Majowie byli twórcami jednej z najbardziej zaawansowanych

POLSKIE WYKOPALISKA W NAKUM Majowie byli twórcami jednej z najbardziej zaawansowanych i fascynujących cywilizacji starożytności. Mimo braku znajomości koła, zwierząt pociągowych i jucznych czy wytopu brązu i żelaza, stworzyli wysoko zorganizowaną kulturę miejską z wielkimi centrami polityczno-kultowymi, nad którymi dumnie górowały piramidy, świątynie, pałace i inne założenia architektoniczne. Wymyślne płaskorzeźby i malowidła o wysokim poziome artystycznym zdobiły fasady i wnętrza tych budowli. Majowie posiadali również niezwykle zaawansowaną znajomość matematyki i astronomii, dzięki czemu mogli wznosić budowle o skomplikowanych planach oraz przewidywać ważne dla nich zjawiska astronomiczne, takie jak na przykład pojawianie się Wenus czy zaćmienia słońca i księżyca. Posługiwali się bardzo złożonym systemem kalendarzowym opartym na kalendarzu słonecznym (360 dni plus 5 dni dodatkowych) oraz kalendarzu rytualnym (260 dni). Stosowali też system tzw. Długiej Rachuby, która pozwalała na bardzo dokładne umiejscowienie w czasie ważnych wydarzeń polityczno-religijnych. Ponadto Majowie jako jedna z niewielu cywilizacji Nowego Świata wytworzyli system pisma sylabiczno- -logograficznego, pozwalającego na zapis wszelkich informacji. Oprócz tzw. kodeksów spisywanych na papierze, inskrypcje z datami, wydarzeniami i imionami władców wykuwano lub ryto również na stelach, fasadach i we wnętrzu budowli oraz malowano je na ścianach i naczyniach. Majowie zamieszkiwali w starożytności teren obecnej Gwatemali i Belize oraz przyległe obszary Meksyku, Hondurasu i Salwadoru. Badania archeologiczne, epigraficzne i ikonograficzne prowadzone w tym rejonie od pierwszej połowy XIX wieku przynoszą wciąż nowe odkrycia i nowe ustalenia dotyczące różnych aspektów tej kultury. Majowie nie stworzyli nigdy jednolitego organizmu państwowego zarządzanego przez jednego króla, lecz system samodzielnych miast-państw, z których każde posiadało władcę, określanego jako k uhul ahau (l. mn. k uhul ahauob), czyli boski władca. Niektóre z tych ośrodków okazywały się Badania nad kulturą Majów Mapa ziem Majów z lokalizacją Nakum (za R. Sharer, The Ancient Maya, Stanford 1994) jednak na tyle potężne, iż były w stanie pokonać i uzależnić inne, sąsiednie centra, przede wszystkim w celu narzucenia trybutu. Król takiego nadrzędnego miasta posiadał więc znacznie wyższą pozycję oraz często używał odróżniające go od innych, drugorzędnych władców tytuły dynastyczne (np. kaloomte król królów ). Niemniej okresy rozkwitu przeplatane były często okresami upadku potęga poszczególnych miast nie trwała zwykle zbyt długo i po kilkudziesięciu latach inne ośrodki brały górę, wspierając częściowo swoje siły sojuszami z sąsiednimi miastami. Rywalizacja panowała zwłaszcza między największymi ośrodkami Majów, takimi jak: Tikal, Calakmul, Caracol, Naranjo czy Palenque. W konfliktach tych brały także udział mniejsze ośrodki, dla których niepowodzenia potężnych sąsiadów stwarzały niepowtarzalną szansę na uzyskanie politycznej niezależności. Jednym z takich właśnie średniej wielkości ośrodków jest Nakum, położone między Tikal i Naranjo w północnej Gwatemali, które od roku 2006 badane jest przez samodzielny polski projekt z Instytutu Archeologii UJ, kierowany przez dr. Jarosława Źrałkę i mgr. Wiesława Koszkula. Ośrodek ten odkryty został w roku 1905 przez francuskiego podróżnika hrabiego Maurice a de Perigny. W pierwszych dekadach XX wieku do Nakum dotarły ekspedycje z Peabody Museum Uniwersytetu Harvarda i Carnegie Institution z Waszyngtonu. Od roku 1994 stanowisko to jest badane przez gwatemalski Projekt Triángulo, który oprócz wykopalisk archeologicznych zajmuje się także restauracją ruin. W latach 1999 2003 w badaniach Projektu Triángulo brali udział Jarosław Źrałka z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Justyna Olko z Uniwersytetu Warszawskiego. Polscy badacze zajęli się dokumentacją prekolumbijskich graffiti wykonanych na ścianach świątyń i pałaców oraz zrealizowali badania na peryferiach Nakum. Od roku 2002 w pracach archeologicznych w Nakum zaczął brać udział również Wiesław Koszkul, który ponadto w latach 2001 2004 kilkakrotnie uczestniczył w badaniach dwóch starożytnych miast Majów w Belize (Caracol i Lamanai). 