Polityka wspierania kreatywności jako czynnika stymulującego rozwój i zwiększającego atrakcyjność miasta

Polityka wspierania kreatywności jako czynnika stymulującego rozwój i zwiększającego atrakcyjność miasta Autorzy: Sylwia Dudek-Mańkowska Magdalena Fuhrmann Mirosław Grochowski Tomasz Zegar Warszawa, czerwiec 2010 Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miasta St. Warszawy

Spis treści: Wprowadzenie... 3 I. Zakres przedmiotowy działalności w sektorze kreatywnym podejścia i definicje 6 II. Sektor kreatywny a baza ekonomicznego rozwoju miasta... 19 III. Miejsce i rola sektora kreatywnego w rozwoju miasta... 22 IV. Ocena warunków rozwoju sektora kreatywnego... 46 V. Identyfikacja i ocena zakresu i form wspierania sektora kreatywnego... 63 VI. Analiza SWOT sektora kreatywnego... 70 VII. Charakterystyka procesów rozwoju sektora kreatywnego w Warszawie na tle doświadczeń wybranych miast UE... 77 VIII. Identyfikacja krytycznych obszarów polityki wsparcia sektora kreatywnego... 83 Wnioski i rekomendacje... 85 ANEKS I... 90 ANEKS II... 93 2

Wprowadzenie Władze Warszawy od kilkunastu lat prowadzą aktywną politykę wspierania przedsiębiorczości. Realizowane w ramach prowadzonej polityki programy wspierają przedsiębiorców obecnych na rynku warszawskim oraz adresowane są do przedsiębiorców potencjalnych planujących przenieść czy założyć swą firmę w Warszawie. Szczególnie istotne z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości w mieście są programy i projekty skierowane do osób wchodzących na rynek pracy bądź też zakładających po raz pierwszy swoje własne firmy. Absolwenci wyższych uczelni, wysoko kwalifikowani specjaliści z różnych dziedzin, osoby pracujące w zawodach niszowych i prowadzona przez nie działalność to potencjał w dużym stopniu determinujący kierunki rozwoju gospodarczego i społecznego Warszawy. Zakres działalności firm obecnych w Warszawie jest szeroki. Widać w nim wyraźnie profil gospodarki miasta metropolitalnego. Działania władz miasta powinny ten profil wzmacniać m.in. poprzez wspieranie innowacyjności i kreatywności w szeroko definiowanej dziedzinie produkcji towarów, dóbr i usług. Kwestie innowacyjności i kreatywności są obecne w polityce realizowanej aktualnie przez miasto. Jednakże z punktu widzenia formułowania i realizowania polityki wsparcia przedsiębiorczości oraz dla poprawy skuteczności polityki rozwoju przedsiębiorczości i kształtowania bazy rozwoju ekonomicznego miasta w oparciu o posiadane zasoby, wydaje się zasadne rozróżnienie między kreatywnością a innowacyjnością. Zamienne stosowanie terminów: kreatywność i innowacyjność lub też bardzo szerokie definiowanie sektora kreatywnego bądź innowacyjnego utrudnia formułowanie polityki wsparcia w sensie wskazania podmiotów (grup docelowych), do których kierowane powinny być programy wsparcia. Istotą funkcjonowania sektora kreatywnego jest tworzenie nowych idei, które mieszczą się w kategorii innowacji. Kreatywność może więc być definiowana jako zdolność generowania tychże idei i postrzegana jako warunek powstawania innowacji. Innowacje w takim przypadku definiowane będą jako sposoby wykorzystania idei, przyjmujące także formę skutecznego marketingu i rozpowszechniania nowych produktów i usług. Można też mówić o innowacjach jako czynniku rozwoju sektora kreatywnego. Innowacje te powstają albo w ramach 3

sektora i/lub w jego otoczeniu i w takim wypadku przenikają do niego i stają się dla tego sektora impulsami rozwojowymi. Dla potrzeb niniejszego opracowania przyjęto definicję sektora kreatywnego sformułowaną przez brytyjskie Ministerstwo Kultury, Mediów i Sportu (DCMS) 1. Definicja ta została sformułowana w oparciu o założenie, że charakterystyczną cechą produktu kreatywnego jest własność intelektualna wypracowana w czasie jego tworzenia. Wśród kategorii zaliczonych przez DCMS do kreatywnych brak jest m.in. działalności naukowej, badawczej, edukacyjnej a także usług finansowych, obsługi biznesu czy sektora produkcyjnego wykorzystującego zaawansowane technologie. Zgodnie jednak ze stwierdzeniem zaprezentowanym powyżej, takie zawężenie tematyczne jest uzasadnione. Adaptacja definicji sektora kreatywnego sformułowanej przez DCMS oznacza także przydanie wiodącej roli w rozwoju sektora kreatywnego szeroko rozumianej działalności kulturalnej. Oczywiście zawsze można dyskutować jaka działalność i w jakim stopniu jest działalnością kulturalną. Wydaje się jednak, że w przypadku każdej z kategorii mieszczących się w definicji DCMS element działalności kulturalnej jest obecny na którymś z etapów tworzenia produktu kreatywnego. Zdefiniowany jak wyżej sektor kreatywny (bądź jego działy) funkcjonuje zazwyczaj przy wsparciu władz publicznych i wykorzystaniu publicznych środków. Rola władz publicznych jako inicjatora i koordynatora różnego rodzaju przedsięwzięć mających wpływ na warunki działania sektora kreatywnego jest rolą zasadniczą. Przedsięwzięcia te wspierają powstawanie firm i generują popyt na produkty sektora kreatywnego. Dzięki temu sektor ten staje się integralną częścią lokalnych, regionalnych i krajowych systemów gospodarczych. Włączenie sektora kreatywnego w układy gospodarcze na różnych poziomach stwarza mu warunki rozwoju w sensie możliwości generowania dochodów i częściowego (a w niektórych przypadkach całkowitego) uniezależnienia się od publicznych środków finansowych, które są zazwyczaj ograniczone i zasilają przemysł kreatywny w sposób nieregularny, w zależności od przyjętej strategii rozwoju gospodarczego i wynikających z niej 1 Kategorie działalności zaliczone przez DCMS do kreatywnych to: reklama, architektura, sztuka i antyki, gry komputerowe, rękodzieło, projektowanie, projektowanie mody, film i wideo, muzyka, sztuka teatralna, publikacje, oprogramowanie, telewizja i radio. 4

priorytetów, które przekładają się na różne polityki sektorowe. Włączenie przemysłu kreatywnego w układy gospodarcze w naturalny sposób wyzwala działania innowacyjne, które są niezbędne do zdobycia pozycji na rynku i wypracowania przewag konkurencyjnych umożliwiających trwały rozwój. W modelowym układzie sektor kreatywny staje się ośrodkiem wysyłającym impulsy rozwojowe do innych sektorów gospodarki inicjując strukturalne zmiany w większych układach gospodarczych. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie oceny polityki wsparcia sektora kreatywnego w Warszawie na tle warunków funkcjonowania tego sektora w opiniach jego przedstawicieli. Opracowanie składa się z ośmiu zasadniczych części poprzedzonych wstępem. W pierwszej części opracowania scharakteryzowano zakres przedmiotowy działalności w sektorze kreatywnym oraz specyfike produktu kreatywnego. W drugiej części scharakteryzowano związki sektora kreatywnego z bazą ekonomicznego rozwoju miasta. Część trzecia zawiera wyniki analiz ilościowych dotyczących sektora kreatywnego w Warszawie. Kolejna część zawiera oceny warunków rozwoju sektora kreatywnego formułowane przez jego przedstawicieli. W części piątej zidentyfikowano i oceniono zakres i formy wspierania sektora kreatywnego w Warszawie. W części szóstej przedstawiono wyniki przeprowadzonej analizy SWOT. W kolejnej części scharakteryzowane, w kontekście sytuacji Warszawy, procesy rozwoju sektora kreatywnego w wybranych miastach UE. Ósma część opracowania zawiera listę krytycznych obszarów polityki wsparcia sektora kreatywnego. Na końcu opracowania zamieszczono wnioski i rekomendacje. 5

