INFORMACJE WSTĘPNE NA TEMAT JHP BN

Wanda Klenczon Instytut Bibliograficzny Biblioteka Narodowa INFORMACJE WSTĘPNE NA TEMAT JHP BN WERSJA ROBOCZA (VIII.2011) 1

SPIS TREŚCI Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej w dwadzieścia lat później... 3 Zasady doboru i redakcji merytorycznej haseł... 7 Jednostki leksykalne JHP BN... 12 Tematy... 12 Określniki... 16 Określniki rzeczowe (treściowe, ogólne)... 16 Określniki jednostkowe... 18 Określniki geograficzne... 19 Określniki chronologiczne... 22 Budowa rozwiniętego hasła przedmiotowego... 27 Struktura i prezentacja artykułu przedmiotowego JHP BN... 29 Udostępnianie JHP BN... 34 2

Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej w dwadzieścia lat później Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej (dalej JHP BN) jest językiem informacyjno-wyszukiwawczym o charakterze uniwersalnym stosowanym od kilkudziesięciu lat w bieżącej bibliografii narodowej, katalogach Biblioteki Narodowej oraz co najmniej kilkuset polskich bibliotekach. Język ten, będąc narzędziem opisu zawartości dokumentów gromadzonych w bibliotekach pozwala tworzyć poprawne i spójne punkty dostępu do treści: służy zapisywaniu informacji przez bibliotekarzy i jej wyszukiwaniu przez użytkowników systemu informacyjnego. Na jego słownictwo składają się tematy (samodzielne jednostki leksykalne) i określniki (pomocnicze jednostki leksykalne), a ustalone zasady gramatyki pozwalają na formułowanie wyczerpujących charakterystyk wyszukiwawczych dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Prace nad językiem haseł przedmiotowych obejmującym terminy stosowane w opracowaniu rzeczowym w katalogach BN i w bibliografii narodowej podjęto w początku lat pięćdziesiątych XX wieku. Na podstawie prowadzonej w Instytucie Bibliograficznym BN kartoteki przedmiotowej egzemplarza obowiązkowego zespół, w którego skład wchodzili: Władysław Bieńkowski, Maria Dembowska, Helena Hleb-Koszańska, Janina Jantzenowa, Jan Kossonoga i Henryk Sawoniak, opracował słownik, znany dziś jako Słownik Kossonogi (J. Kossonoga, Słownik tematów dla bibliografij i katalogów w układzie przedmiotowym, Warszawa 1956). Zespół odwoływał się do zasad i reguł metodycznych sformułowanych wcześniej przez Adama Łysakowskiego (A. Łysakowski, Katalog przedmiotowy. Teoria, Wilno 1928; tenże Katalog przedmiotowy: podręcznik, Warszawa 1946). Ten pierwszy polski opublikowany słownik języka haseł przedmiotowych o zakresie uniwersalnym liczył ok. 4500 haseł tematów (w tym odrzuconych, oraz określników). 3

Od 1957 roku Biblioteka Narodowa zamieszcza hasła przedmiotowe we wszystkich opisach bibliograficznych rejestrowanych w bieżącej bibliografii narodowej wydawnictw zwartych, Przewodniku Bibliograficznym, a od 1969 roku katalog przedmiotowy początkowo tradycyjny, kartkowy, a następnie zautomatyzowany - stał się głównym katalogiem rzeczowym BN. W latach osiemdziesiątych prace nad uporządkowaniem słownictwa podjęły Ewa Stępniakowa, kierowniczka Zakładu Katalogów Rzeczowych i Janina Trzcińska z Zakładu Przewodnika Bibliograficznego, które w 1989 r. przygotowały do druku pierwsze wydanie Słownika języka haseł przedmiotowych Biblioteki Narodowej (dalej: Słownik), a w ciągu następnych czternastu lat dwa kolejne wydania poprawione i uzupełnione (1993, 1997). Dokonały przeglądu całości słownictwa, selekcji wyrażeń archaicznych i nieprecyzyjnych, uzupełnień i przebudowy w zakresie wielu dziedzin, uporządkowały siatkę relacji. W latach 1997-2007 nad rozwojem JHP BN pracował zespół w składzie: Joanna Kędzielska, Wanda Klenczon i Anna Stolarczyk, wspierany przez konsultacyjny Zespół ds. rozwoju JHP BN. W 2000 i 2004 r. opublikowano kolejne wydania Słownika, znacznie rozszerzone i uzupełnione. Od września 2007 r. odpowiedzialność za rozwój JHP BN przejęła Pracownia Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej w Instytucie Bibliograficznym, pod kierownictwem Anny Stolarczyk. Ogólne kierunki rozwoju słownictwa i metodyki wyznacza nadal pracujący pod przewodnictwem Wandy Klenczon Zespół ds. rozwoju JHP BN, w którego skład wchodzą odpowiedzialni za opis przedmiotowy pracownicy Biblioteki Narodowej oraz przedstawiciele kilku wielkich bibliotek publicznych. Wszystkie hasła JHP BN są objęte kontrolą kartoteki wzorcowej tworzonej stopniowo od 1995 roku. Wówczas to zawartość kartoteki kartkowej przeniesiono do systemu MAK, a następnie do zintegrowanego systemu bibliotecznego INNOPAC i rozpoczęto tworzenie 4

