Akademia Prawa. Adam Doliwa. Prawo spadkowe. 2. wydanie. C. H. Beck

Akademia Prawa Adam Doliwa Prawo spadkowe 2. wydanie C. H. Beck

AKADEMIA PRAWA Prawo spadkowe

W sprzedaży: E. Gniewek (red.) PODSTAWY PRAWA CYWILNEGO, wyd. 3 Studia Prawnicze E. Skowrońska-Bocian PRAWO SPADKOWE, wyd. 7 Podręczniki Prawnicze H. Witczak, A. Kawałko PRAWO SPADKOWE, wyd. 3 Skrypty Becka J. Biernat, P. Cybula PRAWO SPADKOWE. PYTANIA. KAZUSY. TABLICE, wyd. 2 Repetytoria C.H. Beck www.sklep.beck.pl

Akademia Prawa dr Adam Doliwa Prawo spadkowe 2. wydanie Wydawnictwo C. H. BECK Warszawa 2010

Redakcja: Ksenia Rzepka Wydawnictwo C.H. Beck 2010 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Poznańskie Zakłady Graficzne ISBN 978-83-255-1777-9

Spis treści s. Nb. Wstęp............................................................... XI Wykaz skrótów....................................................... XIII Wykaz literatury...................................................... XV Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa spadkowego........................ 1 1 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego........................... 1 1 I. Pojęcie prawa spadkowego..................................... 1 1 II. Zasady prawa spadkowego.................................... 2 4 III. Funkcje prawa spadkowego.................................... 3 8 IV. Konstytucyjne podstawy prawa spadkowego..................... 4 11 V. Źródła prawa spadkowego..................................... 5 13 VI. Zasady prawa intertemporalnego............................... 6 16 2. Postępowanie spadkowe............................................ 7 20 3. Podatek spadkowy................................................. 8 23 Rozdział 2. Ogólna charakterystyka dziedziczenia........................ 11 29 4. Pojęcie dziedziczenia............................................... 11 29 5. Podmiotowe prawo dziedziczenia.................................... 12 34 6. Spadek........................................................... 14 42 I. Pojęcie....................................................... 15 42 1. Definicja i znaczenie pojęcia spadku.......................... 15 42 2. Cywilnoprawny charakter spadku............................ 16 45 3. Majątkowy charakter spadku................................ 16 46 4. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy........ 16 47 5. Prawa spadkodawcy przechodzące na inne osoby w drodze następstwa szczególnego.................................... 17 48 II. Skład spadku................................................. 17 49 V

