Notatki Notes Notatki Ornitologiczne 2006, 47: 43 57 Liczebność ptaków szponiastych Falconiformes i kruka Corvus corax w okolicach Rogowa (środkowa Polska) W latach 1982 1992 na terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW w Rogowie prowadzono badania nad ekologią myszołowa Buteo buteo i jastrzębia Accipiter gentilis (Goszczyński & Piłatowski 1986, Goszczyński 1991, 1997, 2001). Ponieważ inwentaryzacją nie objęto wówczas pozostałych gatunków ptaków szponiastych występujących na tym terenie, celem obecnych badań było ustalenie pełnego składu zespołu drapieżników, a także oszacowanie ich aktualnych zagęszczeń. Badaniami został objęty również kruk Corvus corax, ze względu na znaczenie jego gniazd dla kobuza Falco subbuteo. Uzyskane wyniki porównano z danymi pochodzącymi z poprzednich badań z tego terenu oraz z wynikami badań prowadzonych w innych częściach kraju. Badania prowadzono w centralnej Polsce, w okolicach Rogowa (51 48'N, 19 53'E), w pow. skierniewickim. Całkowita powierzchnia badanego terenu wynosiła około 105 km 2 i obejmowała mozaikę pól (59%; 61,9 km 2 ), lasów (23%; 24,15 km 2 ), sadów (5%; 5,25 km 2 ), użytków zielonych (5%; 5,25 km 2 ) oraz zabudowy wiejskiej i małomiasteczkowej. Lasy występują w postaci 7 kompleksów leśnych różnej wielkości (od 50 do 1000 ha), otoczonych terenami otwartymi (rys. 1). Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna Pinus sylvestris (69%), mniejszy udział mają dęby Quercus spp. (14%), modrzew Larix decidua (6,5%), buk Fagus sylvatica (3%), olsza czarna Alnus glutinosa (3%) i inne gatunki liściaste. Dominują żyzne typy siedliskowe lasu mieszanego świeżego (44%) i lasu świeżego (41%) (Zielony 1993). Udział drzewostanów ponad 80-letnich wynosi około 35%. Gospodarka leśna prowadzona na tym terenie zmierza do przebudowy drzewostanów iglastych na liścia- Rys. 1. Rozmieszczenie i powierzchnia kompleksów leśnych na badanym terenie. 1. Głuchów ok. 1000 ha, 2. Kompleks centralny (Zimna Woda, Wilczy Dół, Doliska) 717 ha, 3. Górki 205 ha, 4. Zacywilki 168 ha, 5. Popień 166 ha, 6. Jasień 135 ha, 7. Kołacin 50 ha Fig. 1. Distribution and area of forest complexes in the study area 43
Tabela 1. Liczebność oraz zagęszczenie ptaków szponiastych i kruka Corvus corax w okolicach Rogowa Table 1. Abundance and density of raptors and Raven in the vicinity of Rogów. (1) species, (2) number of pairs, (3) density per 10 km 2 of forest area and of total area Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie na 10 km 2 pow. (3) leśnej całkowitej Buteo buteo 19 31 11,0 2,5 Accipiter gentilis 11 4,5 1,0 Accipiter nisus 16 6,5 1,5 Pernis apivorus 3 1,3 0,3 Falco subbuteo 2 0,8 0,2 Falco tinnunculus 3 0,3 Corvus corax 8 3,3 0,8 ste i mieszane, stosowane są głównie rębnie gniazdowe. Przez teren badań przepływają dwie niewielkie rzeki: Rawka granicząca z uroczyskami Głuchów i Popień, w których pobliżu zlokalizowane są gospodarstwa stawowe, oraz Mroga płynąca w pobliżu uroczyska Kołacin. Lasy na tym terenie administrowane są przez Nadleśnictwo Rogów wchodzące w skład Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW, natomiast uroczysko Kołacin należy do Nadleśnictwa Brzeziny. Stare drzewostany o naturalnym charakterze chronione są w 3 rezerwatach leśnych: Zimna Woda, Doliska i Popień. Badania prowadzono w latach 2001 2003. Prace terenowe wykonywane były przez dwie osoby w ciągu