wzorcowych haseł osobowych, korporatywnych, tytułowych i geograficznych stosowanych w katalogowaniu przedmiotowym. Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od początku prowadzona w formatach typu MARC - pierwotnie w formacie własnym BN (MARCBN), następnie w USMARC, obecnie MARC21. Umożliwiło to wykorzystywanie języka w systemach bibliotecznych przystosowanych do obsługi sieci odsyłaczy w systemie informacyjnowyszukiwawczym. Słownictwo jest stale uszczegóławiane, a wprowadzanie nowych tematów powoduje zmiany relacji w dotychczasowym zasobie. Przyrost słownictwa wynika zarówno z rozwoju nauki i techniki, który znajduje wyraz w publikacjach, z normalizacji haseł opisu bibliograficznego, do których w miarę możliwości dostosowuje się hasła opisu przedmiotowego, jak i z obejmowania opracowaniem przedmiotowych coraz to nowych grup dokumentów gromadzonych w bibliotekach. JHP BN był projektowany i prowadzony początkowo jako język opisu książek. Począwszy od lat 90-tych XX w. opracowaniem w JHP BN obejmowano kolejno: - artykuły z czasopism, - czasopisma, - dokumenty życia społecznego (m.in. druki ulotne, statuty i regulaminy, katalogi), - druki muzyczne, - dokumenty elektroniczne, - dokumenty dźwiękowe i audiowizualne, - dokumenty kartograficzne. Trwają prace nad rozbudową słownictwa i metodyką opracowania przedmiotowego dokumentów ikonograficznych, starych druków i rękopisów. 5

W 2009 r. dwadzieścia lat po pierwszej edycji Słownika JHP BN - podjęto prace, których celem jest uporządkowanie i aktualizacja słownictwa haseł przedmiotowych oraz weryfikacja zasad metodycznych. Zespół ds. rozwoju JHP BN podjął decyzję o stopniowym upraszczaniu gramatyki, którego pierwszym, najtrudniejszym etapem, była rezygnacja ze stosowania określników formalnych na rzecz wprowadzenia tematów wyrażających formę, rodzaj, gatunek, typ dokumentu (tzw. tematy formalne). Zmiany w metodyce i związane z nimi melioracje katalogu są na tyle istotne, że wszystkie dotychczasowe poradniki, instrukcje i wskazówki metodyczne straciły aktualność. Uporządkowanie zaleceń i popularyzacja aktualnych decyzji metodycznych są podstawowym zadaniem, jakie postawił sobie zespół przygotowujący niniejszy poradnik. Tekst ten kierujemy przede wszystkim do naszych użytkowników, bibliotekarzy-praktyków korzystających na co dzień z kartoteki wzorcowej JHP BN, pobierających i analizujących opisy bibliograficzne z baz Biblioteki Narodowej, opracowujących w tym języku bibliografie regionalne i dziedzinowe. Mamy nadzieję, że przedstawione wskazówki metodyczne mogą także być materiałem do szkolenia osób, które dopiero przystępują do opracowania przedmiotowego dokumentów. Użytkownikom JHP BN będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi i sugestie, które pozwolą ulepszyć niniejszy poradnik i uczynić go sprawnym narzędziem wszystkich bibliotekarzy opracowujących przedmiotowo zbiory. 6

Zasady doboru i redakcji merytorycznej haseł Autorki Słownika JHP BN, Ewa Stępniakowa i Janina Trzcińska, podtrzymały podstawową zasadę metodyki Adama Łysakowskiego, tj. zasadę wyszczególniającego formułowania tematów i uogólniającego formułowania określników i określiły zasady tworzenia zasobu słownictwa, które w większości są stosowane do dziś: Słownictwo ma charakter uniwersalny. JHP BN jest systemem otwartym, zasób słownictwa nie podlega żadnym ograniczeniom i odzwierciedla tematykę gromadzonych dokumentów. Przed wprowadzeniem do zasobu słownictwa przedmiotowego potencjalne tematy są poddawane kontroli merytorycznej i leksykalnej. Terminy i wyrażenia akceptowane do stosowania jako tematy powinny odpowiadać polskiej terminologii z danej dziedziny i pochodzić z wiarygodnych polskich źródeł informacji. Eliminowane są wyrażenia niejasne, archaiczne, gwarowe i środowiskowy żargon. Początkowo jako źródła tematów preferowano najbardziej popularne, jednotomowe encyklopedie, wychodząc z założenia, że jest to źródło najbardziej dostępne dla przeciętnego użytkownika. Obecnie podstawowym zasobem terminów są wielkie encyklopedie uniwersalne oraz encyklopedie dziedzinowe i słowniki terminologiczne, w mniejszym stopniu monografie i artykuły naukowe, wydawnictwa urzędowe, akty prawne. Terminy są ponadto weryfikowane w aktualnym słowniku języka polskiego. Od kilkunastu lat nieocenionym źródłem informacji i weryfikacji są zasoby internetowe, z zastrzeżeniem sprawdzenia wiarygodności źródła. Dalszym etapem kontroli leksyki jest zapewnienie jednolitości i jednoznaczności słownictwa, czyli eliminacja synonimów i rozróżnienie homonimów. 7

Jeśli dany przedmiot może być opisany za pomocą więcej niż jednego terminu, należy zdecydować, które z wyrażeń będzie terminem stosowanym w danym zbiorze informacji, a które zostaną odrzucone, tzn. wystąpią jedynie w charakterze odsyłaczy kierujących do terminu właściwego. Dotyczy to zarówno synonimów w ścisłym znaczeniu słowa, jak i wyrażeń bliskoznacznych w stopniu, który utrudnia lub uniemożliwia wybór właściwego terminu (quasi-synonimy). Spośród wyrażeń synonimicznych i wybiera się, w kolejności preferencji: - przyjęte w encyklopediach uniwersalnych, - przyjęte w encyklopediach specjalistycznych, - częściej spotykane w piśmiennictwie, bazach danych czy zasobach internetowych. Np.: Alkoholizm (nie: Pijaństwo) Łowiectwo (nie: Myślistwo) Histopatologia (nie: Histologia patologiczna) Mikroelementy (nie: Pierwiastki śladowe) Barwa (nie: Kolor) Oporniki (nie: Rezystory) Przeznaczenie (nie: Los, nie: Predestynacja) Omdlenie (nie: Zemdlenie, nie: Utrata przytomności) Działalność charytatywna (nie: Dobroczynność, nie: Filantropia) Eliminacja synonimów sprawia, że dokumenty o określonym przedmiocie gromadzone są pod jedną nazwą, niezależnie od terminologii podawanej w tekstach. Książki dotyczące jednego przedmiotu, a zatytułowane: Chemia rolna : podstawy teoretyczne i praktyczne 8