Spis treści s. Nb. 1. Prawa i obowiązki spadkodawcy............................. 17 49 2. Różnego rodzaju sytuacje prawne............................ 18 50 3. Posiadanie................................................. 18 51 4. Dodatkowe długi spadkowe................................. 19 52 5. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.................................... 19 55 III. Skład spadku po określonym spadkodawcy...................... 20 57 7. Powołanie do spadku............................................... 21 60 I. Tytuły powołania do spadku................................... 21 60 II. Dziedziczenie ustawowe co do całości i co do części spadku........ 21 63 8. Otwarcie i nabycie spadku.......................................... 22 65 I. Otwarcie spadku.............................................. 22 65 II. Przesłanki i skutki nabycia spadku.............................. 23 72 9. Zdolność do dziedziczenia......................................... 24 76 I. Uwagi ogólne................................................ 24 76 II. Zdolność osób fizycznych do dziedziczenia...................... 25 80 III. Zdolność osób prawnych do dziedziczenia....................... 26 82 10. Niegodność dziedziczenia.......................................... 26 87 I. Uwagi wstępne............................................... 27 87 II. Przesłanki uznania za niegodnego............................... 28 91 III. Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia............... 29 96 IV. Skutki niegodności............................................ 29 98 V. Przebaczenie................................................. 30 101 Rozdział 3. Dziedziczenie ustawowe.................................... 31 103 11. Ogólna charakterystyka dziedziczenia ustawowego................... 31 103 I. Dziedziczenie ustawowe a dziedziczenie na podstawie testamentu.. 31 103 II. Znaczenie dziedziczenia ustawowego........................... 33 108 12. Spadkobiercy ustawowi............................................ 33 109 I. Krąg spadkobierców ustawowych............................... 34 109 II. Kolejność powołania do dziedziczenia i udziały spadkowe......... 37 122 1. Uwagi ogólne.............................................. 37 122 2. Ustawowe dziedziczenie przez dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka......................................... 38 125 3. Ustawowe dziedziczenie przez małżonka, rodziców i rodzeństwo spadkodawcy.............................................. 39 128 4. Ustawowe dziedziczenie przez dziadków spadkodawcy........ 40 132 5. Ustawowe dziedziczenie przez dzieci małżonka spadkodawcy... 40 134 6. Gmina i Skarb Państwa jako spadkobiercy ustawowi............ 41 136 III. Szczególna sytuacja prawna małżonka spadkodawcy.............. 42 139 IV. Szczególne uprawnienia dziadków spadkodawcy................. 43 143 13. Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych........................ 44 146 I. Uwagi wstępne............................................... 44 146 1. Modele i funkcje dziedziczenia gospodarstw rolnych........... 44 146 2. Wyrok TK z 31.1.2001 r. (P 4/99).............................. 46 151 II. Szczególne zasady ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. 47 152 1. Uwagi wstępne............................................ 47 152 2. Norma obszarowa gruntów rolnych.......................... 47 153 3. Szczególne przesłanki dziedziczenia.......................... 48 154 4. Dziedziczenie tytułem szczególnego zastępstwa................ 48 155 5. Powrót do zasad ogólnych................................... 49 157 VI

Spis treści s. Nb. III. Dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej................................................. 49 158 Rozdział 4. Dziedziczenie testamentowe................................. 51 159 14. Swoboda testowania i jej ograniczenia............................... 51 159 I. Pojęcie swobody testowania. Znaczenie testamentu................ 51 159 II. Ograniczenia swobody testowania.............................. 53 161 15. Testament........................................................ 54 165 I. Pojęcie, formy i treść testamentu................................ 55 165 1. Testament jako czynność prawna i jako dokument.............. 55 165 2. Wyłączność testamentu..................................... 56 167 3. Zakaz testamentów wspólnych............................... 56 168 4. Testamenty zwykłe i szczególne.............................. 57 169 5. Rozrządzenia testamentowe................................. 57 172 II. Zdolność i wola testowania jako przesłanki ważności testamentu.... 58 175 III. Rygoryzm formalny i jego funkcje............................... 60 179 IV. Testamenty zwykłe............................................ 61 182 1. Testament własnoręczny.................................... 61 182 2. Testament notarialny....................................... 62 187 3. Testament allograficzny..................................... 63 190 V. Testamenty szczególne......................................... 65 197 1. Testament ustny............................................ 65 197 2. Testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym........................................... 68 206 3. Testament wojskowy........................................ 69 209 4. Ograniczona czasowo moc testamentów szczególnych.......... 70 211 VI. Nieważność testamentu........................................ 70 212 1. Przyczyny nieważności..................................... 70 212 2. Ustalenie nieważności testamentu............................ 72 219 3. Konwersja testamentu...................................... 72 220 VII. Odwołanie testamentu......................................... 73 222 1. Uwagi wstępne............................................ 73 222 2. Sposoby odwołania testamentu.............................. 74 224 3. Skutki odwołania testamentu................................ 74 227 VIII. Ogłoszenie testamentu......................................... 75 232 IX. Wykładnia testamentu......................................... 76 239 16. Ustanowienie spadkobiercy........................................ 77 243 I. Powołanie do dziedziczenia.................................... 78 243 II. Testament negatywny......................................... 79 247 III. Podstawienie................................................. 80 251 IV. Przyrost..................................................... 81 255 17. Zapis i polecenie.................................................. 82 258 I. Pojęcie i przedmiot zapisu...................................... 82 258 II. Wykonanie zapisu............................................ 84 267 III. Przedawnienie roszczenia z tytułu zapisu........................ 85 271 IV. Zapis gospodarstwa rolnego.................................... 85 274 V. Pojęcie i charakter prawny polecenia............................ 86 275 18. Wykonawca testamentu............................................ 87 281 I. Powołanie i osoba wykonawcy testamentu....................... 87 281 II. Prawa i obowiązki wykonawcy testamentu....................... 88 287 VII