całego roku (łącznie 290 osobodni). Od lutego 2001 r. przeszukiwano całą powierzchnię leśną, ze szczególnym uwzględnieniem drzewostanów ponad 50-letnich. W latach 2002 2003 systematycznie przeszukiwano również drzewostany w pierwszej i drugiej klasie wieku, aby zlokalizować gniazda krogulca Accipiter nisus. Odszukane gniazda kontrolowano w czasie sezonu lęgowego, aby ocenić sukces lęgowy i produktywność populacji. Po wylocie młodych kruków w połowie maja, nadal obserwowano ich gniazda w celu stwierdzenia ewentualnej obecności kobuza, a także wyszukiwano gniazda krogulca i trzmielojada Pernis apivorus. Mimo, że oszacowanie liczby par trzmielojada jest trudne, sądzimy, że ze względu na stosunkowo niewielką powierzchnię leśną oraz częste i intensywne lustracje terenu badań nasze oceny dobrze odzwierciedlają rzeczywiste zagęszczenie par lęgowych tego gatunku. Jesienią i zimą dodatkowo przeszukiwano te powierzchnie, na których wiosną i latem obserwowano ptaki lub notowano przejawy ich obecności (głosy, pióra, wypluwki, resztki ofiar), aby sprawdzić czy nie przeoczono zajętych gniazd. Poza terenami leśnymi prowadzono obserwacje potencjalnych miejsc gniazdowych pustułki F. tinnunculus. Na badanym terenie wykazano obecność 6 gatunków lęgowych ptaków szponiastych. Myszołów Buteo buteo. W latach 2002 2003 stwierdzono 30 i 31 par myszołowa. W roku 2001, będącym pierwszym sezonem prowadzonych badań, jego liczebność oceniono na 19 par. Prawdopodobnie była to wartość zaniżona. Średnie zagęszczenie w latach 2002 2003 wynosiło 2,9 par/10 km 2 powierzchni całkowitej oraz 12,6 p/10 km 2 pow. leśnej. Zanotowano wzrost średniej liczebności myszołowa z 18,2 par w latach 1982 1992 (Goszczyński 1997) do 30 31 par w latach 2002 2003, czyli o 68%. Przyczyny wzrostu liczebności myszołowa na tej powierzchni omówiono w publikacji Goszczyński et al. (2005). Jastrząb Accipiter gentilis. W latach 2002 2003 w lasach rogowskich odnotowano 11 par. Łączne zagęszczenie na pow. całkowitą wynosiło 1,0 p/10 km 2, a na pow. zalesioną 4,5 p/10 44
km 2. Wykazano wyraźny regres liczebności jastrzębia. W latach 1982 1992 na tym terenie gniazdowało 16 18 par (Goszczyński 1997), co w porównaniu z latami 2002 2003, oznacza ponad 35% spadek. Sytuacja populacji jastrzębia na badanym terenie zdecydowanie odbiega od obserwowanego w innych rejonach kraju trendu, gdzie liczebność w ostatnim czasie najczęściej wzrastała (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Trudno ustalić jednoznaczną przyczynę spadku liczebności jastrzębia w LZD Rogów. Warunki pokarmowe dla jastrzębi, sądząc po składzie ich pożywienia nie uległy istotnym zmianom. Udział gołębi w ich diecie pozostał taki sam: 41% w latach 1980. (Goszczyński 1991) i 40% w latach 2001 2002 (Krauze et al. 2005) (t=0,657; P>0,05; test dwóch procentów). Przebudowa drzewostanów w lasach rogowskich mogła lokalnie pogorszyć warunki gniazdowania jastrzębia. Prawdopodobnie taka sytuacja miała miejsce na terenie uroczyska Jasień, gdzie całkowite wycięcie starego drzewostanu sosnowego doprowadziło do zaniku jastrzębi. Konsekwencją zmian struktury gatunkowej lasów był spadek udziału sosen jako drzew gniazdowych z 87% w latach 1982 1992 do 60% w latach 2001 2003 (t=2,174; P<0,05; test dwóch procentów). Na całym obszarze wzrosła powierzchnia drzewostanów ponad 60-letnich (z 37,7% w roku 1989 do 40,2% w 1999). W porównywanych