Chemia rolnicza : podręcznik dla studentów wyższych szkół rolniczych Chemizacja w ogrodnictwie Agrochemia : poradnik nawożenia i ochrony roślin będą opisane tym samym hasłem Agrochemia, ponieważ taki termin przyjęto w Słowniku JHP BN, a pozostałe uznano za warianty nazwy formy odrzucone: temat/okr. Agrochemia NU Chemia rolna NU Chemikalia - stosowanie - rolnictwo NU Chemizacja rolnictwa NU Rolnictwo - chemia TS Chemia TS Rolnictwo - badanie TK Nawozy TK Pestycydy Analogicznie, książki o tytułach: Mikroelementy w życiu roślin, zwierząt i ludzi Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym Biopierwiastki w praktyce medycznej będą skupione w katalogu przedmiotowym pod jednym hasłem: Mikroelementy temat/okr. Mikroelementy NU Biopierwiastki NU Pierwiastki śladowe TS Pierwiastki chemiczne TK Analiza śladowa TK Biochemia TW Mikronawozy Homonimy różnicujemy za pomocą dopowiedzeń, którymi zwykle są skróty nazw dziedzin pochodzące z wykazu skrótów zamieszczanego w Encyklopedii Powszechnej PWN. 9

Np.: Róża (bot.) i Róża (med.) Byliny (bot.) i Byliny (lit.) Mars (astr.) Rak (med.) i Mars (rel.) i Rak (zool.) Inteligencja (psychol.) i Inteligencja (socjol.) gdzie bot. = botanika, med. = medycyna, lit. = literatura, astr. = astronomia, rel. = religia, religioznawstwo, zool. = zoologia, psychol. = psychologia, socjol. = socjologia.. Dopowiedzenie rozróżniające dodaje się również wtedy, gdy dany termin występuje w Słowniku tylko w jednym znaczeniu, np.: Róg (muz.) Kompilatory (informat.) Wrotki (zool.). Jeśli skrót nazwy dziedziny nie wystarcza do rozróżnienia dwu terminów, należy użyć innego, bardziej precyzyjnego dopowiedzenia identyfikującego, np.: Kusaki (ptaki) i Kusaki (chrząszcze) dopowiedzenie (zool.) nie rozróżniłoby tych tematów. Powyżej opisane zasady doboru redakcji haseł nie zawsze można zastosować w praktyce. Nowe zjawiska społeczne, odkrycia, technologie, aktualne wydarzenia polityczne zwykle nie są jeszcze ujmowane i definiowane w dostępnych publikacjach typu encyklopedycznego i słownikowego, stąd problem ze znalezieniem odpowiedniej, a nie całkiem potocznej nazwy. 10

Tematy JHP BN bywają więc formułowane na podstawie innych dostępnych źródeł zagranicznych baz danych, publicystyki, zasobów internetowych o charakterze popularnym czy okazjonalnym; czasem po utrwaleniu się bardziej właściwego nazewnictwa bywają zmieniane. Pewna grupa terminów, np. z zakresu nauk społecznych, ekonomicznych czy technicznych, które funkcjonują wyłącznie w wersji anglojęzycznej i nie mają polskiego odpowiednika jest wprowadzana w wersji obcojęzycznej (np.: Timesharing, Public relation, Hosting, Outsourcing, Streetworking). 11

Jednostki leksykalne JHP BN JHP BN zawiera słownictwo, które umożliwia budowę haseł adekwatnie charakteryzujących treść i formę dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Każdy byt, obiekt, pojęcie, zjawisko, które posiada własną nazwę i jest zdefiniowane w wiarygodnych źródłach informacji, powinno być wyrażone odpowiednim tematem. Na słownictwo JHP BN składają się tematy i określniki Tematy Temat to nazwa pospolita lub własna użyta do wyrażenia przedmiotu lub formy dzieła. Tematy są jednostkami samodzielnymi leksykalnie i składniowo, tzn. mogą samodzielnie stanowić hasło przedmiotowe. Tematy dzielimy na sześć podstawowych typów: - rzeczowe (treściowe, ogólne) - osobowe - korporatywne (z podziałem na tematy odnoszące się do ciał zbiorowych i imprez) - tytułowe - geograficzne - formalne. Podział ten ma ścisły związek ze strukturą formatu MARC21 rekordu bibliograficznego i wzorcowego każdej grupie odpowiada odpowiednie pole formatu o określonej strukturze wewnętrznej. 12

Tematy rzeczowe (treściowe, ogólne) Reprezentują ogólne pojęcia lub powtarzalne przedmioty zwykle wyrażane rzeczownikami pospolitymi. Większość tematów ma formę rzeczownika np.: Matematyka, Prawo, Rolnictwo, Jeziora, Uczucia, Ptaki, Samochody, Szlachta, Archeolodzy Występują także połączenia: - rzeczownika z przymiotnikiem (z reguły w szyku porzeczownikowym, naturalnym w języku polskim) np. Prawo cywilne, Rodzina zastępcza, Sztuka polska, Ssaki drapieżne, Badania nieniszczące - dwu rzeczowników np.: Degradacja środowiska, Ochrona zabytków, Ciśnienie krwi, Parki i ogrody Tematy wielowyrazowe (które często nie zachowują szyku porzeczownikowego) występują przede wszystkim wtedy, kiedy takie trwałe połączenie wyrazów funkcjonuje w terminologii naukowej czy fachowej. np.: Warunkowe zawieszenie wykonywania kary, Atopowe zapalenie skóry, Przewlekła obturacyjna choroba płuc. W grupie tematów rzeczowych można wyodrębnić kilka charakterystycznych podgrup: - tematy językowo etniczne Są to tematy (przede wszystkim z zakresu literatury, językoznawstwa i sztuki), które uzupełniane są przymiotnikiem pochodzących od nazwy języka/języków, nazw narodów i innych grup etnicznych lub państw Np.: Język polski, Idiomy polskie, Przyimek polski, Nazwy miejscowe kanadyjskie, Pismo arabskie, Wywiad polski, Dyplomacja szwajcarska, Kuchnia skandynawska, 13