I. Zakres przedmiotowy działalności w sektorze kreatywnym podejścia i definicje Sektor kreatywny odgrywa coraz większą rolę w rozwoju gospodarczym. Poziom rozwoju sektora kreatywnego i jego znaczenie dla procesów gospodarczych i społecznych zachodzących w miastach i regionach to wypadkowa występowania wielu czynników takich jak poziom rozwoju kapitału ludzkiego i intelektualnego, poziom rozwoju sektora B+R, wielkość popytu na produkty i usługi, poziom rozwoju firm otoczenia biznesu czy też wielokulturowość. Znaczenie sektora kreatywnego dla procesów rozwoju zauważone zostało kilkanaście lat temu. Sektor kreatywny stał się przedmiotem zainteresowania polityków i menedżerów zarządzających rozwojem miast i regionów a także badaczy, próbujących opisać i wyjaśnić w jaki sposób sektor kreatywny funkcjonuje w lokalnych i regionalnych układach gospodarczych i społecznych. Mimo prowadzonych badań i praktycznych działań wpisanych w polityki wsparcia sektora brak jest jednej, uniwersalnej jego definicji. Angielski termin creative industries tłumaczony jest najczęściej jako sektory kreatywne lub przemysły kreatywne. W języku angielskim creative industries stosuje się czasem wymiennie z terminami cultural industries (przemysły kultury) oraz experience economy (ekonomia doznań). Różnice w definiowaniu sektora kreatywnego wynikają z różnego podejścia do trzech kwestii: skali działalności (wielkość produkcji), wartości dodanej (charakter produktu, wkład intelektualny) i warunków ekonomicznych prowadzonej działalności. Część firm sektora kreatywnego zajmuje się produkcją czy rozpowszechnianiem na skalę masową (filmy, gry video, audycje radiowe i telewizyjne, wydawnictwa), część zaś prowadzi działalność o charakterze artystycznym / rękodzielniczym a produkty tej działalności są konsumowane w określonym czasie i w określonym miejscu (np. wydarzenia artystyczne). Różnie też wygląda sprawa wartości dodanej. Zgodnie z niektórymi podejściami handel antykami czy turystyka kulturalna nie mieszczą się w kategorii działań kreatywnych, gdyż nie są nową jakością chronioną prawami autorskimi (własność intelektualna). Kwestia klasyfikowania przedsiębiorstw ze względu na warunki ekonomiczne funkcjonowania to trzecia kwestia, która jest w pewnym sensie funkcją kryteriów i wyborów podejścia do dwóch pierwszych. Część 6

przedsiębiorstw działa otrzymując wsparcie z różnych źródeł, część zaś działa na zasadach rynkowych. Generalnie przyjmuje się jednak, że na sektor kreatywny składają się te dziedziny gospodarki, które oparte są na pomysłowości i oryginalności działań przy wykorzystaniu zasobów intelektualnych. Można więc uznać, że przyjęta za DCMS definicja sektora kreatywnego jest odpowiednio pojemna a jednocześnie w klarowny sposób plasuje działalności związane bezpośrednio i pośrednio z kulturą (ryc. 1.). Ryc. 1. Modelowe ujęcie przemysłów kreatywnych przemysły praw autorskich przemysły kulturowe przemysły kreatywne Przemysł zajmujący się dystrybucją Źródło: Sektor kreatywny W warszawie: Potencjał i warunki rozwoju; Mirosław Grochowski; Raport wykonany dla Urzędu Miasta St. Warszawy w ramach projektu: Creative Metropoles, Warszawa 2010 Zgodnie z przedstawionym wyżej modelowym ujęciem przemysłów kreatywnych, działania w sferze kultury traktowane są jako przemysły kulturowe i jednocześnie część przemysłów kreatywnych oraz przemysłów praw autorskich. Między wszystkimi segmentami modelu występują ścisłe zależności. Dystrybucja generując przychody stymuluje działania twórców. We wszystkich segmentach modelu generowane są innowacje. Część z nich stymuluje rozwój przemysłów kultury (przede wszystkim są to innowacje generowane w ramach tychże przemysłów). Istotnym warunkiem wystąpienia pozytywnego wpływu innowacji na rozwój sektora kreatywnego jest 7

także jego zdolność do absorpcji innowacji z otoczenia zewnętrznego (uwarunkowana jego endogenicznym potencjałem) oraz występowanie środowiska zewnętrznego sprzyjającego tworzeniu innowacji (ryc. 2.). Ryc. 2. Komponenty kreatywności opartej na kulturze zdolności artystyczne zdolności niekonwencjonalnego myślenia kreatywność oparta na kulturze sprzyjające innowacjom środowisko Uogólniając można stwierdzić, że kreatywność związana z działalnością kulturalną przejawia się umiejętnościami tworzenia nowości dzięki wyobraźni, która pozwala na kreację przy wykorzystaniu istniejących i nowych pomysłów. Kreacja ta przejawia się przede wszystkim powstaniem produktu kultury (film, gry wideo, wystąpienia sceniczne, rzeźba, itp.) choć nie tylko. Produkt kultury występuje bowiem w kontekście trendów, mód i koncepcji a więc ma też wpływ na powstawanie idei czy też ideologii, które na zasadzie sprzężenia zwrotnego mają wpływ na proces i charakter powstających nowych produktów kultury. Kreatywność związana z działalnością kulturalną może być rozpatrywana także w wymiarze organizacyjnym, w sensie generowania czy też zaspokajania popytu na określone produkty kultury. Produkty te muszą bowiem trafić do określonej grupy odbiorców i sposób w jaki jest on dostarczany jest ważny z punktu widzenia funkcjonowania sektora kreatywnego. 8