228 ALMA MATER

Widok na centralny dziedziniec Akropolu Południowego (Patio 1) z Piramidą E Prowadzone w Nakum badania wykazały, iż ośrodek ten został zasiedlony już w środkowym okresie preklasycznym (ok. 800 300 r. p.n.e.) i rozwijał się do schyłkowego okresu klasycznego włącznie (tj. do ok. 950 r. n.e.). Miasto składa się z dwóch odseparowanych od siebie sektorów architektonicznych (Sektor Północny i Południowy), połączonych charakterystyczną dla Majów, wyniesioną ponad otaczający teren drogą (tzw. droga Perigny ego). Największa aktywność budowlana w Nakum skupiała się głównie w Sektorze Południowym, a zwłaszcza na Akropolu Południowym, gdzie znajdują się przede wszystkim pałace lokalnych elit z rodziną królewską na czele. Wybór tego właśnie stanowiska do badań przez polski projekt podyktowany został kilkoma czynnikami, między innymi dobrą znajomością Nakum (gdyż, jak wyżej wspomniano, autorzy brali wcześniej udział w wykopaliskach Projektu Triángulo). Ponadto wcześniejsze badania prowadzone w Nakum ujawniły bardzo ciekawe świadectwa kontaktów tego ośrodka z kulturą Teotihuacan z Centralnego Meksyku (w okresie wczesnoklasycznym, ok. 250 600 r. n.e.) oraz jego olbrzymi rozwój architektoniczny i demograficzny w schyłkowym okresie klasycznym (ok. 800 900/950 r. n.e.), gdy większość sąsiednich miast Majów popada w ruinę i zostaje wyludniona. Właśnie tymi problemami badawczymi od kilku lat zajmują się autorzy niniejszego artykułu. W 2006 roku obaj naukowcy otrzymali zgodę Instytutu Antropologii i Historii Gwatemali oraz Ministerstwa Kultury i Sportu na uruchomienie projektu archeologicznego w Nakum. Należy podkreślić, że jest to pierwszy w pełni samodzielny polski projekt realizowany na obszarze rozwoju kultury Majów. Jednak zanim polscy badacze mogli wbić w ziemię pierwszą łopatę, czekało ich sporo pracy związanej ze zorganizowaniem bazy archeologicznej w dżungli, tuż obok ruin Majów. W roku 2006 musieli ze skromnych środków finansowych wybudować w dżungli dom, który pełni funkcję kuchni i laboratorium archeologicznego. Tuż obok niego powstał prowizoryczny prysznic. Krzesła, ławki i półki wykonać trzeba było z drzew ściętych w dżungli i z desek zakupionych w miejscowości Santa Elena, odległej od Nakum o ponad 80 kilometrów. Z takiej samej odległości musieli dowozić do Nakum żywność i wodę. Zdarzało się jednak, że w trakcie pory deszczowej wynajęty samochód nie mógł dotrzeć do Nakum i mimo napędu na cztery koła grzązł w błotnistej drodze. Czasem potrzebna była pomoc kilku osób, które przemierzając dystans nawet do kilkunastu kilometrów Pałac G przed Centralnym Akropolem wzniesiony w schyłkowym okresie klasycznym przez dżunglę do miejsca, gdzie utknął samochód, wyciągały go następnie za pomocą lin z błota lub wody. Mimo tych wszystkich trudności udało się jednak owocnie zakończyć pierwszy sezon badań, w którym uczestniczyło ponad dwudziestu robotników, trzech studentów z Polski (Aleksander Danecki, Paweł Kurzawa i Bogumił Pilarski), dwóch archeologów gwatemalskich: Vinicio García (wicedyrektor projektu ze strony gwatemalskiej) i Bernard Hermes oraz antropolog Varinia Matute. RELACJE MAJÓW Z KULTURĄ TEOTIHUACAN: ZNALEZISKA Z