Uwaga: Znaczna część tematów językowo-etnicznych, wyrażająca formy piśmiennicze i wydawnicze, rodzaje i gatunki artystyczne, literackie i muzyczne jest obecnie traktowana jako tematy formalne, np. Encyklopedie polskie, Słowniki polsko-angielskie dla dzieci, Czasopisma historyczne kanadyjskie, Powieść kryminalna szwajcarska, Fotografia prasowa polska, Miedzioryt włoski ( zob. niżej Tematy formalne). - tematy etniczne Są to tematy będące nazwami grup etnicznych, które nie są trwale identyfikowane z obszarem konkretnego państwa, np.: Indianie, Łemkowie, Arabowie, Żydzi. Uwaga: nie wprowadza się haseł nazywających grupy narodowe typu: Polacy, Francuzi, Albańczycy, które można identyfikować za pomocą państwa, które zamieszkują. Stosuje się w tym przypadku temat geograficzny nazwę państwa, ewentualnie z określnikami wskazującymi na aspekt, np.: Polska socjologia, Rosja ludność. Szczególnym rodzajem tematów etnicznych są natomiast tematy odnoszące się do grup narodowych (lub grup obywateli państwa) trwale lub czasowo znajdujących się poza miejscem pochodzenia, np.: Polacy za granicą, Niemcy za granicą, Czesi za granicą. 14

- tematy chronologiczne Są to tematy, w których istotnym elementem jest chronologia, najczęściej wyrażona datą lub przedziałem dat. Do grupy tej należą nazwy wojen, rewolucji, bitew, układów i umów międzynarodowych i innych wydarzeń globalnych lub lokalnych, np.: Wojna 1775-1783 r. amerykańsko-angielska, Rewolucja 1789 r. francuska, Powstanie 1794 r. kościuszkowskie, Bitwa 1939 r. nad Bzurą, Traktat brzeski z Ukrainą (1918), Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone 2001 r. - tematy jednostkowe traktowane jako ogólne Są to nazwy własne urządzeń, obiektów i produktów, takich jak statków, marek i modeli samochodów, typów samolotów, systemów i programów komputerowych, np: Dar Młodzieży (żaglowiec), Ford Mondeo, Windows, Firefox, PZL P-37 Łoś, Tematy osobowe, korporatywne, tytułowe, geograficzne, które umownie nazywa się tematami jednostkowymi, są tworzone zgodnie ze ścisłymi regułami obowiązującymi przy tworzeniu analogicznych haseł stosowanych w opisie bibliograficznym dokumentów. Jakkolwiek opis rzeczowy nie podlega normalizacji w takim zakresie jak opis formalny, wskazane jest aby hasła tego samego typu, mimo że są używane w różnych kontekstach i w różnych strefach opisu, otrzymywały tę samą formę. Szczegółowe zasady doboru, budowy i stosowania tematów jednostkowych oraz tematów formalnych zob. niżej rozdziały 15

Określniki Określniki są wyrażeniami niesamodzielnymi składniowo, tzn. nie mogą samodzielnie stanowić hasła przedmiotowego. Są elementem dodawanym po temacie w celu wskazania kontekstu, aspektu, ujęcia, punktu widzenia, lokalizacji przedmiotu dokumentu w czasie i przestrzeni. Określniki dzielimy na: - rzeczowe (treściowe, ogólne) - jednostkowe - geograficzne - chronologiczne i w tym szyku zamieszczamy je w haśle przedmiotowym. Określniki rzeczowe (treściowe, ogólne) mają postać nazwy ogólnej, pospolitej (nazwy dziedzin wiedzy i życia, okoliczności, aspekty przedmiotu) np.: historia, archeologia, fizjologia, prawo, psychologia, badanie, zarządzanie, nauczanie, metody, hodowla. Wszystkie określniki rzeczowe (ogólne) są kontrolowane kartoteką wzorcową. W rekordzie wzorcowym zawsze jest zapisany zakres stosowania danego określnika, tzn. wskazanie, po jakich kategoriach tematów lub po jakich konkretnych tematach można stosować dany określnik, np.: określnik archeologia Uwagi Uwagi ok określnik - - archeologia - stosuje się po nazwach geograficznych i po tematach ogólnych 16

określnik hodowla Uwagi Uwagi ok określnik - - hodowla - stosuje się po tematach z dziedziny biologii i zootechniki określnik bezrobocie Uwagi Uwagi ok określnik - - bezrobocie - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata oraz po tematach: Euroregiony, Miasta, Metropolie (urban.), Obszary popegeerowskie, Regiony przygraniczne, Strefa podmiejska, Wieś. Stosuje się także po nazwach kategorii osób określnik nauczanie Uwagi Uwagi ok określnik - - nauczanie - stosuje się po nazwach języków, po tematach ogólnych i formalnych oraz po nazwach osobowych hierarchów Kościoła i przywódców duchowych poszczególnych religii i wyznań Przykłady zastosowania: Mazowsze archeologia (=archeologia Mazowsza, wykopaliska archeologiczne na Mazowszu) Broń archeologia (=broń odkryta, pozyskana w czasie prac archeologicznych) Bydło hodowla (= hodowla bydła) Nauczyciele bezrobocie (= zjawisko bezrobocia wśród nauczycieli, nauczyciele bezrobotni) Język hiszpański nauczanie (=nauczanie języka hiszpańskiego) Literatura polska historia nauczanie (=nauczanie historii literatury polskiej) Uwaga: Zakres stosowania określnika odnosi się do określników występujących bezpośrednio po temacie, na pozycji pierwszego określnika rzeczowego w haśle. Zasada ta nie rozciąga się na dalsze pozycje, tzn. nie dotyczy drugiego (i ewentualnie kolejnych) określnika rzeczowego, np.: 17