Istnieją różne podejścia w analizach struktury sektora kreatywnego i charakteru jego funkcjonowania. Efektem wybranego podejścia może być przydanie większej wagi określonym elementom czy powiązaniom w ramach analizowanych struktur a tym samym koncentrowanie uwagi na wybranych kwestiach (charakter produktów, finansowanie działalności, przekaz czy też symbolika produktów, kanały dystrybucji, powiązania z innymi sektorami). Z punktu widzenia polityki wsparcia sektora kreatywnego pomocne może być wyróżnienie czterech, powiązanych ze sobą komponentów, które odnoszą się do formy działania, treści przekazu, sposobów rozpowszechniania i źródła powstania produktu kreatywnego. W pierwszym przypadku mowa jest o usługach kreatywnych (creative services). Są one oferowane przez firmy czerpiące dochód z poświęcania swojego czasu i użyczania własności intelektualnej innym firmom czy organizacjom (np. agencje reklamowe, architekci, projektanci, twórcy oprogramowania). Efektywne działanie tych firm zależy od jakości kadr (poziom profesjonalizmu) oraz inwestycji w biura oraz wyposażenie odpowiadające potrzebom ich klientów. Podstawą działania firm, których domeną jest treść przekazu, jest inwestowanie w rozwój treści kreatywnych (creative content). Źródłem dochodów jest sprzedaż możliwości wykorzystania własności intelektualnej, reklamy i licencji. Działania prowadzone przez takie firmy obejmują transmisje na żywo, wydawanie publikacji książkowych i innych, także gier video i komputerowych, produkcję nagrań muzycznych, produkcje filmowe. Firmy oferujące treści kreatywne potrzebują głównie dostępu do kapitału potrzebnego do wytworzenia produktu. Firmy zajmujące się doznaniami kreatywnymi (creative experience) sprzedają prawa doświadczenia lub uczestniczenia na żywo w określonych widowiskach, przedstawieniach, występach, pokazach plenerowych. Firmy te potrzebują przede wszystkim kreatywnych pracowników, gotowych na pracę w nietypowych warunkach (godziny pracy, praca zespołowa w zmieniających się konfiguracjach pracowników). Jeśli chodzi o komponent jednostki kreatywne (creative originals) to są to firmy produkujące i sprzedające materialne wytwory działalności człowieka, których wartość oceniana jest na podstawie ich dostrzegalnej wartości kreatywnej czy kulturowej, ich ekskluzywności i autentyczności. Są to np. sztuki plastyczne, 9

rękodzieło i rzemiosło. Te działalności stanowią najczystszą formę kreatywnej przedsiębiorczości. Ich rozwój wymaga wytrwałości i wsparcia, głównie ze strony władz publicznych 2. Rezultatem działania sektora kreatywnego są produkty kreatywne. Zdefiniowanie produktu kreatywnego jest istotnym uzupełnieniem przedstawionych wyżej podejść i definicji. Pokazuje bowiem jak różnorodne mogą być efekty funkcjonowania sektora kreatywnego. Istota produktu kreatywnego Produkt kreatywny stanowi rezultat pracy jednostki kreatywnej (twórcy), może być zarówno wytworem materialnym jak i niematerialnym. Główne cechy produktu kreatywnego to: oryginalność, indywidualność oraz twórczość. Jest on bowiem rezultatem działalności o charakterze kreacyjnym, nosi znamiona osobowości twórcy, nie jest zaś tworem pracy rutynowej. Cechy te wyraźnie wyróżniają produkty kreatywne spośród innych produktów konsumpcyjnych dostępnych na rynku. Klasyfikacja produktów kreatywnych Produkty kreatywne są bardzo zróżnicowane. Można stwierdzić, że różnią się one pod względem: złożoności, różnorodności, elastyczności, stopnia materialności, sposobu wykorzystania i przeznaczenia, możliwości konsumowania w miejscu wytworzenia, możliwości magazynowania, możliwości transportowania. 2 Więcej na ten temat w szerszym kontekście warunków funkcjonowania sektora kreatywnego w Warszawie w opracowaniu: Sektor kreatywny W warszawie: Potencjał i warunki rozwoju; Mirosław Grochowski; Raport wykonany dla Urzędu Miasta St. Warszawy w ramach projektu: Creative Metropoles, Warszawa 2010 10

Produkty kreatywne mogą być mniej lub bardziej złożone. Zaliczamy do nich produkty proste, składające się z jednego elementu oraz produkty złożone (ryc. 3.). Do produktów prostych, najczęściej funkcjonujących samodzielnie, zaliczyć można produkty materialne (rzecz) oraz niematerialne (usługa, treść). Produkt kreatywny rzecz można zaliczyć do czystych produktów materialnych. Jego wytworzenie wymaga wykorzystania odpowiednich narzędzi, najczęściej powstaje on w przygotowanym do produkcji miejscu. Jest to produkt trwały, w większości wypadków może być wykorzystany kilkakrotnie. Produkt - rzecz często powstaje w wielu etapach, w niektórych mogą nie uczestniczyć już podmioty kreatywne. Zawsze jednak projektantem tej kategorii produktu jest osoba twórcza (np. architekt, projektant mody). W przypadku rzeźbiarstwa czy rzemiosła twórca będzie wytwarzał produkt aż do jego postaci ostatecznej. W projektowaniu natomiast zaangażowanych musi być wiele podmiotów, realizujących przygotowany przez architekta czy projektanta mody projekt. Jednak zawsze twórca może nadzorować te prace. 11

Ryc. 3. Kategorie produktów kreatywnych Opracowanie własne. Produkt kreatywny usługa stanowi samodzielną usługę kreatywną (np. wystawa malarstwa) bądź też będącą częścią innego produktu kreatywnego wydarzenia czy miejsca (np. scenografia w filmie). Usługi będące elementem innego produktu można uznać za produkt kreatywny jeśli są one wkładem twórczym w powstanie owego produktu (np. utworu audiowizualnego). Produkt kreatywny - treść (content) jest jednym z najważniejszych kategorii produktu kreatywnego, w zasadzie nie występującym wśród innych rodzajów produktów konsumpcyjnych. Jest to produkt niematerialny, jednak na tyle uchwytny że może się z nim zapoznać odbiorca. Ma on przede wszystkim wywierać efekt artystyczny. Zaliczmy do nich utwory literackie, publicystyczne, plastyczne, fotograficzne, muzyczne, sceniczne i audiowizualne. 12

Wśród produktów kreatywnych możemy wyróżnić także produkty złożone. Są nimi miejsce oraz wydarzenie. Produkt kreatywny - wydarzenie cechuje się spójnością organizacyjną i tematyczną. Jest związany z miejscem, w którym się odbywa, aczkolwiek ze względu na niematerialność nie jest produktem niezmiennym, można modyfikować jego cechy i lokalizacje. Najczęściej do tej kategorii produktu zaliczamy wydarzenia kulturalne (np. koncerty, recitale), jak również wydarzenia reklamowe (np. promocje książki, pikniki reklamowe). Produkt kreatywny miejsce łączy w sobie cechy materialne i niematerialne. Jest to bowiem pewne miejsce, najczęściej obiekt, w którym świadczone są usługi kreatywne. Może to być jedna usługa jak i cały ich pakiet. Do tej kategorii produktu zaliczamy placówki kulturalne ale mogą to być także pracownie rzemieślnicze, w których klienci obserwują pracę wytwórców produktów. Produkty kreatywne różnią się bardzo między sobą. Produkty proste składają się z jednego elementu, natomiast w przypadku produktów złożonych tych elementów może być bardzo wiele, mogą to być składowe niepowtarzalne, wyjątkowe. Owa różnorodność wynika przede wszystkim ze specyfiki i złożoności sektora kreatywnego, który jest wytwórcą tych produktów. Produkty kreatywne są zróżnicowane także pod względem elastyczności. Część z nich, przede wszystkim dobra materialne, ale także miejsca, rzadko ulegają całkowitej zmianie. Modyfikacja cech tych produktów wymaga dużych nakładów organizacyjnych i finansowych. Zdecydowanie łatwiej dostosować do potrzeb klienta usługi, wydarzenia i treści. Produkty kreatywne różnią się także ze względu na stopień materialności. Zaliczmy do nich produkty materialne (np. biżuteria), produkty niematerialne (np. balet) jak i produkty pośrednie (np. książka), które mają formę produktu materialnego, jednak najważniejsza jest w nich treść. 13

