nie podnoszono kwestii kosztów jako ewentualnej przyczyny redukcji programu lub przyspieszenia dyskusji. Niemniej jednak Vaticanum II stanowił ogromne nadwerężenie finansów Stolicy Apostolskiej i fakt ten z pewnością był jednym z czynników, które skłoniły Pawła VI do zakończenia Soboru po czterech sesjach 21. Z wyjątkiem dwóch sesji, otwierającej (1962 r.) i zamykającej (1965 r.), Vaticanum II nie przyciągał tak wielkich tłumów jak np. igrzyska olimpijskie. Sobór nie był największym (w sensie liczby uczestników) ówczesnym zgromadzeniem. Było to jednak największe spotkanie, to jest wydarzenie o konkretnym programie, wymagające nieustannego uczestnictwa wszystkich stron i mające rezultat w postaci konkretnych decyzji. W tym sensie było to zgromadzenie niepodobne do żadnego innego wydarzenia z przeszłości. 20 Douglas Horton, Vatican Diary 1962: A Protestant Observes the First Session of Vatican Council II (United Church Press, Filadelfia 1964), s. 43. Wyposażenie bazyliki omawia Wittstadt, On the Eve of the Council, dz. cyt., ss. 479-492. 21 Zob. Wittstadt, On the Eve of the Council, dz. cyt., ss. 497-499. Wielkie widoki na wielkie spotkanie 41

Spis treści Przedmowa 7 Wprowadzenie 13 R OZDZIAł I Wielkie widoki na wielkie spotkanie 31 Największe spotkanie 34 Vaticanum II i inne sobory 42 Papieże i sobory 46 Niektóre wyróżniające cechy Soboru Watykańskiego II 54 Aggiornamento, ressourcement i rozwój doktryny 58 Gatunek, forma, treść, wartości: Duch Soboru 67 R OZDZIAł II Długie dziewiętnaste stulecie 79 Papiestwo oblężone : pontyfikaty Grzegorza XVI i Piusa IX 84 Papież Leon XIII (1878-1903) 90 Pius X (1903-1914) 94 Od Piusa XI do rozpoczęcia Vaticanum II 117 R OZDZIAł III Otwarcie Soboru 134 Pierwsze dni 135 Dwaj papieże 145 Osobowości i przymierza 152 R OZDZIAł IV Pierwsza sesja (1962) 176 Debata na temat liturgii 178 435

Punkt zwrotny: źródła Objawienia 193 Zakończenie pierwszej sesji 207 R OZDZIAł V Druga sesja (1963) 217 Śmierć, konklawe, nowy papież 223 Treść, procedury, kryzys 233 Sobór idzie do przodu 249 Ekumenizm, odroczenie i zaskakujące ogłoszenie 260 R OZDZIAł VI Trzecia sesja (1964) 267 Kościół i biskupi 276 Wolność religijna i Żydzi 282 Postęp w planach obrad 302 Paweł VI i trudne ostatnie dni 319 R OZDZIAł VII Czwarta sesja (1965) 331 Napięty początek 338 Wojna, pokój, Organizacja Narodów Zjednoczonych 350 Misje, edukacja, kapłani, religie niechrześcijańskie 358 Ostatnie tygodnie 367 Podsumowanie 385 Chronologia Soboru Watykańskiego II 412 Uczestnicy Vaticanum II często wspominani w książce 416 Skróty 426 Indeks nazwisk 429 Indeks dokumentów 433 436