hasło Sudety turystyka obiekty i urządzenia jest poprawne, mimo że z zapisu w uwadze stosowania określnika obiekty i urządzenia wynika że stosuje się go wyłącznie po nazwach ciał zbiorowych.. Określnik ten występuje w powyższym przykładzie jako drugi określnik rzeczowy w haśle, po określniku turystyka, który jest stosowany po nazwach geograficznych. (nieprawidłowe byłoby hasło Sudety obiekty i urządzenia) podobnie hasło Warszawa - środowisko ochrona jest poprawne, mimo że zapisu w uwadze stosowania określnika ochrona wynika, że stosuje się go wyłącznie po tematach ogólnych i po nazwach obiektów fizjograficznych. Określnik ten występuje w powyższym przykładzie jako drugi określnik rzeczowy w haśle, po określniku środowisko, który jest stosowany po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata. (nieprawidłowe byłoby hasło Warszawa ochrona) Określniki jednostkowe zawierają nazwę własną jednostkową (grupa etniczna, nazwa obiektu) np.: Słowianie, Arabowie, kościół św. Trójcy, zamek Ogrodzieniec Uwaga: określniki jednostkowe występujące po nazwach geograficznych (części miejscowości, obiekty w miejscowościach itp.) nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką wzorcową. W kartotece sporządza się rekord wzorcowy hasła geograficznego z towarzyszącym określnikiem, np.: Iwanowice Włościańskie (woj. małopolskie) - kościół św. Trójcy Podzamcze (woj. śląskie) - zamek Ogrodzieniec 18

Uwaga: nie są określnikami jednostkowymi tytuły dzieł autorskich zapisywane po nazwie osobowej, nazwy ciał zbiorowych podrzędnych (jednostek organizacyjnych niższego szczebla) zapisywane po nazwie ciała zbiorowego ani części utworów zapisywane po haśle tytułowym, np.: Pan Tadeusz w haśle Mickiewicz, Adam (1798-1855). Pan Tadeusz Oddział Zagraniczny w haśle Polska Partia Socjalistyczna (1892-1948). Oddział Zagraniczny. Apokalipsa św. Jana w haśle Biblia. NT. Apokalipsa św. Jana Nazwy tego typu są wpisywane w odpowiednie podpola w polach 100/600, 110/610 i 130/630. Określniki geograficzne lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni (np. obiekty na danym terytorium) lub wskazują na obszar działania, pochodzenie (np. osoby działające na danym terenie lub pochodzące z jakiegoś regionu). W JHP BN określnikiem geograficznym mogą być jedynie nazwy państw (aktualnie istniejących i historycznych), jednostek większych od państw, takich jak kontynenty i ich części oraz nazwy mórz i oceanów, np.: Polska, Niemcy, Włochy, Japonia, Rzym, krzyżackie państwo Ameryka, Ameryka Północna, Azja Skandynawia, Bliski Wschód, Afryka Północna Atlantyk, Bałtyk, Egejskie, Morze Przykłady zastosowania: 19

Zamki i pałace Polska (= zamki i pałace na terytorium Polski) Archeolodzy Finlandia (= archeologowie pochodzenia fińskiego lub związani z Finlandią) Marginalizacja społeczna - krzyżackie, państwo (=zjawisko marginalizacji pewnych grup społecznych w dawnym państwie krzyżackim) Drogi Skandynawia (= drogi lub sieć dróg w Skandynawii) Dorsz połowy - Bałtyk (= połowy dorsza w Bałtyku) Na prawach wyjątku jako określnik geograficzny można stosować nazwy niektórych krain historycznych i miast-państw, np.: Śląsk, Czeczenia (Rosja), Inflanty, Niderlandy, Tybet (Chiny), Wolne Miasto Gdańsk. Uwagi o możliwości stosowania w określniku geograficznym nazwy geograficznej innej niż należące do wymienionych wyżej grup są zamieszczone w rekordach wzorcowych, np.: temat NU Wolne Miasto Gdańsk Freie Stadt Danzig NU Gdańsk (woj. pomorskie) - 1918-1939 r. TK Uwagi Gdańsk (woj. pomorskie) zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Wolne Miasto Gdańsk, np.: Mieszkania socjalne - Wolne Miasto Gdańsk, Handel zagraniczny - Wolne Miasto Gdańsk s temat NU NU TK TK TK TK Niderlandy Nederlanden Pays Bas Belgia Flandria Holandia Luksemburg zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Niderlandy, np.: Reformacja - Niderlandy, Kształcenie za granicą - Niderlandy 20

Źródło EP. 1994 Źródło Uwagi WEP Niderlandy - zakres chronologiczny: dla Holandii do 1571 r.; dla Belgii do 1790 r. Przykłady zastosowania: Porty - Wolne Miasto Gdańsk Znaki cechowe Niderlandy -15-17 w. Określniki geograficzne nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką wzorcową, tzn. nie tworzy się odrębnych rekordów wzorcowych dla wszystkich nazw geograficznych, które mogą wystąpić w funkcji określnika geograficznego. Informacje o tym, czy dana nazwa geograficzna może być stosowana jako określnik będą sukcesywnie dopisywane w polu uwag w rekordach wzorcowych odpowiednich tematów geograficznych. Uwaga: W JHP BN nie są stosowane w funkcji określnika geograficznego nazwy miejscowości, regionów, jednostek administracji państwowej lub kościelnej, obiektów fizjograficznych (z wyjątkiem mórz i oceanów). W opisach dokumentów, które traktują o faktach, zjawiskach, obiektach na obszarze mniejszym niż państwo występuje więc określnik geograficzny uogólniający, np.: Zamki i pałace - Czechy (choć dokument dotyczy pałacu w Pradze) Rolnictwo ekologiczne - Polska (choć dokument dotyczy rolnictwa ekologicznego w Małopolsce) Adekwatną nazwę obszaru lokalizującego przedmiot dokumentu należy wówczas wskazać w kolejnym haśle przedmiotowym wyrażonym nazwą geograficzną, np.: Zamki i pałace - Czechy Praga (Czechy) - pałac Fürstenbergów Rolnictwo ekologiczne - Polska 21