Biorąc pod uwagę sposób wykorzystania i przeznaczenia wśród produktów kreatywnych możemy wyróżnić produkty powszednie (np. gazeta) kupowane najczęściej, droższe produkty wybieralne, które nabywane są rzadziej (np. udział w widowisku teatralnym) oraz produkty luksusowe o silnej marce (np. odzież od znanych projektantów). Te trzy kategorie produktów zaspokajają różne potrzeby nabywców. Produkty kreatywne różni także miejsce konsumpcji. Niektóre produkty produkowane i konsumowane są w tym samym miejscu. Dotyczy to przede wszystkim usług, wydarzeń i miejsc kreatywnych. Część produktów można konsumować poza miejscem ich wytworzenia: są to zarówno produkty materialne jak i treści. Treści przy tym nie ulegają wyczerpaniu więc nie są związane z żadnym miejscem. Kreatywne produkty materialne mogą być, podobnie jak większość produktów konsumpcyjnych, magazynowane. Większość produktów kreatywnych powstaje wyłącznie gdy jest na nie popyt, często moment wytworzenia jest jednocześnie momentem ich konsumpcji. Produkty kreatywne rzeczy, usługi oraz treści mogą być transportowane, dostarczane do klienta. Mogą być to oczywiście różne formy transportu czy raczej komunikacji. W przypadku produktu miejsce oraz wydarzenie to konsument musi dotrzeć do produktu. Komercjalizacja produktu kreatywnego Komercjalizacja to proces dostosowania produktu do wymogów gospodarki rynkowej. Jej celem jest przygotowanie produktu oraz wprowadzenie go na rynek tak, aby jego sprzedaż była zyskowna. Aby rozpocząć proces komercjalizacji, produkt musi być już w pełni ukształtowany. Należy wcześniej wybrać odpowiednią strategię marketingową oraz dokonać oceny atrakcyjności ekonomicznej produktu (ryc. 4.). Proces komercjalizacji poprzedza wprowadzenie produktu na rynek. Aby dokonać komercjalizacji produktu kreatywnego należy: - określić moment wejścia na rynek produktu, 14

- ustalić wielkość terytorium sprzedaży nowego produktu, - dokonać segmentacji rynku i wybrać grupy potencjalnych konsumentów, - dokonać wyboru strategii wprowadzenia na rynek. Ryc. 4. Cykl życia produktu kreatywnego Opracowanie własne. Proces komercjalizacji produktu kreatywnego jedynie w pewnych aspektach różni się od komercjalizacji innych produktów konsumpcyjnych. Określenie momentu wejścia na rynek produktu, ustalenie wielkość terytorium jego sprzedaży, segmentacja rynku i wybór grupy potencjalnych klientów jak i wybór strategii wprowadzenia na rynek wymaga przeprowadzenia odpowiednich analiz ekonomicznych i marketingowych. Dlatego właśnie tak istotne jest przedsiębiorczość jednostek kreatywnych oraz przygotowanie do prowadzenia działalności gospodarczej. To co wyróżnia produkt kreatywny to możliwość jego wytwarzania we wszystkich sektorach, złożoność procesu projektowania oraz różna liczba twórców, duże wykorzystanie form komunikacji elektronicznej na wszystkich etapach tworzenia produktu. Jak już zauważono produkt kreatywny może być opracowywany i wytwarzany przez podmioty należące do trzech sektorów: prywatnego, publicznego oraz społecznego, co ma wpływ na ich charakter (ryc. 5.). Sektor prywatny jest wytwórcą głównie 15

komercyjnych produktów kreatywnych, które mają przynosić przedsiębiorstwu zysk (np. rzemiosło, projektowanie, produkcja telewizyjna). Sektor publiczny jak i organizacje pozarządowe mogą być wytwórcą zarówno produktów komercyjnych, których wprowadzenie na rynek poprzedził proces ich komercjalizacji jak i produktów społecznych. Ryc. 5. Produkty komercyjne i społeczne w sektorze kreatywnym Opracowanie własne. 16

Wprowadzenie na rynek produktów społecznych, zarówno odpłatnych (np. przedstawienie teatralne) jak i nieodpłatnych (np. wydarzenie artystyczne), nie ma na celu wyłącznie zapewnienie jego twórcy korzyści finansowych. Wytwarzanie tych produktów wiąże się bardziej z misją twórców, aniżeli z potrzebami potencjalnych konsumentów. Część z tych produktów jest nierentowna. Produkty społeczne najczęściej wytwarzane są przez podmioty prowadzące działalność kulturalną, z których większość stanowią organizacje pozarządowe oraz podmioty publiczne. Należy jednak pamiętać, że część wytworów podmiotów prowadzących działalność wydawniczą i zajmujących się produkcją radiowo-telewizyjną także oferuje produkty społeczne. Produkty kreatywne mogą powstać w wyniku działalności różnych podmiotów. Ich autorem może być: - twórca indywidualny (np. rzeźbiarz), - grupa twórców należących do tej samej branży (np. programiści), - grupa twórców różnych branż (zespół projektantów przygotowujący projekt budowlany), - twórca indywidualny oraz współdziałający z nim podmiot instytucjonalny (np. władze publiczne, organizacja pozarządowa, organizacja radiowa czy telewizyjna, wydawca). Produkty kreatywne mogą być dystrybuowane zarówno w krótkim jak i w długim łańcuchu dystrybucji. Dystrybucja większości produktów kreatywnych odbywa się w ramach łańcucha krótkiego (dystrybucja bezpośrednia). Udział podmiotów instytucjonalnych nie musi oznaczać dystrybucji pośredniej, bowiem te podmioty często uczestniczą w procesie kreacji a zatem są współ-wytwórcami produktu. Należy zwrócić uwagę, że dystrybucją bezpośrednią jest także sprzedaż produktu przez Internet. W przypadku wyboru łańcucha krótkiego dystrybucji, twórca produktu musi samodzielnie poszukiwać klienta, często dopiero po jego znalezieniu następuje przygotowanie produktu dostosowanego do indywidualnych potrzeb zamawiającego (np. projekt architektoniczny). Łańcuch krótki, wykorzystujący sprzedaż internetową, umożliwia poszukiwanie konsumentów bez względu na ich miejsce pobytu. Często wskazane jest współdziałanie twórców, pozwalające zwiększyć ilość sprzedawanych 17