Spis treści s. Nb. Rozdział 5. Zachowek................................................. 91 292 19. Uwagi ogólne.................................................... 91 292 20. Zachowek........................................................ 94 301 I. Prawo do zachowku........................................... 94 301 1. Podmioty, którym przysługuje prawo do zachowku............. 94 301 2. Charakter i treść prawa do zachowku......................... 95 304 3. Kwestia dziedziczenia prawa do zachowku.................... 96 307 II. Okoliczności wyłączające prawo do zachowku................... 96 308 1. Wyłączenia ogólne......................................... 96 308 2. Wydziedziczenie........................................... 96 309 III. Wysokość zachowku.......................................... 98 314 1. Podstawa zachowku........................................ 98 314 2. Obliczenie należnego zachowku.............................. 98 316 IV. Podmioty zobowiązane do wypłacenia zachowku................. 100 322 1. Spadkobiercy i osoby obdarowane przez spadkodawcę.......... 100 322 2. Ochrona spadkobiercy zobowiązanego do wypłacenia zachowku. 101 325 V. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku.................. 102 328 VI. Przedawnienie roszczenia o zachowek........................... 102 329 VII. Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne........... 103 332 Rozdział 6. Nabycie spadku przez spadkobiercę.......................... 105 334 21. Przyjęcie i odrzucenie spadku....................................... 105 334 I. Uwagi wstępne............................................... 105 334 II. Charakter prawny, treść i forma przyjęcia lub odrzucenia spadku... 106 337 III. Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 108 342 IV. Transmisja................................................... 108 343 V. Skutki prawne przyjęcia i odrzucenia spadku..................... 109 346 VI. Wady oświadczenia woli....................................... 110 352 22. Stwierdzenie nabycia spadku i poświadczenie dziedziczenia........... 112 356 I. Pojęcie i tryby stwierdzenia nabycia spadku...................... 112 356 1. Uwagi ogólne.............................................. 112 356 2. Stwierdzenie nabycia spadku przez sąd....................... 112 357 3. Notarialne poświadczenie dziedziczenia...................... 114 364 II. Skutki prawne stwierdzenia nabycia spadku..................... 115 367 23. Ochrona dziedziczenia............................................. 116 371 I. Uwagi wstępne............................................... 116 371 II. Roszczenia o ochronę dziedziczenia............................. 117 372 Rozdział 7. Odpowiedzialność za długi spadkowe........................ 119 375 24. Uwagi wstępne................................................... 119 375 25. Zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe............ 120 378 I. Uwagi ogólne................................................ 120 378 II. Odpowiedzialność za długi do chwili przyjęcia spadku............ 121 381 III. Odpowiedzialność za długi po przyjęciu spadku.................. 121 384 1. Odpowiedzialność w razie prostego przyjęcia spadku.......... 121 384 2. Odpowiedzialność w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza................................................ 122 386 IV. Odpowiedzialność spadkobiercy z tytułu zapisów i poleceń........ 123 392 V. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i gminy za długi spadkowe..... 124 393 26. Odpowiedzialność współspadkobierców za długi spadkowe........... 124 395 VIII