Małopolska - rolnictwo Określniki chronologiczne lokalizują przedmiot dokumentu w czasie. W JHP BN określniki chronologiczne mają uogólniający charakter: - dla okresu do 1900 r. stosuje się wyłącznie zapisane cyframi arabskimi stulecia, np. 12 w., 15 w., 19 w. lub przedziały wieków, np.: 15-17 w., 16-19 w. - dla okresu po 1900 można stosować określniki 20 w. i 21 w. lub wyrażone wiekami szersze zakresy np. 18-20 w., 19-21 w., ale przede wszystkim stosuje się określniki odpowiadające węższym okresom, związane zazwyczaj z historią polityczną świata, regionu lub państwa, np. 1914-1918 r., 1945-1948 r., 1944-1989 r., od 1989 r., od 1990 r. Wszystkie określniki szczegółowe dla 20 w. i 21 w. są kontrolowane kartoteką wzorcową i w rekordzie wzorcowym mają zapisany zakres stosowania, np.: określnik 1914-1918 r. Uwagi ok Uwagi określnik chronologiczny - - 1914-1918 r. - do ogólnego stosowania określnik 1944-1956 r. Uwagi Uwagi ok określnik chronologiczny - - 1944-1956 r. - stosuje się po temacie i określniku - Polska określnik 1945-1992 r. Uwagi ok Uwagi określnik chronologiczny - - 1945-1992 r. - stosuje się po temacie i określniku 22

- Czechosłowacja, Czechy, Słowacja Opracowując dokumenty, których przedmiot chcemy zlokalizować w 20-21 w. należy uważnie dobierać określniki chronologiczne w powiązaniu z tematem geograficznym lub określnikiem geograficznym jaki stosujemy w danym haśle, np.. opracowując publikację Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956 : taktyka, strategia, metody. Cz. 2, Lata 1948-1949 hasła przedmiotowe Służba bezpieczeństwa Polska oraz Polska - polityka wewnętrzna możemy uzupełnimy określnikiem 1944-1956 r., który stosuje się po temacie i określniku Polska. opracowując publikację Polsko-rosyjskie stosunki ekonomiczne : problemy, bariery, perspektywy : (sympozjum okrągłego stołu) [3-4 marca 1997 r. w Warszawie] hasło przedmiotowe Polska - a Rosja gospodarka możemy uzupełnimy określnikiem od 1989 r., który jest określnikiem ogólnego stosowania, natomiast hasło Rosja - a Polska - gospodarka należy uzupełnić specyficznym określnikiem od 1991 r. odnoszącym się do Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRR. określnik od 1991 r. Uwagi Uwagi ok określnik chronologiczny - - od 1991 r. - stosuje się po tematach i określnikach: Jugosławia, Rosja oraz po nazwach krajów b. Jugosławii i b. ZSRR W opisie przedmiotowym jednej publikacji często występują więc różne określniki geograficzne, związane z realiami politycznymi poszczególnych państw np.: 23

Publikacja Polsko-czeska współpraca muzealna : dorobek i perspektywy otrzyma hasła Muzealnictwo Czechy - od 1993 r. Czechy - a Polska kultura - od 1993 r. (określnik od 1993 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Czechy dla wyrażenia okresu po rozpadzie Czechosłowacji i powstaniu niezależnych państw czeskiego i słowackiego) oraz Muzealnictwo Polska - od 1989 r. Polska - a Czechy kultura - od 1989 r. Wspomnienia rosyjskiej arystokratki Dzienniki berlińskie : 1940-1945 otrzymają hasła Vasilčikov, Marie (1917-1978) Arystokracja Rosja - 1939-1945 r. Pamiętniki rosyjskie -1939-1945 r. oraz Rosjanie za granicą Niemcy - 1933-1945 r. Berlin (Niemcy) -1933-1945 r. (określnik 1933-1945 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Niemcy oraz po tematach geograficznych zawierających nazwy regionów i miejscowości zlokalizowanych w Niemczech dla wyrażenia okresu Trzeciej Rzeszy) a także 24

Hitleryzm zwalczanie Niemcy. To hasło nie wymaga użycia określnika chronologicznego, gdyż temat Hitleryzm jest już nacechowany chronologicznie. Uwaga: jeśli w haśle przedmiotowym występują dwie nazwy geograficzne (w temacie i w określniku), wówczas określnik chronologiczny odnosi się do tematu, np.: Polska polityka Niemcy - 1944-1956 r. (określnik -1944-1956 r. odnosi się do tematu Polska) Niemcy - a Czechosłowacja - 1918-1945 r. (określnik -1918-1945 r. odnosi się do tematu Niemcy) Uwaga: po tematach formalnych z wyjątkiem tematów Pamiętniki i Publicystyka (i tematów węższych zakresowo, np. Felieton) stosuje się wyłącznie określniki chronologiczne wyrażone wiekiem, np. Powieść polska 20 w. (nie: Powieść polska 1918-1939 r.), Poezja angielska 21 w. (nie: Poezja angielska od 2001 r.). Określniki chronologiczne odnoszące się do krótszych okresów mogą być natomiast stosowane wówczas, gdy przedmiotem dokumentu jest forma, rodzaj, gatunek w ujęciu historycznym, np. Powieść polska historia 1918-1939 r. 25