produktów oraz zwiększyć nakłady na promocję (np. otwieranie wspólnych pracowni). Niektórzy twórcy decydują się na oddanie dystrybucji podmiotom trzecim. Mogą to być podmioty zajmujące się wyłącznie sprzedażą produktów (np. galerie) jak i działające w sektorze kreatywnym (np. pracownie architektoniczne sprzedające projekty gotowe). Władze lokalne mogą także włączać się w proces dystrybucji produktów kreatywnych (np. informowanie o wydarzeniach kulturalnych, które odbywają się w mieście, a których nie tworzą np. na stronie www). Konsekwencją wykorzystania różnych kanałów dystrybucji jest ich obecność na różnych rynkach: od rynków międzynarodowych po lokalne. Można wyróżnić produkty sprzedawane na rynku: - międzynarodowym (np. utwory muzyczne prezentowane w zagranicznych stacjach radiowych), - krajowym (np. większość produkcji telewizyjnych, najważniejsze przedstawienia teatralne), - regionalnym (np. wydarzenia kulturalne), - lokalnym (np. lokalna gazeta). Przy wyborze rynków przedsiębiorstwo oferujące produkty kreatywne powinno kierować się przede wszystkim rozpoznawalnością i reputacją produktu i jego twórcy, jak również możliwościami i kosztami jego dystrybucji i promocji. 18

II. Sektor kreatywny a baza ekonomicznego rozwoju miasta Baza rozwoju ekonomicznego miast ery post-industrialnej zdominowana jest przez usługi. Usługi te są częścią funkcji egzogenicznych pełnionych przez miasto. Jednocześnie jednak są w coraz większym stopniu czynnikiem stanowiącym o atrakcyjności osiedleńczej miasta i to nie w sensie wpływu na jakość życia obecnych mieszkańców, ale jako czynnik przyciągający nowych mieszkańców. W odpowiednich warunkach tymi przyciąganymi a więc migrującymi do miasta są przedstawiciele klasy kreatywnej. Poszukują oni nie tylko atrakcyjnych, wymagających wysokich kwalifikacji miejsc pracy, ale także odpowiednich warunków do życia. Warunki życia i pracy traktowane są jako nierozłączny zestaw warunkujący podjęcie decyzji o migracji. Takie podejście każe inaczej spojrzeć na kwestie bazy rozwoju ekonomicznego miasta. Przestaje ona być bowiem zestawem działalności i funkcji pełnionych przez miasto. Staje się ona jednym z podstawowych instrumentów kształtowania atrakcyjności miasta w bardzo szerokim sensie. W tym kontekście inaczej postrzegane powinny być usługi z zakresu kultury. Z jednej strony są częścią usług społecznych, z drugiej zaś składową sektora kreatywnego (zgodnie z modelowym ujęciem przedstawionym w części I). Sektor kreatywny staje się ważnym komponentem bazy rozwoju ekonomicznego miasta a kultura traktowana może być w sposób wielowymiarowy i bardzo utylitarny. W takim ujęciu wsparcie sektora kreatywnego wiąże się bezpośrednio lub pośrednio ze wsparciem działalności kulturalnej. Wsparcie działalności kulturalnej w celu wzmocnienia bazy rozwoju ekonomicznego wymaga indywidualnego podejścia, różnego od wspierania działalności w innych sektorach gospodarki. Wynika to z wielu przesłanek. Przede wszystkim w sektorze kulturalnym produkuje się dobra charakteryzujące się tym, że zadowolenie z ich konsumpcji jest wysoce subiektywne i trudno mierzalne. W konsekwencji sektor kulturalny ma ograniczone możliwości badania rynku, co pociąga za sobą dużą niepewność dotyczącą ewentualnego powodzenia w sprzedaży określonych produktów. Poza tym przedsiębiorstwa / artyści konkurują ze sobą nie tylko o ograniczony dochód konsumenta, ale również o ograniczone źródła przychodów reklamowych, ograniczony czas wolny konsumentów oraz ograniczone zasoby 19

zdolnej, kreatywnej, wykwalifikowanej kadry. Dodatkowo proces produkcji (tworzenia) ma charakter kolektywny. Uczestniczą w nim jednostki posiadające często odmienne wizje ostatecznego produktu. Z punktu widzenia zarządzania procesem produkcji jest to kwestia bardzo ważna. Podobnie jak to, że praca w sektorze kultury zorganizowana jest często w sposób nieformalny. Częściej spotykaną formą relacji / umów są kontrakty niż praca na etat. W wyborze pracowników kierować się trzeba często trudno mierzalnymi potencjalnymi kompetencjami, co wynika między innymi z trudności z przewidzeniem preferencji konsumentów i kierunku w jakim pójdzie wytwarzanie produktów. Sektor działalności kulturalnej funkcjonuje pod presja zmian technologicznych. Silny wpływ na działalność mają nowe techniki np. w zakresie urządzeń do odtwarzania produktów przemysłu kulturalnego. Zwrot inwestycji jest rozłożony w czasie. Część produktów ma długą żywotność oraz specyficzny sposób czerpania korzyści, wynikający z kształtu prawa autorskiego (tzn. rozciągnięte w czasie długotrwałe płatności). Ukierunkowane odpowiednio wsparcie działalności kulturalnej jest wsparciem rozwoju sektora kreatywnego, którego poziom rozwoju przekłada się bezpośrednio na przedsiębiorczość, która z kolei kształtuje atrakcyjność miasta jako miejsca inwestowania i rynku pracy. Rozważając relacje miedzy sektorem kreatywnym a bazą rozwoju ekonomicznego miasta trzeba podkreślić, że sektor kreatywny należy traktować w kategoriach zjawiska socjologicznego, kluczowego dla rozwoju miast, regionów i krajów, który to rozwój oparty jest na innowacjach, a więc jest ściśle powiązany z gospodarką opartą na wiedzy. Ludzie zaangażowani w pracę w przemyśle kreatywnym traktują często tę działalność jako styl życia. Szukają inspirującego otoczenia i przestrzeni, gdzie mogą funkcjonować wraz z innymi kreatywnymi. Otoczenie to powinno zapewnić możliwość kontaktów osobistych i współpracę. Nie ma jednego, uniwersalnego modelu rozwoju przemysłu kreatywnego czy też modelowej polityki wsparcia przemysłu kreatywnego. Miasta prowadzą swoje własne, unikatowe polityki w zależności od specyficznych warunków lokalnych i warunków otoczenia. Otoczeniem jest region i kraj, a rozumiane jest ono jako: i) kontekst przestrzenny: zasięg obsługi, funkcjonowanie w ramach układu mono lub 20

policentrycznego; ii) kontekst instytucjonalny: organizacje wsparcia (publiczne, prywatne, pozarządowe; oferujące coaching, konsultacje, wsparcie finansowe, wspomagające powstawanie klastrów, edukujące, wpierające działania sieciowe); iii) kontekst prawny: regulacje dotyczące funkcjonowania przemysłu kreatywnego w tym możliwe wyjątkowe ustalenia dotyczące np. wysokości podatków). Polityka rozwoju sektora kreatywnego musi być polityką zakorzenioną lokalnie w oparciu o zasoby endogeniczne przy jednoczesnej internacjonalizacji, rozumianej jako budowanie powiązań sieciowych w skali międzynarodowej. 21