Spis treści s. Nb. I. Odpowiedzialność przed działem spadku........................ 124 395 II. Odpowiedzialność po dziale spadku............................ 125 398 27. Odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego............................................. 125 399 I. Uwagi wstępne............................................... 126 399 II. Odpowiedzialność za długi spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne........................................... 126 401 III. Odpowiedzialność za długi spadkobierców niedziedziczących gospodarstwa rolnego......................................... 127 403 Rozdział 8. Wspólność majątku spadkowego............................. 129 405 28. Charakter prawny i konstrukcja wspólności majątku spadkowego...... 129 405 I. Uwagi ogólne................................................ 129 405 II. Wspólność wierzytelności wchodzących w skład majątku spadkowego.................................................. 131 410 III. Zarząd majątkiem spadkowym................................. 133 416 29. Rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku........ 134 420 Rozdział 9. Dział spadku............................................... 137 426 30. Uwagi ogólne.................................................... 137 426 I. Pojęcie działu spadku.......................................... 137 426 II. Przedmiot działu spadku...................................... 138 430 III. Skutki działu spadku.......................................... 139 435 31. Tryby i sposoby działu spadku...................................... 140 440 I. Uwagi ogólne................................................ 141 440 II. Podział fizyczny spadku....................................... 142 446 III. Przejęcie spadku.............................................. 143 449 IV. Podział cywilny spadku........................................ 144 453 V. Dział spadku, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne........ 144 454 32. Umowny dział spadku............................................. 146 461 I. Uwagi wstępne............................................... 146 461 II. Treść i forma umowy.......................................... 147 464 III. Zawarcie umowy o dział spadku pod wpływem błędu............. 148 467 33. Sądowy dział spadku.............................................. 149 470 I. Uwagi ogólne................................................ 149 470 II. Podmioty postępowania....................................... 150 473 III. Zakres kognicji sądu.......................................... 150 477 IV. Wybór sposobu działu spadku.................................. 151 480 34. Zaliczanie darowizn na schedę spadkową........................... 153 485 I. Uwagi wstępne............................................... 153 485 II. Przesłanki i skutki zaliczenia darowizny......................... 154 488 1. Dziedziczenie ustawowe.................................... 154 488 2. Dział spadku.............................................. 154 489 3. Darowizny podlegające zaliczeniu............................ 154 490 4. Inne korzyści podlegające zaliczeniu.......................... 154 491 5. Ważność zaliczonych darowizn.............................. 155 492 III. Krąg spadkobierców zobowiązanych do zaliczenia darowizn...... 155 495 IV. Sposób zaliczenia darowizn.................................... 156 496 IX

Spis treści s. Nb. Rozdział 10. Umowy dotyczące spadku.................................. 157 497 35. Umowy o spadek................................................. 157 497 I. Zasady ogólne................................................ 157 497 II. Zakaz umowy o spadek po osobie żyjącej........................ 158 498 36. Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia............................... 159 500 I. Zrzeczenie się dziedziczenia pojęcie i charakter prawny.......... 159 500 II. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia.............................. 160 504 37. Umowa o zbycie spadku........................................... 161 507 I. Uwagi wstępne............................................... 161 507 II. Strony, przedmiot i zawarcie umowy............................ 162 511 III. Sytuacja prawna umownego nabywcy spadku.................... 163 515 Indeks rzeczowy...................................................... 165 X

Wstęp Drugie wydanie książki Prawo spadkowe, będące opracowaniem uzupełnionym i zmienionym, uwzględniającym zwłaszcza nowelizację Księgi IV Kodeksu cywilnego z 2009 r. w przedmiocie kręgu spadkobierców ustawowych, pozostaje niezmiennie podręcznikiem akademickim adresowanym głównie do studentów prawa i administracji. Tom niniejszy przygotowałem nie tylko kierując się potrzebą uwzględnienia zmian prawa spadkowego, nowego orzecznictwa i literatury przedmiotu ale także czerpiąc z doświadczenia z pracy ze studentami podczas wykładów, ćwiczeń, proseminariów i egzaminów korzystającymi z pierwszego wydania książki. Białystok, lipiec 2010 r. Adam Doliwa XI