Po wybranych grupach tematów można stosować określniki chronologiczne swobodne, niekontrolowane kartoteką wzorcową, a wyrażone datą roczną. Dotyczy to tematów związanych z wyborami powszechnymi (np. Wybory parlamentarne, Wybory samorządowe, Wybory prezydenckie), spisami ludności (Spis powszechny, Spis ludności) oraz klęskami elementarnymi (np. Powódź, Trzęsienie ziemi). Przykłady zastosowania: Powódź Czechy 1997 r. Wybory prezydenckie Polska 2010 r. Spis powszechny Węgry - 1990 r. Szczególnym określnikiem chronologicznym jest określnik zaczynający się od frazy stan na, stosowany po tematach z dziedziny prawa. i określniku - prawo, po określniku - podział administracyjny, podział polityczny i po tematach wyrażających badania środowiska człowieka Przykłady zastosowania: Prawo cywilne Polska stan na 1990 r. Policja prawo Stany Zjednoczone stan na 2001 r. Europa - podział polityczny - stan na 1815 r. Bałtyk (wybrzeże) środowisko Polska - stan na 2006 r. 26

Budowa rozwiniętego hasła przedmiotowego Hasło przedmiotowe JHP BN jest budowane wg następującego schematu: TEMAT (dopowiedzenie) określnik/-i rzeczowe - określnik geograficzny - określnik chronologiczny. np.: Prawo rodzinne historia Polska 19-21 w Kobieta bezrobocie Europa od 2001 r. Zamki i pałace Czechy Młodzież psychologia Opowiadanie polskie 20 w. W uzasadnionych przypadkach w haśle przedmiotowym może wystąpić więcej niż jeden określnik rzeczowy, np.: Warszawa kultura socjologia 1944-1956 r.. Wody podziemne ochrona prawo Polska stan na 2005 r. W haśle przedmiotowym nie może wystąpić więcej niż jeden określnik geograficzny i więcej niż jeden określnik chronologiczny. Jeśli przedmiot dokumentu lokalizujemy w wielu miejscach lub w różnych okresach, należy zbudować odpowiednio więcej haseł przedmiotowych uwzględniających wszystkie uwarunkowania, np.: charakterystykę przedmiotową dokumentu na temat polityki społecznej w Polsce i w Austrii będą stanowić dwa hasła: Polityka społeczna Polska oraz Polityka społeczna Austria 27

(nie: Polityka społeczna Polska Austria), wybór tekstów dotyczących przemysłu zbrojeniowego w okresie pierwszej i drugiej wojny światowej opiszemy za pomocą haseł: Przemysł zbrojeniowy 1914-1918 r. oraz Przemysł zbrojeniowy 1939-1945 r. (nie: Przemysł zbrojeniowy 1914-1918 r. 1939-1945 r.) 28

Struktura i prezentacja artykułu przedmiotowego JHP BN Kartoteka wzorcowa JHP BN jest prowadzona w formacie MARC21 rekordu wzorcowego. Hasła przedmiotowe są w rekordzie uporządkowane i zapisane w odpowiednich polach opatrzonych etykietami właściwymi dla rodzaju hasła i jego funkcji, co zapewnia poprawne funkcjonowanie indeksu przedmiotowego w systemie zautomatyzowanym. Dla osób korzystających z kartoteki wzorcowej haseł przedmiotowych jako źródła informacji o słownictwie i podstawowych regułach metodycznych kluczowe są: Pola grupy 1XX zawierają hasło wzorcowe, czyli hasło przyjęte do stosowania Pola grupy 4XX terminy odrzucone, hasła których nie należy używać Pola grupy 5XX terminy wchodzące w relacje, rozróżniane na podstawie zawartości podpola w - jeśli podpole w zawiera kod g termin szerszy - jeśli podpole w zawiera kod h termin węższy - jeśli podpole w nie jest wypełnione termin skojarzony Np.: LDR %b n %c z %d + %e + %f n %g + %h +4500 001 %a a10089640 008 %a 050120+!!as9nnbabn++++++++++!a+ana++++!+ 010 %a p 2004308773 039 %a 9 %y 200506041107 %z VLOAD 040 %a WA N %c WA N 29

150 %a Rynek ubezpieczeniowy 450 %a Rynek reasekuracyjny 450 %a Ubezpieczenia %x handel 550 %a Brokerzy ubezpieczeniowi 550 %w g %a Rynek finansowy 550 %a Ryzyko 550 %w h %a Ubezpieczenia 902 %a 070809 Wzorcowe hasła przedmiotowe są zapisywane w polach formatu MARC21 opatrzonych następującymi etykietami: Pola grupy 1xx 100 hasło osobowe 110 hasło korporatywne nazwa ciała zbiorowego 111 hasło korporatywne nazwa imprezy 130 hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) 150 hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) 151 hasło geograficzne 155 hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) 180 określnik ogólny (rzeczowy) 182 określnik chronologiczny 30

400 hasło osobowe odsyłacz całkowity 410 hasło korporatywne nazwa ciała zbiorowego odsyłacz całkowity 411 hasło korporatywne nazwa imprezy odsyłacz całkowity 430 hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) odsyłacz całkowity 450 hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) odsyłacz całkowity 451 hasło geograficzne odsyłacz całkowity 455 hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) odsyłacz całkowity 500 hasło osobowe wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 510 hasło korporatywne nazwa ciała zbiorowego wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 511 hasło korporatywne nazwa imprezy wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 530 hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 550 hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 551 hasło geograficzne wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 555 hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) wchodzące w relacje z hasłem w polu z grupy 1XX 260 odsyłacz orientacyjny całkowity 360 odsyłacz orientacyjny podpola określników: 31

x określnik ogólny (rzeczowy) lub jednostkowy z określnik geograficzny y określnik geograficzny Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od ponad piętnastu lat prowadzona w formacie typu MARC (początkowo USMARC, obecnie MARC21) i w tym formacie jest udostępniana. Jednak ze względu na przyzwyczajenia i wygodę naszych użytkowników przedstawiamy kartotekę również w tradycyjnie stosowanym schemacie, zbliżonym do zapisu artykułów deskryptorowych w tezaurusach. Pierwszą wyświetlaną, podstawową maską prezentacji publicznej rekordu hasła przedmiotowego JHP BN jest zapis jaki przyjęto w Słowniku począwszy od drugiego wydania. Hasła przedmiotowe w artykule są oznaczone następującymi symbolami: [Termin przyjęty pierwszy element artykułu, brak oznakowania] NU = nie używaj (synonim lub quasi-synonim) TS = termin szerszy (nadrzędny) TW = termin węższy (podrzędny) TK = termin kojarzeniowy Terminy odrzucone odsyłają do terminów przyjętych poprzedzonych symbolem U = używaj Np.: temat/okr. Rynek ubezpieczeniowy 32