III. Miejsce i rola sektora kreatywnego w rozwoju miasta Szacowanie wielkości przemysłu kreatywnego w Warszawie 3 Podstawowym problemem przy ocenie kondycji sektora kreatywnego w Warszawie jest określenie liczby podmiotów działających w tym sektorze. W ramach prowadzonych badań podjęto próbę ustalenia liczby podmiotów kreatywnych, jako podstawowego wskaźnika określającego potencjał sektora. Wielkość i jakości sektora kreatywnego ma bezpośredni związek z bazą rozwoju ekonomicznego Warszawy i zakresem pełnionych funkcji egzogenicznych 4. Określenie liczby podmiotów sektora kreatywnego przebiegało w kilku etapach (tab. 1.). Etap 1: Na wstępie określono populację generalną, czyli liczbę wszystkich podmiotów gospodarczych w Warszawie. W 2008 roku, według oficjalnych statystyk GUS, w Warszawie zarejestrowanych było 324 282 podmiotów gospodarczych. Etap 2: Z ogólnej liczby podmiotów skatalogowanych w bazie REGON wybrano te, które należą do odpowiedniej sekcji, grupy, klasy i podklasy Polskiej Klasyfikacji 3 W prowadzonych badaniach ilościowych dla celów porównawczych wykorzystano informacje zawarte w bazie danych, jaka została stworzona na potrzeby analiz prowadzonych w ramach projektu Creative Metropoles, w którym uczestniczyła Warszawa. Założenia oraz sposób prowadzenia analiz zostały zmodyfikowane dla potrzeb niniejszego opracowania. W przypadku projektu Creative Metropoles weryfikacja bazy danych miała doprowadzić do identyfikacja firm średnich i małych działających w sektorze kreatywnym, które mogą (bądź powinny) być przedmiotem zainteresowania i wsparcia władz publicznych. W przypadku niniejszego opracowania celem weryfikacji informacji i danych było najlepsze możliwe oszacowanie wielkości sektora kreatywnego w Warszawie. W tej weryfikacji wykorzystano pomocniczo rezultaty wcześniejszych weryfikacji (w tym m.in. wywiadu przeprowadzonego metodą telefoniczną). Wszystkie pozostałe obliczenia, które były podstawą do przygotowania kartogramów wykonano na nowo. Nie oznacza to jednak, że przedstawiane wielkości liczbowe są precyzyjne. Wykonanie takich obliczeń nie jest możliwe ze względu na jakość dostępnych danych: sposób zbierania, uaktualniania i prezentacji informacji o firmach. Rozbieżności w przypadku wielkości różnych wskaźników zaprezentowanych na kartogramach są pozorne i wynikają z wielkości liczbowych jakie wykorzystano w obliczeniach. W tym opracowaniu podstawą kalkulacji wskaźników była cała oszacowana liczba firm kreatywnych działających w Warszawie. 4 Funkcje egzogeniczne w odróżnieniu od funkcji endogenicznych, są to usługi które miasto eksportuje na zewnątrz. To znaczy, że miasto jest zapleczem funkcjonalnym dla otoczenia w ramach oferowanej usługi lub dostępu do określonego zasobu. Od rangi i specjalizacji funkcji egzogenicznych zależy wielkość obszaru, dla którego miasto pełni rolę dostawcy. 22

Działalności (PKD 2007), charakterystycznej dla działalności twórczej w określonych wcześniej 13 dziedzinach: Sekcja G: 47.78.Z Sekcja J: 58.11.Z, 58.13.Z, 58.14.Z, 58.19.Z, 58.21.Z, 59.11.Z, 59.13.Z, 59.14.Z, 59,20.Z, 60.10.Z, 60.20.Z, Sekcja M: 71.11.Z, 73.11.Z, 73.12.A, 73.12.B, 73.12.C, 73.12.D, 74.10.Z, 74.20.Z Sekcja R: 90.01.Z, 90.02.Z, 90.03.Z, 90.04.Z, 91.01.A, 91.01..B, 91.02.Z, 91.01.Z W rezultacie wygenerowana została baza około 36 tys. podmiotów prowadzących działalność twórczą (zgodnie z przyjętą klasyfikacją). Baza REGON nie jest jednak rejestrem w pełni wiarygodnym. Spowodowane jest to dwoma czynnikami. Z jednej strony nie ma jednoznacznych kryteriów klasyfikacji nowopowstających podmiotów. Nadawanie kodu PKD odbywa się na podstawie deklaracji zakładającego działalność gospodarczą. Z tego też powodu nie jest on często zgodny z rzeczywiście prowadzonym profilem działalności gospodarczej Z drugiej strony, konkretny profil działalności często zmienia się w czasie ze względu na konieczność elastycznego reagowania przedsiębiorców na zmiany na rynku. REGON nie jest rejestrem potwierdzającym fakt aktualnego istnienia przedsiębiorstwa ponieważ, nie jest czyszczony z podmiotów, które zawiesiły lub zakończyły swoją działalność. Etap 3: Na podstawie nazwy przedsiębiorstwa i formy prawnej, wykluczono podmioty będące w likwidacji i zajmujące się działalnością charakteryzującą się niską lub zerową kreatywnością 5. Pomimo precyzyjnego określenia profilu działalności na podstawie PKD, w bazie znalazły się między innymi: przedsiębiorstwa handlowe, branża budowlana i geodezyjna, branża kwiatowa i finansowa. Ze względu na charakter przemysłu kreatywnego wykluczono również instytucje państwowe i samorządowe. W efekcie otrzymano 28 300 podmiotów, które wstępnie można zaliczyć do sektora kreatywnego. 5 kryterium weryfikacji nie była wielkość przedsiębiorstwa jak w przypadku badań w ramach projektu Creative Metropoles 23

Etap 4: W kolejnym etapie zweryfikowano liczbę podmiotów z grupy 28.300, które wybrano do weryfikacji telefonicznej przeprowadzonej w ramach projektu Creative Metropoles (15 717 podmiotów, które mogą być potencjalnymi adresatami polityki wsparcia podmiotów kreatywnych w Warszawie). Przeprowadzono 3 114 wywiadów telefonicznych. Efektem przeprowadzonych wywiadów było zidentyfikowanie 571 podmiotów niekreatywnych. Etap 5: W następstwie wykonanych przybliżeń w szacowaniu wielkości sektora kreatywnego można uznać, że wstępne szacowanie obarczone jest błędem o wartości 18,34. Tym samym wielkość sektora kreatywnego w Warszawie szacuje się na około 23 110 przedsiębiorstw. Dla wszystkich tych przedsiębiorstw przeprowadzono ponowne obliczenia pozwalające przypisać je do konkretnych kategorii wyróżnionych w operacie sektora kreatywnego. Tab. 1. Szacowanie wielkości przemysłu kreatywnego w Warszawie Selekcja Kryterium Liczba podmiotów Udział % Etap 1 Liczba podmiotów gospodarczych w Warszawie. 324 282 100 Etap 2 Wybór wg bazy REGON Oznaczenia PKD 36053 11,12 Etap 3 Wykluczenie podmiotów niekreatywnych, szacowanie wielkości przemysłu kreatywnego Forma prawna, nazwa przedsiębiorstwa 28300 8,73 Etap 4 Ponowna weryfikacja podmiotów wybranych do badania ankietowego 15717 4,85 Podmioty z którymi przeprowadzono wywiad telefoniczny 3114 0,96 Wykluczenie podmiotów niekreatywnych 2543 0,78 Oszacowanie wielkości przemysłu Etap 5 kreatywnego z uwzględnieniem błędu Opracowanie własne. Deklaracja działalności 23110 7,12 Charakterystyka przemysłu kreatywnego w Warszawie 24