Wstęp XII

Wykaz skrótów 1. Źródła prawa PSpDarU.......... ustawa z 28.7.1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768) KC............... Kodeks cywilny KPC.............. Kodeks postępowania cywilnego KRO.............. Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH.............. Kodeks spółek handlowych PrASC............ ustawa z 29.9.1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm.) PrSp.............. dekret z 8.10.1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) PrNot............. ustawa z 14.2.1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) PWKC............ ustawa z 23.4.1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) 2. Organy orzekające SA................ Sąd Apelacyjny SN................ Sąd Najwyższy SN (7)............. Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów TK................ Trybunał Konstytucyjny 3. Czasopisma AUWr............ Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN........... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.............. Dziennik Ustaw KPP.............. Kwartalnik Prawa Prywatnego XIII

Wykaz skrótów MoP.............. Monitor Prawniczy OSN.............. Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC............. Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OTK.............. Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Pal................ Palestra PiP............... Państwo i Prawo PN................ Przegląd Notarialny PP................ Przegląd Podatkowy Prz. Sejm.......... Przegląd Sejmowy PUG.............. Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Rej................ Rejent SC................ Studia Cywilistyczne SP................ Studia Prawnicze SPP............... Studia Prawa Prywatnego ST................ Samorząd Terytorialny Wok............... Wokanda 4. Inne art................ artykuł m.in............... między innymi nast............... następny (-a, -e) Nb................ numer brzegowy niepubl............ niepublikowany (-a, -e) np................ na przykład Nr................ numer orz................ orzeczenie pkt............... punkt por................ porównaj post............... postanowienie poz............... pozycja r.................. rok s.................. strona tekst jedn.......... tekst jednolity tj................. to jest tzw................ tak zwany uchw.............. uchwała w zw.............. w związku wyr............... wyrok z.................. zeszyt zd................ zdanie zob............... zobacz XIV

Wykaz literatury 1. Podręczniki: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w zarysie (opracował i zaktualizował A. Mączyński), Warszawa 1990. E. Niezbecka, Prawo spadkowe w zarysie, Lublin 2000. J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Zarys wykładu (zaktualizował i uzupełnił B. Kordasiewicz), Warszawa 2003. E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2003. S. Wójcik, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, Warszawa 2002. 2. Komentarze i Systemy: F. Błahuta, J. Pietrzykowski, J. Policzkiewicz, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3, Warszawa 1972. H. Ciepła, B. Czech, St. Dąbrowski, T. Domińczyk, H. Pietrzkowski, Z. Strus, M. Sychowicz, A. Wypiórkiewicz, Praktyczny komentarz z orzecznictwem. Kodeks cywilny, t. II, Warszawa 2005. J. Ignaczewski, Prawo spadkowe. Art. 922 1088 KC. Komentarz, Warszawa 2004. E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do art. 535 1088, t. II, Warszawa 2004. B. Kordasiewicz (red.), System Prawa Prywatnego, Prawo spadkowe, t. 10, Warszawa 2009. J. St. Piątowski (red.), System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum 1986. K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2004. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005. XV

Wykaz literatury 3. Inne: J. Biernat, P. Cybula, Prawo spadkowe. Pytania, kazusy, tablice, Warszawa 2003. S. Brzeszczyńska, Spadki. Praktyczne porady. Wzory pism, Warszawa 2002. E. M. Jokiel, Z. Koźma, M. Ożóg, Prawo spadkowe. Poradnik z wzorami tes ta mentów i pism procesowych, Gdańsk 2002. L. Kaltenbek-Skarbek, W. Żurek, Prawo spadkowe. Poradnik, Kraków 2002. M. Kłos, Wspólność majątku spadkowego, Warszawa 2004. M. Niedośpiał, Swoboda testowania, Bielsko-Biała 2004. E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990. K. Osajda, Testamenty wspólne, Warszawa 2005. E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991. E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1985. E. Skowrońska-Bocian, Testament w prawie polskim, Warszawa 2004. A. Stempniak, Postępowanie o dział spadku, Warszawa 2006. XVI