NU NU TK TS TK TW Rynek reasekuracyjny Ubezpieczenia - handel Brokerzy ubezpieczeniowi Rynek finansowy Ryzyko Ubezpieczenia 33

Udostępnianie JHP BN W 1989 r. zasób słownictwa JHP BN po raz pierwszy udostępniono publicznie jako drukowany Słownik Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Kolejne zmienione i rozszerzone wydania publikowano w odstępach czteroletnich, w 1993, 1997, 2001 i 2005 r.. Słownik drukowany zawierał wszystkie hasła ogólne oraz określniki, a z haseł jednostkowych jedynie te, które wchodzą w relacje z hasłami ogólnymi. Wydanie piąte z 2005 r. byłą ostatnią edycją drukowaną. Od 2001 r. kartoteka wzorcowa JHP BN w formacie MARC21 jest prezentowana w witrynie elektronicznej BN ścieżki dostępu: www.bn.org.pl > Dla bibliotekarzy > JHP BN > Słownik lub bezpośrednio pod adresem http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?bm=19 ) jako baza danych w programie MAK. Baza jest aktualizowana raz w tygodniu. 34

Kartoteka wzorcowa obejmuje wszystkie hasła JHP BN (tematy ogólne i jednostkowe oraz określniki), nie zawiera natomiast haseł przedmiotowych rozwiniętych. Zainteresowane biblioteki mogą uzyskać tę bazę na nośniku elektronicznym lub w postaci pliku w formacie wymiennym. W trybie tygodniowym w witrynie BN są udostępniane wykazy zmian w słownictwie JHP BN (http://www.bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/jhp-bn/wykazy-zmian ) z podziałem na wykazy haseł nowych, usuniętych i zmodyfikowanych. 35

Hasła nowe i zmodyfikowane można również pobierać z serwera BN w pliku. Kartoteka wzorcowa jest podstawowym i najbardziej aktualnym źródłem informacji o zasobie słownictwa i z niej przede wszystkim powinny korzystać osoby katalogujące przedmiotowo w JHP BN. Mając świadomość wielu zalet edycji drukowanej (zwłaszcza na etapie szkolenia, ale również w przypadku bardziej zaawansowanych poszukiwań rozwiązań modelowych), będziemy udostępniać Słownik JHP BN w wersji edycyjnej w witrynie BN w formacie PDF. Bibliotekarze będą mieli możliwość pełnego przeszukiwania tekstu artykułów przedmiotowych (w tym pól uwag), a w razie potrzeby również wydruku części lub nawet całości pliku. 36

Od 2005 r. hasła JHP BN, w tym także hasła przedmiotowe rozwinięte są dostępne w katalogu NUKAT (www.nukat.edu.pl > dla katalogujących > Przedmiot/Gatunek/Forma), od sierpnia 2007 r. baza jest aktualizowana raz w tygodniu. Uwaga: w katalogu NUKAT w indeksie Przedmiot/Gatunek/Forma są prezentowane hasła przedmiotowe języków: KABA, JHP BN i MeSH. 37

Osoby katalogujące przedmiotowo w JHP BN, a korzystające z tego źródła informacji, powinny zwracać uwagę na zapis o pochodzeniu rekordu wzorcowego i stosować w swoich katalogach jedynie hasła oznaczone JHP BN. 38

Korzystanie z kartoteki wzorcowej JHP BN w programie MAK W udostępnianej kartotece wzorcowej JHP BN tematy i określniki są dostępne przez jeden wspólny indeks z etykietą temat/okr.. Każde z haseł przyjętych do stosowania ma w rekordzie wzorcowym ma tę samą etykietę co nie oznacza, że hasło to można stosować zarówno w funkcji tematu jak i określnika. Temat zapisywany jest zawsze wielką literą, a jego rekord wzorcowy zawiera z reguły informacje o hasłach odrzuconych i/lub powiązanych oznaczone symbolami NU, TS, TK, TW. Określnik zapisywany jest małą literą, rekord wzorcowy nie zawiera terminów powiązanych (z nielicznymi wyjątkami), natomiast zawsze zawiera informację o zakresie stosowania danego określnika. Jednoznaczny zapis występuje w formacie MARC21, gdzie tematy występują w polach z etykietami 100, 110, 111, 130, 150, 151, 155, natomiast określniki w polach z etykietami 180, 182. 39

Indeks kartoteki wzorcowej zawiera zarówno hasła przyjęte do stosowanie, jak i terminy odrzucone. Poszukując odpowiednich tematów nie można poprzestać na sprawdzeniu, czy dany termin pojawia się w indeksie, należy otworzyć rekord wzorcowy i sprawdzić, czy poszukiwany temat nie jest opatrzony symbolem NU. Jeśli tak, należy sprawdzić jaki termin synonimiczny lub quasi-synonimiczny został przyjęty do stosowania. 40

Np. z 20 pozycji indeksowych jedynie sześć (02, 04, 07, 09, 12, 14, 15,) to hasła przyjęte do stosowania, pozostałe to formy odsyłaczowe zapisane w rekordach wzorcowych jako NU (pola grupy 4xx formatu MARC21). Poszukując hasła do opisu dokumentu na temat retabulów ołtarzowych otwieramy rekord wzorcowy z odpowiedniej pozycji indeksowej i uzyskujemy informacje, że tematem przyjętym do stosowania jest temat Ołtarze. 41