okresach jastrzębie gniazdowały na drzewach o podobnej pierśnicy: średnio 42 cm w latach 1982 1992 i 44 cm w latach 2001 2002 (test t-studenta: t=0,68; P>0,05), a gniazda zakładały nieco wyżej niż poprzednio: średnio 18 m w latach 1982 1992 i 20 m w latach 2001 2002 (test t-studenta: t=2,74; P<0,01). Średnia produktywność par przystępujących do rozrodu w trakcie niniejszych badań wynosiła 1,8 juv. (SD=1,1) i była niższa niż wykazana w latach 1982 1992 (2,08 juv., SD=0,40; Goszczyński 1997). Nie odnotowano strat lęgów spowodowanych drapieżnictwem. Stwierdzono natomiast przypadek śmierci młodych na skutek zatrucia lub choroby oraz stratę lęgu w wyniku złamania drzewa gniazdowego przez wiatr. Wydaje się, że przyczyną spadku liczebności jastrzębia jest bezpośrednia presja ze strony ludzi. Wiosną 2002 na terenie uroczyska Zimna Woda, prace leśne prowadzone wokół zajętego gniazda były powodem porzucenia lęgu. Na terenie uroczyska Kołacin jastrzębie przestały gniazdować najprawdopodobniej z powodu prześladowania przez człowieka. W latach 1982 1992 prawie co roku zrzucano gniazdo lub ścinano całe drzewo gniazdowe. Podczas niniejszych badań odnotowano 5 przypadków ścinania drzew gniazdowych ptaków szponiastych w okresie lęgowym. Stwierdzono dwa przypadki odstrzału jastrzębi: w maju 2001 na terenie uroczyska Górki znaleziono lotki samicy ze śladami po śrucie, a w marcu 2002 w uroczysku Zacywilki zastrzeloną samicę jastrzębia. Niewykluczone jest również zabijanie ptaków drapieżnych, a zwłaszcza jastrzębi, w pobliżu gołębników i kurników za pomocą pułapek. Intensywność dwóch ostatnich sposobów tępienia (strzelania i eliminowania za pomocą pułapek) jest bardzo trudna do oszacowania, lecz z pewnością nie są one dla lokalnej populacji obojętne. Pomimo znacznego spadku liczebności, jastrząb na badanym terenie nadal osiąga wysokie zagęszczenie w porównaniu z innymi regionami kraju. Dotyczy to zarówno mozaiki środowisk (Pugacewicz 1997, Dombrowski et al. 2000, Miazga et al. 2000, Wylegała 2002), jak i zwartych kompleksów leśnych, takich jak: Wigierski Park Narodowy (Zawadzka & Zawadzki 1998), Puszcza Białowieska (Pugacewicz 1996), Lasy Strzeleckie (Matusiak et al. 2002) czy Puszcza Kampinoska (Olech 1991). Krogulec Accipiter nisus. Stwierdzono 16 par występujących we wszystkich kompleksach leśnych z wyjątkiem uroczyska Popień. Osiągał zagęszczenie 6,5 p/10 km 2 pow. leśnej i 1,5 p/10 km 2 pow. całkowitej. Gniazda zlokalizowane były w młodszych drzewostanach, wyłącznie na gatunkach iglastych (8 gniazd na sosnach, 6 na świerkach, po dwa na modrzewiach i jodłach). Równie wysokie zagęszczenia krogulca w przeliczeniu na powierzchnię leśną stwierdzono jedynie na Równinie Bielskiej (Pugacewicz 1997) i Lasach Strzeleckich (Matusiak et al. 2002). 45
Trzmielojad Pernis apivorus. Trzy pary lęgowe stwierdzono w uroczyskach Głuchów, Jasień i Zimna Woda. Jego zagęszczenie wynosiło 1,3 p/10 km 2 pow. całkowitej i 0,3 p/10 km 2 pow. leśnej. Trzy odnalezione gniazda były zbudowane na olszy czarnej, świerku i jodle. Trzmielojady zakładały gniazda na drzewach w wieku 50 60 lat. Kobuz Falco subbuteo. Lęgi 2 par stwierdzono na terenie uroczyska Górki i w Szkółkarskim Ośrodku Szkoleniowym, będącym częścią uroczyska Wilczy Dół. Jego zagęszczenie na powierzchnię leśną wynosiło 0,8 p/10 km 2 i 0,2 p/10 km 2 pow. całkowitej. Obie pary zajmowały gniazda wykorzystywane