NAKUM Polski obóz w dżungli Podczas wcześniejszych badań gwatemalskiego Projektu Triángulo w Nakum natrafiono w kilku punktach wokół centralnego dziedzińca Akropolu Południowego (zwanego Patiem 1) na fasady czterech budowli wzniesionych w charakterystycznym stylu talud- -tablero. Styl ten wywodzi się z Centralnego Meksyku i był stosowany w Teotihuacan na ogromną skalę. Około 350 500 roku n.e. wiele cech kultury Teotihuacan rozprzestrzenia się w Mezoameryce, zwłaszcza ikonografia, architektura talud-tablero, naczynia cylindryczne na trzech nóżkach, charakterystyczna cienkościenna pomarańczowa ALMA MATER 229

Droga do Nakum w czasie pory deszczowej ceramika oraz obsydian zielonego koloru, którego jedyne źródło to tereny Centralnego Meksyku nieopodal Teotihuacan. Elementy te widoczne są w wielu ośrodkach Majów, zwłaszcza w Tikal, Copan i Kaminaljuyu. Kontakty z Centralnym Meksykiem pojawiły się również w Nakum praktycznie wszystkie znaleziska z tego okresu odkryte do tej pory w Nakum wiążą się z kulturą Teotihuacan. Jedynymi budowlami wzniesionymi w tym czasie są wspomniane cztery struktury w obcym dla Majów stylu architektonicznym. Ponadto z tego okresu pochodzi również osiem wiórów i ostrze oszczepu wykonanych z zielonego obsydianu, którego źródła zlokalizowane są około tysiąca kilometrów na północny zachód od Nakum. Jedyny depozyt ofiarny z tej fazy zawiera cylindryczne naczynie na trzech schodach zejść na jego położoną niżej powierzchnię. Jednym z celów Projektu Archeologicznego Nakum w 2006 roku było sprawdzenie tej hipotezy. Już po kilku dniach badań udało się udowodnić, że jest słuszna. W miejscu, w którym hipotetycznie powinny się łączyć dwie platformy talud-tablero (budowle 14/15 Sub-1 i D Sub-6), założyliśmy wykop, odsłaniając dobrze zachowany narożnik łączących się w tym miejscu budowli. Warto podkreślić, że jest to pierwsze tego rodzaju założenie architektoniczne odkryte do tej pory na ziemiach Majów. Tego typu układ budowli z centralnym dziedzińcem całkowicie zamkniętym wewnątrz przez otaczające budowle talud-tablero najbliższe analogie posiada w samym Teotihuacan w Centralnym Meksyku. Pojawienie się przedstawionych powyżej teotihuakańskich elementów w Nakum wydaje się być związane ze zmianami politycznymi w regionie, które nastąpiły najprawdopodobniej po przybyciu na obszar północnej Gwatemali grupy wojowników w teotihuakańskich strojach, dowodzonych przez tajemniczą postać o imieniu Siyaj K ak. Inskrypcje Majów mówią o tym, że w styczniu 378 roku n.e. obalił on władcę Tikal Chak Took Ich ak a I oraz uzależnił szereg ośrodków w regionie, takich jak Uaxactun, Bejucal, Rio Azul czy Rekonstrukcja Patia 1 z platformami w stylu talud-tablero wczesny okres klasyczny (rys. Agnieszka Witkowska) La Sufricaya. Nie jest wykluczone, iż w jednym ze swoich marszów mógł dotrzeć również do Nakum i osadzić tam podległego sobie władcę. Istnieje jednak możliwość, że to same majowskie elity Nakum, obserwując zmianę stosunków politycznych w regionie i umacnianie się Tikal pod rządami kolejnych władców o koneksjach teotihuakańskich, przyjęły nowy modny styl centralnomeksykański, by wyrazić swoją lojalność względem nowego ładu politycznego i nowych trendów kulturowych. Charakter oddziaływań teotihuakańskich w Nakum wymaga jednakże dalszych badań. ODKRYCIE GROBOWCA KRÓLEWSKIEGO MAJÓW Po wschodniej stronie Patia 1 znajduje się niewielka piramida mająca około 12 metrów wysokości (tzw. Piramida 15). Budowla ta stała się przedmiotem wnikliwych badań Projektu, Rekonstrukcja południowej części Nakum ok. IX w. n.e. (rys. Marcus Schadl z uzupełnieniami autorów) nóżkach, które jest imitacją podobnych naczyń znanych z Teotihuacan. Do środka naczynia włożono odwróconą do góry dnem misę w stylu