Rozdział 1 Wprowadzenie do prawa spadkowego 1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego Literatura: J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w kodeksie cywilnym PRL, PiP 1965, z. 5 6; tenże, Międzyczasowe prawo prywatne, NP 1965, Nr 6 i 7 8; T. Kacymirow, B. Kordasiewicz, Zasady prawa spadkowego a podatek spadkowy, PiP 1990, z. 12; A. Mączyński, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005; J. St. Piątowski, [w:] System Prawa Cywilnego, Prawo spadkowe, t. IV, Ossolineum 1986, rozdz. I; J. Wisłocki, Obecny zakres obowiązywania dawnych systemów prawa spadkowego w stosunku do spadków otwartych przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego, Pal. 1968, Nr 8. I. Pojęcie prawa spadkowego Jak wiadomo przedmiotem regulacji prawa cywilnego są (przede wszystkim) stosunki majątkowe powstające i funkcjonujące między równorzędnymi i autonomicznymi podmiotami, tj. między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Stosunki cywilnoprawne, a w ich ramach także prawa i obowiązki majątkowe, powstają, ulegają zmianom i wygasają wskutek zdarzeń, którym przepisy prawa nadają tak określoną moc sprawczą. Mowa o zdarzeniach cywilnoprawnych, do których m.in. zaliczamy: 1) zawarcie umowy, 2) wydanie orzeczenia sądowego, czy 3) upływ czasu. 1 1

Rozdział 1. Wprowadzenie do prawa spadkowego 2 3 Również śmierć człowieka jest zdarzeniem prawnym wy wołującym różnego rodzaju następstwa (skutki) prawne. Prawo spadkowe, jako dział prawa cywilnego, we właściwy sobie sposób określa cywilnoprawne skutki śmierci. Otóż z chwilą śmierci człowieka jego majątkowe prawa i obowiązki przechodzą na inne podmioty. Majątek zmarłego staje się spadkiem, który w drodze dziedziczenia nabywają inna bądź inne osoby. W takiej prawnej konfiguracji zmarły ma status spadkodawcy, zaś osoby dziedziczące po nim to spadkobiercy. Odpowiedzi na pytanie dlaczego śmierć podmiotu, któremu przysługiwały określone prawa podmiotowe (własność, wierzytelności i inne), a także prawne obowiązki, nie pociąga za sobą z reguły wygaśnięcia tych praw dostarczają, omówione poniżej, zasady i funkcje prawa spadkowego. Dodać jeszcze należy, że dziedziczenie jest przykładem sukcesji uniwersalnej; spadkobierca (spadkobiercy) wskutek jednego zdarzenia prawnego, tj. śmierci człowieka, nabywa ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, a przez to staje się jego następcą prawnym (sukcesorem, dziedzicem). Dziedziczenie jest przy tym sposobem pochodnego nabycia praw i obowiązków spadkowych. Niewątpliwie sukcesja uniwersalna polega na tym, że na podstawie jednego zdarzenia ogół praw i obowiązków majątkowych przechodzi z jednej osoby na drugą i to bez względu na to, czy następca prawny o tym wie. Pochodne nabycie praw majątkowych charakteryzuje się tym, że nabywca wstępuje w ogół praw i obowiązków poprzednika, czyli obciążenie go określonymi obowiązkami majątkowymi z zakresu prawa cywilnego uzależnione jest od stwierdzenia ich istnienia u poprzednika ; tak SN w uzasadnieniu do uchw. z 7.1.2004 r. (III CZP 98/03, OSNC 2005, Nr 2, poz. 27). Prawo spadkowe reguluje skutki śmierci osoby fizycznej jako podmiotu praw i obowiązków majątkowych o charakterze cywilnoprawnym. Następstwa zakończenia bytu prawnego osób prawnych regulują inne, właściwe przepisy prawa cywilnego. Z powyższego wynika, że spadkodawcą w rozumieniu prawa spadkowego może być wyłącznie osoba fizyczna, tj. człowiek mający w świetle art. 8 1 KC zdolność prawną. Z drugiej strony jednak spadkobiercą może być zarówno osoba fizyczna, w tym także, pod pewnym warunkiem nasciturus (zob. art. 927 2 KC), jak też i osoba prawna. II. Zasady prawa spadkowego 4 Za pomocą norm prawa spadkowego ustawodawca określa zasady dziedziczenia praw i obowiązków majątkowych, a konkretna treść wspomnianych zasad ma za zadanie realizację określonych funkcji tego działu prawa. Z zasad dziedziczenia przyjętych w obowiązującym polskim prawie spadkowym wynika, kto dziedziczy (jest spadkobiercą), jaka jest pozycja prawna spadkobiercy (możliwość przyjęcia lub odrzucenia spadku, zasady stwier- 2