w tym samym sezonie przez kruki. W czerwcu 2001 obserwowano pojedynczego kobuza w uroczysku Głuchów. Pustułka Falco tinnunculus. Na terenie badań stwierdzono 3 pary lęgowe, co daje zagęszczenie 0,3 p/10 km 2 pow. całkowitej. Pustułki gnieździły się na wieżach kościołów w Jeżowie i Głuchowie oraz na silosach zbożowych w okolicy wsi Popień. W czerwcu 2002 na terenie uroczyska Głuchów znaleziono sterówkę samca pustułki pod gniazdem kruka. Kruk Corvus corax. Stwierdzono 8 par lęgowych. Kruki budowały gniazda wyłącznie na 120 170-letnich sosnach. Zagęszczenie wynosiło 3,3 p/10 km 2 pow. leśnej i 0,8 p/10 km 2 pow. całkowitej. Ptaki te nie gniazdowały jedynie na terenie uroczyska Jasień, prawdopodobnie z powodu braku starodrzewi sosnowych. W porównaniu z latami 1980., kiedy na badanym terenie gniazdowało 5 6 par kruków (J. Goszczyński, mat. niepubl.), zaobserwowano wzrost liczby par lęgowych. Wykazane w lasach rogowskich zagęszczenie kruka jest porównywalne z innymi rejonami Polski (np. Zawadzka 1996, Dombrowski et al. 2000, przegląd w: Tomiałojć & Stawarczyk 2003). Autorzy serdecznie dziękują dr. Markowi Kellerowi za wnikliwe uwagi do wcześniejszej wersji tej pracy. Maciejowi Posłusznemu dziękujemy za pomoc w trakcie prac terenowych. Badania były częściowo finansowane z grantu SGGW nr 504 030 400 10. Summary: Abundance of birds of prey Falconiformes and the Raven Corvus corax in the vicinity of Rogów, Central Poland. Abstract: The studies were carried out throughout three breeding seasons, in 2001 2003. The total investigation area covers 105 km 2 of a mosaic of cultivated fields (59%), woodland (23%), grassland and orchards; villages, roads and wasteland account for the rest of the mosaic. The woodland is represented by 7 forest complexes with the Scots Pine Pinus sylvestris as the dominating species. The main forest types are fresh deciduous forest and fresh mixed deciduous forest. Nests and nesting territories were searched for throughout the year with all signs of birds presence noted. Abundance of nesting species and their densities were as follow: 30 31 pairs of the Common Buzzard Buteo buteo (mean density was 12.6 pairs/10 km 2 of forest area), 11 pairs of the Goshawk Accipiter gentilis (4.5 p/10 km 2 f. a.), 16 pairs of the Sparrowhawk A. nisus (6.5 p/10 km 2 f. a.), 3 pairs of the Honey Buzzard Pernis apivorus (1.3 p/10 km 2 f. a.), 2 pairs of the Hobby Falco subbuteo (0.8 p/10 km 2 f. a.), 8 pairs of the Raven (3.3 p/10km 2 f. a., 0.8 p/10 km 2 of total area). Also, 3 nesting pairs of the Kestrel Falco tinnunculus were noted (0.3 p/10 km 2 of total area). Literatura Dombrowski A., Goławski A., Szymkiewicz M. 2000. Gniazdowanie ptaków drapieżnych Falconiformes i kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym pod Siedlcami w latach 1978 i 1999. Not. Orn. 41: 201 212. Dyrcz A. 1991. Kruk Corvus corax. W: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna, ss. 439 441. Uniwersytet Wrocławski. Goszczyński J. 1991. The food habits of Buzzards and Goshawks during the nesting period. W: Csányi S., Ernhaft J. (eds). Transactions of the XXth Congress of the International Union of Game Biologists. University of Agricultural Sciences, Gödöllö, Hungary. 1: 387 390. Goszczyński J. 1997. Density and productivity of Common Buzzard Buteo buteo and Goshawk Accipiter gentilis populations in Rogów, Central Poland. Acta orn. 32: 149 155. 46