W ramach określonych 13 dziedzin działalności kreatywnej, sklasyfikowano przedsiębiorstwa, które były przedmiotem badania ankietowego: Do kategorii reklama zaliczono: agencje reklamowe, przedsiębiorstwa prowadzące działalność reklamową, marketingową, public relations oraz zajmujące się produkcją różnego rodzaju reklam zewnętrznych i wewnętrznych. Do kategorii architektura zaliczono: pracownie architektoniczne budownictwa mieszkaniowego oraz architektury krajobrazu, pracownie projektowe konstrukcyjne i sanitarne, samodzielnych architektów. Do kategorii wydawnictwa tradycyjne zaliczono: edytorstwo, opracowanie, korekty książek, tłumaczenia, wydawanie i drukowanie książek oraz czasopism, poligrafia. Do kategorii projektowanie/wzornictwo zaliczono: grafików tradycyjnych i komputerowych, projektantów technicznych i użytkowych, designerów wnętrz, projektantów mody, plastyków. Do kategorii muzyka/teatr/taniec zaliczono: agencje artystyczne, przedsiębiorstwa eventowe, zespoły muzyczne, impresariaty, artystów performatywnych (muzyka, teatr, taniec). Do kategorii oprogramowanie zaliczono: informatyków, programistów oraz przedsiębiorstwa związane z IT. Kategorię gry ze względu na bardzo małą liczbę zaliczono w poczet kategorii oprogramowanie. Do kategorii fotografia zaliczono: przedsiębiorstwa prowadzące działalność fotograficzną, agencje, studia i zakłady fotograficzne i indywidualnych fotografików. 25

Do kategorii film zaliczono: producentów i postproducentów, filmowych, montażystów, dźwiękowców, realizatorów, prywatne studia filmowe oraz przedsiębiorstwa oferujące usługi filmowania. Do kategorii media zaliczono: domy mediowe, dziennikarzy, agencje prasowe i informacyjne oraz przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością telewizyjną i radiową. Do kategorii rękodzieło zaliczono: pracownie jubilerskie i witrażowe, krawiectwo artystyczne i dekoracyjne, przedsiębiorstwa konserwacji zabytków. Do kategorii wydawnictwa elektroniczne zaliczono: przedsiębiorstwa internetowe, portale, usługi internetowe, studia nagrań i przedsiębiorstwa fonograficzne. Do kategorii rynek sztuki zaliczono: galerie sztuki, domy aukcyjne, wynajem dzieł sztuki. W strukturze podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie wyraźnie widoczna jest przewaga takich dziedzin działalności jak: reklama 25%, architektura 18%, wydawnictwa tradycyjne 12%, projektowanie i wzornictwo 10% (ryc. 6.). Fakt ten może świadczyć o specjalizacji Warszawy w wymienionych dziedzinach. Należy jednak zauważyć, że reklama, architektura i wydawnictwa są domeną gospodarek lokalnych, zależnych od dużego rynku zbytu w postaci mieszkańców i przedsiębiorstw obszaru metropolitalnego. Wymienione gałęzie gospodarki 26

Ryc. 6. Struktura podmiotów kreatywnych w Warszawie wg dziedzin działalności w 2008 roku nie maja możliwości konkurowania w skali europejskiej lub światowej. Wynika to z kilku przesłanek. Większość dużych agencji reklamowych w Warszawie to przedstawicielstwa zagranicznych korporacji. Ich działalność jest działalnością koncentrującą się na rynku polskim, w pewnym sensie odtwórczą. Przygotowują one produkty na rynek lokalny a nie międzynarodowy. Polski rynek (a w szczególności rynek warszawski) jest tak chłonny, że przedsiębiorstwa reklamowe mają niewielką motywację do ekspansji na rynki zagraniczne. Jeśli chodzi o architekturę czy wydawnictwa, to zagraniczne przedsiębiorstwa z tych branż mają o wiele większe doświadczenie i kapitał w porównaniu z przedsiębiorstwami z Warszawy. Konkurencja w skali światowej lub europejskiej na rynku architektonicznym jest bardzo duża i wymaga kapitału, którym można zaryzykować przygotowując projekt na konkurs. Pracownie architektoniczne zlokalizowane w Warszawie w zdecydowanej większości przygotowują projekty zabudowy mieszkaniowej. Jest to podyktowane specyfiką rynku i dużym zapotrzebowaniem na tego typu projekty. Poza tym wizytówką pracowni architektonicznych jest miasto skąd się wywodzą i zrealizowane w nim projekty. Wydaje się, że w Warszawie brak jest spektakularnych dokonań w tej dziedzinie. Wydawnictwa tradycyjne, aby zaistnieć na rynkach międzynarodowych, potrzebują informacji, kapitału i wsparcia logistycznego. Brak 27

tych elementów wyklucza je z konkurencji międzynarodowej. Niższa cena usług nie jest czynnikiem wystarczającym. Mała reprezentacja rynku sztuki i wydawnictw elektronicznych spowodowana jest raczkującym rozwojem tych dziedzin. Pomimo stosunkowo bogatszych mieszkańców Warszawy niż w pozostałej części kraju, mało popularne jest inwestowanie w dzieła sztuki. Jeżeli chodzi o wydawnictwa elektroniczne, to należy zwrócić uwagę, że tego rodzaju działalność stanowi często działalność uboczną tradycyjnych wydawców. W efekcie rynek publikacji elektronicznych jest zdominowany przez elektroniczne mutacje publikacji tradycyjnych i w związku z tym nie jest zbyt pojemny. Ponadto zwrócić należy uwagę na stosunkowo niski wskaźnik użytkowania Internetu przez osoby w wieku powyżej 40 roku życia. Rękodzieło, które ma podobny udział w przemyśle kreatywnym jak wydawnictwa elektroniczne, jest schyłkową dziedziną gospodarki i czeka na renesans i powtórne odkrycie lepszej jakości produktów wykonanych ręcznie i indywidualnie niż produktów mechanicznych i standardowych. Udział przedsiębiorstw sektora kreatywnego w Warszawie (ryc.7.) wskazuje na dużą koncentrację w dzielnicach centralnych (Śródmieście, Praga Południe) i południowych (Mokotów i Usynów). Jest to spowodowane dużą ogólną liczbą firm i dużą przedsiębiorczością mieszkańców tych dzielnic. Każda z nich reprezentuje jednak inną grupę czynników lokalizacji. Śródmieście związane jest z czynnikami ścisłego centrum z bezpośrednim dostępem do źródeł informacji (urzędy administracji i kultury), Praga Południe to tańsze lokale i klimat przedwojennego miasta, Mokotów to tradycyjnie ukształtowana tkanka miejska z aktywnymi społecznościami lokalnymi, Usynów to nowoczesność i największy odsetek osób z wyższym wykształceniem. Udział procentowy ogólnej liczby przedsiębiorstw sektora kreatywnego jest jedynie odzwierciedleniem bezwzględnych wartości. Inaczej sytuacja przedstawia się, gdy weźmiemy pod uwagę proporcje liczby przedsiębiorstw sektora kreatywnego do różnych cech społeczno ekonomicznych dzielnic. 28

