Wolność od ubóstwa w świetle międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka i działań podejmowanych przez polski rząd Dr hab. Ryszard Szarfenberg Uniwersytet Warszawski Instytut Polityki Społecznej ATD Czwarty Świat XI Warszawskie Seminarium Praw Człowieka Prawo do godnego życia w świetle Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i innych standardów międzynarodowych Krajowa Szkoła Administracji Publicznej im. Lecha Kaczyńskiego Warszawa, 24 listopada 2017 r.
Motto Wszędzie tam, gdzie mężczyźni i kobiety skazani są na życie w skrajnym ubóstwie, łamane są prawa człowieka Ojciec Józef Wrzesiński, ATD Czwarty Świat
Normatywny ideał wolności od ubóstwa Przesłanki 1. Ubóstwo ekonomiczne to niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb z pomocą własnych środków materialnych (dochód, kapitał) 2. Osoby niemogące zaspokoić podstawowych potrzeb swoich i tych, którymi się opiekują, nie mogą też realizować ideału swojego życia 3. Osoby niemogące zaspokoić podstawowych potrzeb swoich i tych, którymi się opiekują są w stanie desperacji, co czyni je podatnymi na oszustwo, wyzysk i przemoc ze strony innych Wniosek Zapewnienie jak największej liczbie ludzi wolności od ubóstwa jest jednym z podstawowych warunków realizacji ich celów życiowych oraz ich ochrony przed krzywdą ze strony innych
Uzasadnienie przyjęcia międzynarodowych standardów praw człowieka w zakresie wolności od ubóstwa Przesłanki 1. Istnieje normatywny ideał wolności od ubóstwa 2. Realizacja normatywnego ideału wolności od ubóstwa wymaga ustalenia podmiotów za to odpowiedzialnych 3. W skali społecznej takimi podmiotami są władze publiczne 4. Prawa człowieka zobowiązują władze publiczne do ich uznania, a następnie poszanowania, ochrony i realizacji Wniosek Należy ustanowić uniwersalne prawo do wolności od ubóstwa, aby nałożyć na wszelkie władze publiczne ogólny obowiązek prowadzenia polityki przeciwdziałania ubóstwu, na który składają się obowiązki podstawowe
Prawo do wolności od ubóstwa: jeden plus trzy podstawowe obowiązki władz publicznych 1. Obowiązek pierwotny: uznanie prawa do wolności od ubóstwa 2. Poszanowanie prawa do wolności od ubóstwa: władze publiczne mają obowiązek niepowodowania ubóstwa przez działania własne. Jeżeli władze publiczne powodują ubóstwo, prawo to jest naruszane 3. Ochrona prawa do wolności od ubóstwa: władze publiczne mają obowiązek ochrony przed działaniami prywatnymi powodującymi ubóstwo. Jeżeli władze publiczne nie chronią przed powodującymi ubóstwo, prawo to jest naruszane 4. Realizacja prawa do wolności od ubóstwa: władze publiczne mają obowiązek podjąć działania, które będą przyczyniały się do zmniejszania ubóstwa. Jeżeli władze publiczne nie podejmują działań, które zmniejszają ubóstwo, prawo to jest naruszane
Empiryczne prawa człowieka wyrażające prawo do wolności od ubóstwa a teoria ubóstwa Wiele z empirycznych sformułowań praw człowieka może być uznane za przejawy idei prawa do wolności do ubóstwa, zależy to od teorii ubóstwa opartej na trzech obowiązkach władz publicznych 1. Teoria działań władz publicznych zwiększających ubóstwo: jeżeli działanie publiczne X zwiększa ubóstwo, to każde empiryczne prawo człowieka, tworzące obowiązki władz przeciwdziałania X jest przejawem prawa do wolności od ubóstwa 2. Teoria działań podmiotów prywatnych zwiększających ubóstwo: jeżeli działanie prywatne Y zwiększa ubóstwo, to każde empiryczne prawo człowieka, tworzące obowiązki władz przeciwdziałania Y jest przejawem prawa do wolności od ubóstwa 3. Teoria działań władz publicznych zmniejszających ubóstwo: jeżeli działanie publiczne Z zmniejsza ubóstwo, to każde empiryczne prawo człowieka, tworzące obowiązki władz realizowania Z jest przejawem prawa do wolności od ubóstwa
Zabezpieczenie społeczne Teoria działań publicznych zmniejszających ubóstwo Wolność od ubóstwa Godna praca Polit. wobec pracy Usługi ułatwiające ruch ku wolności od ubóstwa Ubezpieczenie społeczne Pomoc społeczna Usługi hamujące ruch ku ubóstwu NIEWYSTARCZAJĄCA OCHRONA Ubóstwo I. Nicaise i in. Gaps, traps and springboards in the floor of social protection systems, 2004, Modyfikacje i uzupełnienia R.S. Usługi w ramach systemu praca-zabezpieczenie społeczne 1. polityki wobec pracy, np. usługi inspekcji pracy, usługi pośrednictwa i doradztwa zawodowego, usługi opieki dla dzieci, dla osób niesamodzielnych, rehabilitacja zawodowa 2. ubezpieczenia społecznego, np. opieka zdrowotna, rehabilitacja medyczna 3. pomocy społecznej, np. praca socjalna, opieka