Goszczyński J. 2001. The breeding performance of the Common Buzzard Buteo buteo and Goshawk Accipiter gentilis in Central Poland. Acta orn. 36: 105 110. Goszczyński J., Piłatowski T. 1986. Diet of the common buzzards (Buteo buteo L.) and goshawks (Accipiter gentilis L.) in the nesting period. Ecol. Pol. 34: 655 667. Goszczyński J., Gryz J., Krauze D. 2005. Fluctuations of a Common Buzzard Buteo buteo population in Central Poland. Acta Ornithol. 40: 75 78. Krauze D., Gryz J., Goszczyński J. 2005. Food composition of the goshawk (Accipiter gentilis L. 1758) during the nesting season in the Rogów Forest (Central Poland). Folia Forestalia Polonica. Series A, 47: 45 53. Matusiak J., Wójciak J., Keller M. 2002. Rozmieszczenie, liczebność i efekty lęgów ptaków szponiastych Falconiformes w Lasach Strzeleckich. Not. Orn. 43: 145 161. Miazga M., Ropuszka A., Gustaw W., Siek R., Turski M. 2000. Występowanie myszołowa Buteo buteo i jastrzębia Accipiter gentilis w krajobrazie rolniczym w okolicach Lublina w roku 1994. Kulon 5: 183 193. Olech B. 1991. Ochrona ptaków drapieżnych w Kampinoskim Parku Narodowym, stan i wskazania. Ochr. Przyr. 49: 65 79. Pugacewicz E. 1996. Lęgowe ptaki drapieżne polskiej części Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 37: 173 224. Pugacewicz E. 1997. Zmiany liczebności ptaków drapieżnych w krajobrazie rolniczym Równiny Bielskiej w latach 1983 1996. Not. Orn. 38: 183 195. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Wylegała P. 2002. Liczebność i wybiórczość środowiska ptaków szponiastych Falconiformes oraz kruka Corvus corax w krajobrazie rolniczym Równiny Szamotulskiej w latach 1999 2000. Not. Orn. 43: 21 28. Zawadzka D. 1996. Rozmieszczenie, wybiórczość środowiskowa, pokarm i rozród kruka (Corvus corax) w Wigierskim Parku Narodowym. Not. Orn. 37: 225 245. Zawadzka D., Zawadzki J. 1998. The Goshawk Accipiter gentilis in Wigry National Park (NE Poland) numbers, breeding results, diet composition, and prey selection. Acta Ornithol. 33: 181 190. Zielony R. (red.) 1993. Warunki naturalne lasów doświadczalnych Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Rogowie. SGGW, Warszawa. Jakub Gryz, Dagny Krauze, Jacek Goszczyński Zakład Zoologii Leśnej i Łowiecwa, Wydział Leśny SGGW Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa Jakub.Gryz@wl.sggw.waw.pl Gniazdowanie jerzyka Apus apus na stanowiskach naturalnych w Polsce Jerzyk licznie występuje w całej Europie. Gniazdując na rozległym obszarze od śródziemnomorskich wybrzeży Afryki po północną Skandynawię, zasiedla niemal wszystkie strefy klimatyczne (Cramp 1985, Gory 1997). Pierwotne miejsca gniazdowania, którymi były skały, klify, jaskinie oraz naturalne i opuszczone dziuple, zostały w większości zastąpione budowlami wzniesionymi przez człowieka (Cramp 1985). Wykorzystanie do gniazdowania miejsc pochodzenia antropogenicznego przyczyniło się do ekspansji jerzyka i obecnie jest on uznawany za gatunek synantropijny. Dane o jego gniazdowaniu w osiedlach ludzkich podawali już Kayser (1914), Dunkelmann (1929, 1930) oraz Hammling (1933) (cyt. za Ptaszyk 2000). Obecnie przypadki gniazdowania na skalnych stanowiskach naturalnych oraz w dziuplach drzew należą w Europie Środkowej do rzadkich, natomiast we wschodniej części kontynentu jerzyki nadal zasiedlają w dużej mierze różnego rodzaju lasy, gniazdując w dziu- 47