majowskim, co może sugerować w symboliczny sposób kontakt i pewnego rodzaju integrację obu tych kultur. Fasady budowli talud-tablero z Nakum z czterech stron otaczały centralny dziedziniec Akropolu Południowego. Niestety, jako że przykryte są one prawie w całości przez późniejsze budowle, wcześniejsze badania nie pozwalały na jednoznaczne stwierdzenie, czy są to samodzielne struktury, czy też łączą się ze sobą narożnikami, tworząc jedną olbrzymią platformę z zagłębionym dziedzińcem w środku. Przypuszczaliśmy, iż mogą się ze sobą łączyć, tworząc platformę, po której można było obejść dookoła zagłębiony dziedziniec i po Przekroje grobowca królewskiego (rys. Wiesław Koszkul) 230 ALMA MATER

które miały na celu nie tylko poznanie jej dokładnego datowania i ewolucji architektonicznej, ale również sprawdzenie wysuniętej przez Wiesława Koszkula hipotezy, czy nie zawiera ona grobów, podobnie jak wiele innych budowli piramidalnych położonych po wschodniej stronie dziedzińców takich miast jak Tikal czy Caracol. Wschód był dla Majów kierunkiem niezwykle istotnym. Był kojarzony nie tylko ze wschodzącym słońcem, ale również z powtórnymi narodzinami. Władcy Majów, umierając, udawali się do zaświatów, podobnie jak słońce w trakcie zachodu, po to, by następnie pokonując śmierć, odrodzić się w nich, tak jak każdego dnia rodzi się słońce. Ewentualne odkrycie grobowca przyczyniłoby się do lepszego poznania elit w Nakum i kultury Majów w tym ośrodku i regionie. Z tego powodu na płaskim szczycie Piramidy 15 otworzyliśmy wykop o wymiarach 2 na 2 metry. Piramida 15 w ostatnich czasach swojego funkcjonowania nie była zwieńczona sklepioną świątynią. Budowla wzniesiona na jej szczycie wykonana była najprawdopodobniej tradycyjnie z materiałów nietrwałych (drewna i liści palmowych) i wzniesiona na kamiennych fundamentach, których pozostałości odkryliśmy w kilku miejscach wykopu. Kilkanaście centymetrów pod powierzchnią szczytu piramidy odkryliśmy dar ofiarny ze schyłkowego okresu klasycznego (tzw. Ofiara 4). Składał się on z naczynia ceramicznego, we wnętrzu którego znajdowały się trzy pierścienie wykonane z muszli, ozdobione modelowanym przedstawieniem twarzy antropomorficznych, sześć paciorków z tego samego materiału oraz fragmenty kości. Pierścienie tego typu są wyjątkowo rzadkim znaleziskiem w kulturze Majów. Około półtora metra poniżej powierzchni, we wschodniej części wykopu natknęliśmy się na duże płyty kamienne, które przykrywały kolejny depozyt ofiarny (Ofiara nr 3). W zachodniej części wykopu, nieco poniżej poziomu płyt przykrywających ten depozyt, odkryliśmy trzy kolejne płyty, które jak się okazało były częścią sklepienia grobowca. Ofiara nr 3 jest od niego stratygraficznie późniejsza, częściowo została wkopana w wypełnisko przykrywające grobowiec i obstawiona z trzech stron obrobionymi kamieniami. W skład tej Ofi ara 4: naczynie i odkryte w jego wnętrzu pierścienie Pierwsze chwile po otwarciu grobowca. Wiesław Koszkul przygląda się pektorałowi i innym ozdobom ofiary (datowanej na późny okres klasyczny) wchodziło malowane naczynie ceramiczne, do którego wrzucono duży prostokątny kamień, rozbijając naczynie na kawałki i w ten sposób rytualnie je uśmiercając. W środkowej części depozytu odkryliśmy przełamaną na pół jadeitową rurkę. Nieco na południe od niej znaleźliśmy kolejne naczynie, które złożono w depozycie w całości. Obie ofiary odkryte w górnej części Piramidy 15 są najprawdopodobniej związane z kultem przodków, ponieważ charakter ich lokalizacji sugeruje, że Majowie, którzy je składali, byli świadomi tego, iż nieco poniżej znajduje się grobowiec. Po ściągnięciu kilku płyt tworzących fragment sklepienia grobowca spuściliśmy się na linie do wnętrza, by ocenić dokładniej jego zawartość. W