Ryc. 7. Udział przedsiębiorstw sektora kreatywnego w dzielnicach Warszawy w 2008 roku Opracowanie własne. Z posiadanych danych na temat przedsiębiorstw sektora kreatywnego wynika, że najczęściej: - jest to firma - działalność gospodarcza prowadzona i zarządzana przez osobę fizyczną (rzadziej jest to spółka); - firma jest polską własnością; - zatrudnia maksymalnie 9 osób; - najczęściej są to mikro-przedsiębiorstwa; - najczęściej powstałe po 2004 roku (tab. 2, 3, 4, 5). Tab. 2. Formy prawne działalności podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie Forma prawna działalności Udział procentowy osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 72,8 spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 17,3 spółka cywilna 6,7 spółka jawna 1,2 spółka akcyjna 0,6 przedstawicielstwa handlowe 0,5 pozostałe 0,9 Opracowanie własne. 29

Tab. 3. Forma własności podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie Forma własności Udział procentowy Własność krajowych osób fizycznych 91,1 Własność prywatna krajowa pozostała 3,2 Własność zagraniczna 3,1 Własność mieszana w sektorze prywatnym z przewagą własności zagranicznej 0,7 Własność mieszana w sektorze prywatnym z przewagą 0,6 własności prywatnej krajowej Własność mieszana w sektorze prywatnym z przewagą 0,6 własności krajowych osób fizycznych pozostałe 0,9 Opracowanie własne. Tab. 4. Osobowość prawna podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie Osobowość prawna Udział procentowy Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą 72,7 Osoba prawna 18,2 Jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej 9,1 Opracowanie własne. Tab.5. Wielkość podmiotów sektora kreatywnego w Warszawie Liczba pracowników Udział procentowy 0-9 94,3 10-49 4,8 50-249 0,8 250-999 0,1 Opracowanie własne. Typowe dla warszawskiego sektora kreatywnego małe firmy mają ograniczony dostęp do środków finansowych (co wynika z prowadzonych badań jakościowych i co znajduje potwierdzenie w badaniach prowadzonych w ramach projektu Creative Metropoles). Firmy takie opierają swą działalność na atrakcyjnym i twórczym pomyśle lub zdolnościach i talentach właściciela. Mała wielkość ma pozytywny wpływ na elastyczność dostosowywania do zmieniającego się rynku. Osoba fizyczna prowadząca działalność jednoosobowo najczęściej nie ma za sobą zaplecza instytucjonalnego tzn. wyspecjalizowanych pracowników księgowości, administracyjnych itp. W związku z tym, z dużym prawdopodobieństwem, można 30

stwierdzić, że istnieje efekt mnożnikowy działalności sektora kreatywnego w stosunku do jego zaplecza. Tylko 3,1% przedsiębiorstw posiada kapitał zagraniczny co świadczy o niskim poziomie umiędzynarodowienia sektora kreatywnego. Zmiany w liczbie podmiotów kreatywnych Największy przyrost podmiotów sektora kreatywnego w okresie 1990 2008 nastąpił w latach roku 2006 i 2007 (ryc. 8.). Powstawanie przedsiębiorstwa kreatywnego jest ściśle powiązane z poziomem zamożności mieszkańców i tempem rozwoju gospodarczego. Najwyższe notowania PKB w Polsce liczone rok do roku występowały w czwartym kwartale 1996 (7,9%) oraz w pierwszym kwartale 2007 (7,3%). Ryc. 8. Nowopowstające podmioty sektora kreatywnego w Warszawie 350 300 250 200 150 100 50 0 przed 1990 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Opracowanie własne. Interesujący jest fakt, iż rok 1996 jest samotnym wzrostem liczby przedsiębiorstw sektora kreatywnego. Z kolei wzrost w roku 2007 poprzedzony jest największym wzrostem liczonym rok do roku w 2006, a 2008 jest porównywalny z 2006. Dynamiczny wzrost i spadek liczby podmiotów twórczych jest bardziej łagodny w 2007 roku niż w 1996. Wynika to z rozwoju i trwałości sektora kreatywnego we współczesnej gospodarce Warszawy. Trend wzrostu nie powinien zmieniać się tak dynamicznie jak w latach 90. Wzrost liczby podmiotów nie jest ściśle powiązany ze zmianami ogólnej liczby podmiotów gospodarczych w Warszawie (ryc. 9.). 31

Analizując strukturę podmiotów wg kategorii i dzielnic w latach ich powstawania (ryc. 10., 11.) można zauważyć kilka istotnych tendencji wpływających na specyfikę przemysłu kreatywnego w Warszawie. Najbardziej dynamicznie rozwijały się kategorie reprezentowane najczęściej: reklama i architektura. Częstym zmianom ulegały proporcje między trzecim a czwartym miejscem. Początkowo dynamicznie rozwijały się podmioty gospodarcze w kategorii wydawnictwa tradycyjne do roku 1997 by od 2001 roku ustąpić miejsca przedsiębiorstwom zajmującym się oprogramowaniem. Natomiast od 2006 roku bardzo dobrze widoczny jest wzrost liczby podmiotów w kategorii projektowanie/wzornictwo w stopniu umożliwiającym zajęcie drugiego miejsca w 2008 roku. Ryc. 9. Nałożenie trendów zmian nowopowstających podmiotów gospodarczych w latach 2000-2008 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Liczba podmiotów w Warszawie Liczba podmiotów kreatywnych Opracowanie własne. 32

Ryc. 10. Przemysł kreatywny w podziale na kategorie działalności w latach 1990 2008 100% 80% 60% 40% 20% 0% przed 1990 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 reklama architektura wydawnictwa tradycyjne projektowanie/wzornictwo muzyka, teatr, taniec oprogramowanie fotografia film i telewizja media rękodzieło wydawnictwa elektroniczne rynek sztuki Opracowanie własne. Ryc. 11. Przemysł kreatywny w dzielnicach w latach 1990 2008 100% 80% 60% 40% 20% 0% przed 1990 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 REMBERTÓW WESOŁA WILANÓW URSUS WŁOCHY WAWER ŻOLIBORZ PRAGA PŁN BIAŁOŁĘKA TARGÓWEK OCHOTA BEMOWO BIELANY WOLA PRAGA PŁD URSYNÓW ŚRÓDMIEŚCIE MOKOTÓW Opracowanie własne. Najbardziej dynamicznie wzrasta liczba podmiotów sektora kreatywnego na Mokotowie i Śródmieściu. Kolejne dzielnice to, w zależności od roku, Usynów lub Praga Południe. Ciekawy jest rok 2002 kiedy to Praga Południe wyjątkowo zanotowała największy przyrost podmiotów kreatywnych. Niewykluczone, że był to efekt planowego zachęcania artystów do lokowania swoich pracowni na prawym brzegu Wisły. Projektowano w tym okresie program rewitalizacji zdegradowanej 33