1. Ogólna charakterystyka prawa spadkowego dzania nabycia spadku, zasady określające stanowisko współspadkobierców spadku, odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe, dział spadku pomiędzy współspadkobierców), a także, jaki jest zakres i środki ochrony bliskich zmarłego, którzy nie dziedziczą spadku (instytucja zachowku) i wreszcie, czy zachodzi możliwość zbycia spadku w drodze umowy. W szczegółowych rozwiązaniach polskie prawo spadkowe opiera się na trzech podstawowych zasadach. Wynika z nich po pierwsze, że spadek powinien, co do zasady, przypaść najbliższym krewnym spadkodawcy oraz jego małżonkowi. Cel ten realizowany jest za pomocą instytucji dziedziczenia z mocy ustawy, czy krócej: dziedziczenia ustawowego (zob. art. 931 i nast. KC). Wymieniona zasada służy umacnianiu pozycji rodziny i ochronie interesów najbliższych zmarłego. Po drugie zasadą jest, że spadkodawca może rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci; wyraża się w tym zasada swobody testowania (zob. art. 941 i nast. KC). Praktyczną realizacją tej zasady jest dziedziczenie na podstawie testamentu, czy krócej dziedziczenie testamentowe (zob. art. 941 i nast. KC). Poprzez swobodę testowania realizowana jest zasada możliwie pełnego respektowania woli spadkodawcy. Podstawową zasadą prawa spadkowego jest dążność do możliwie najpełniejszego urzeczywistnienia woli spadkodawcy. Do tego celu zmierzają również przepisy o formie testamentu, których celem jest zagwarantowanie, że to, co w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przedstawiono jako testament, stanowi rzeczywiście prawidłowo wyrażone rozporządzenie spadkodawcy na wypadek śmierci ; zob. uzasadnienie post. SN z 28.11.1977 r. (IV CR 494/77, OSN 1978, Nr 11, poz. 208). Ograniczenie zasady swobody (wolności) testowania musi wynikać wprost lub pośrednio z przepisów ustawy. Po trzecie wreszcie, mimo obowiązywania zasady swobody testowania, pewna część majątku zmarłego spadkodawcy przypaść powinna najbliższym krewnym i małżonkowi spadkodawcy; ta ostatnia zasada jest realizowana poprzez instytucję zachowku (zob. art. 991 i nast. KC). Tym samym swoboda testowania, choć ma znaczenie podstawowe, to nie jest zasadą absolutną. Instytucja zachowku w tym kontekście jest przykładem rozsądnego kompromisu pomiędzy zasadą swobody testowania a zasadą ochrony majątkowych interesów rodziny. 5 6 7 III. Funkcje prawa spadkowego Jeśli chodzi o funkcje prawa spadkowego, to po pierwsze, zasada sukcesji po zmarłym spadkobiercy wzmacnia majątkową autonomię podmiotów prawa cywilnego, co wraz z zasadą ochrony własności stanowi jeden z filarów prawa cywilnego. Majątkowa autonomia jednostki wyraża się zwłaszcza, dzięki instytucji testamentu, w prawie spadkodawcy do wskazania dziedzi- 8 3