Teoria działań publicznych zmniejszających ubóstwo w Zrewidowanej Europejskiej Karcie Społecznej (ZEKS) Przesłanki 1. Działania publiczne zwiększające zatrudnienie odpowiedniej jakości zmniejszają ubóstwo 2. Działania publiczne zapewniające odpowiedni dochód zastępczy lub uzupełniający w razie braku pracy odpowiedniej jakości zmniejszają ubóstwo 3. Działania publiczne zwiększające dostępność dóbr i usług niezbędnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb zmniejszają ubóstwo Wniosek Większość praw ustanowionych w ZEKS wyraża prawo do wolności od ubóstwa zatrudnienie odpowiedniej jakości: art. 1-4 i 9-10, 20, 27; zabezpieczenie społeczne odpowiedniej jakości: art. 8, 11-17, 23, 24, 25, 30; dostępność dóbr i usług: art. 31
Rządzenie w zakresie prawa do wolności od ubóstwa działania rządu Działania rządu dotyczące międzynarodowych praw człowieka w obszarze prawa do wolności od ubóstwa udział w tworzeniu, ratyfikowanie, poszanowanie, ochrona i realizacja Przykład: brak ratyfikowania art. 13 i 30 oraz 31 Zrewidowanej Europejskiej Karty społecznej oraz protokołu skargowego Działania rządu dotyczące realizacji prawa do wolności od ubóstwa niezależne od międzynarodowych praw człowieka ustanawianie programów zmniejszających ubóstwo Przykład w obszarze polityki rodzinnej: Program 500 Plus, którego celem jest ograniczanie skrajnego ubóstwa dzieci do mniej niż 1% oraz minimalizacja ubóstwa relatywnego dzieci
Skala w tys. Skala w proc. Wyniki działania polskich rządów oraz innych czynników w zakresie przeciwdziałania ubóstwu i wykluczeniu społecznemu ogółem 14000 12000 10000 8000 Zagrożenie ubóstwem lub wykluczenie w ujęciu bezwzględnym (w tys.) i względnym (w proc.) na tle polskiego celu strategii Europa 2020. Prognoza od 2016 r. Rok bazowy dla oceny osiągnięcia celu Rok, w którym wyznaczono cel: 30,50 zmniejszenie o 1 500 tys. 27,80 27,80 27,20 26,70 Rok, w którym osiągnięto cel 25,80 24,70 23,40 21,90 21,60 Rok, w którym cel ma być osiągnięty 20,68 35,00 Rok, w którym poznamy wynik z 2018 30,00 19,76 18,84 9991 25,00 20,00 6000 11 491 10 454 10 409 10 196 10 128 9 748 9 337 PROGNOZA PROGNOZA 15,00 4000 8 761 8 221 8 131 7 785 7 440 7 094 10,00 2000 5,00 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Zagrożenie ubóstwem lub wykluczenie w tys. Oficjalny cel polski na 2018 Zagrożenie ubóstwem lub wykluczenie w % Liniowy (Zagrożenie ubóstwem lub wykluczenie w tys.) Opracowanie R. Szarfenberg 0,00
Wyniki działania polskich rządów oraz innych czynników w zakresie ograniczenia ubóstwa skrajnego oraz pogłębionej deprywacji materialnej dzieci 20 Stopy ubóstwa skrajnego i pogłębionej deprywacji materialnej dzieci 2008-2016 (w%) 18 17,5 16 14 12 10 8 6 15,3 14,9 8,2 8,2 8 13,7 13,2 11,8 10,2 9,7 9,8 10,1 10,3 9,0 7,9 5,8 5,8 4 2 0 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Ubóstwo skrajne dzieci Pogłębiona deprywacja materialna dzieci Cel Opracowanie R. Szarfenberg
Wnioski Z koncepcji ubóstwa ekonomicznego można wyprowadzić normatywny ideał wolności od ubóstwa i na jego podstawie postulować konieczność uniwersalnego prawa do wolności od ubóstwa Uniwersalne prawo do wolności od ubóstwa tworzy jeden + trzy podstawowe obowiązki władz publicznych: uznanie, a następnie poszanowanie, ochrona i realizacja tego prawa Wyprowadzenie empirycznych praw człowieka na podstawie prawa do wolności od ubóstwa wymaga teorii łączącej działania władz publicznych i podmiotów prywatnych z ubóstwem Empiryczne prawa człowieka w zakresie prawa do wolności od ubóstwa zawierają większość praw w obszarze pracy, zabezpieczenia społecznego i usług społecznych Działania rządów polskich i oddziaływanie innych czynników doprowadziły do poprawy sytuacji w zakresie ubóstwa i wykluczenia, ale nadal oczywiste cele nie zostały osiągnięte