południowej części komory złożono trzy naczynia ceramiczne, dziesiątki małych muszli morskich i cztery kamienne przęśliki, a w centralnej i północnej części, wokół szczątków kości ludzkich, leżały setki ozdób z jadeitu i muszli, w tym najcenniejsza jadeitowy pektorał. Szczątki kostne pochowanego w nim człowieka zostały w przeszłości prawie całkowicie pogryzione i rozwleczone przez gryzonie, które dostały się do środka grobowca. Ich szkielety i czaszki widoczne były w kilku miejscach, gdyż nie znalazły już drogi powrotnej na zewnątrz. Odkrycie grobowca w Piramidzie 15 jest niezwykle istotnym znaleziskiem, ponieważ jest to pierwszy grobowiec odnaleziony w Nakum i jeden z kilku nieobrabowanych grobowców w rejonie Parku Triángulo, w północno-wschodniej Gwatemali. Posiada on również imponujące rozmiary. Zwykle grobowce królewskie mierzą 2 lub 3 metry długości; ten odkryty przez nas ma aż 4,5 metra długości, 1,5 metra szerokości i około 2,2 metra wysokości. Ponadto naukową wagę znaleziska podkreślają zwłaszcza dwa elementy wyposażenia grobowego: malowane naczynie z przedstawieniem tańczącego boga kukurydzy oraz jadeitowy pektorał, pokryty rytym przedstawieniem przodka oraz serią pięciu hieroglifów. Naczynie to należy do tzw. stylu mis Tancerza z Tikal. Do tej pory znanych jest 27 naczyń należących do tej ALMA MATER 231

Malowane naczynia i jadeitowa ozdoba wchodzące w skład Ofi ary 3 grupy. Większość z nich pochodzi z działalności rabunkowej i znajduje się w prywatnych kolekcjach lub w muzeach. Tylko trzy inne misy tej tradycji ceramicznej zostały odkryte w trakcie regularnych badań i mają swój kontekst archeologiczny. Odkryto je w grobowcach w Tikal i Uaxactun, w północnej Gwatemali. Misa z Nakum jest więc czwartym zabytkiem tego typu o znanym kontekście archeologicznym. Zarówno to naczynie, jak i dwa inne odkryte przez nas w grobowcu datują precyzyjnie czas jego powstania na przełom VII i VIII wieku n.e. Najważniejszym zabytkiem odkrytym w grobowcu jest niewątpliwie jadeitowy pektorał. Nadano mu kształt muszli. Na jego wklęsłej stronie wyryto przedstawienie głowy pokrytej fantazyjnym nakryciem (jest to typowe dla sztuki Majów wyobrażenie Pektorał, nausznice i paciorki tworzące naszyjnik władcy brzegiem rzeki), a trzeci to glif ahau (władca). Razem tworzą one tzw. glif emblemat, który oznacza mniej więcej władca ośrodka?-ha. W tym przypadku glif emblemat poprzedza imię władcy podane na końcu inskrypcji: glif czwarty to prawdopodobnie głowa bóstwa, a glif piąty przedstawia głowę węża, który może być odczytany jako chan (wąż). David Stuart z Uniwersytetu Teksaskiego w Austin zasugerował ostatnio, iż drugi glif może odnosić się do toponimu położonego nieopodal miasta Yaxha, co rodzi wiele kolejnych pytań na temat relacji obu tych ośrodków i pochodzenia pektorału. Jego zdaniem czwarty glif przedstawia głowę boga kukurydzy (Ixim), w związku z czym imię władcy Jadeitowy pektorał z Nakum (rys. Simon Martin) ubóstwionego przodka), zaś na stronie wypukłej pięć glifów. Co ciekawe, oba ryty stylistycznie możemy datować na pierwsze stulecia wczesnego okresu klasycznego (ok. 200 450 r. n.e.) lub nawet wcześniej, więc pektorał jest przynajmniej kilkaset lat starszy niż grobowiec. Wydaje się też, iż ryty te wykonane zostały w innym czasie przez dwóch różnych artystów. Kolejne bardzo ciekawe dane przynosi inskrypcja hieroglificzna wyryta na pektorale, analizowana między innymi przez Simona Martina i Davida Stuarta. Według Simona Martina, światowej sławy epigrafika z Muzeum Uniwersytetu Pensylwańskiego w Filadelfii, pierwszy glif określa sam pektorał. Drugi i trzeci hieroglif funkcjonują jako para: drugi glif to toponim z przyrostkiem -ha, który zwykle oznacza wodę (ośrodek Nakum położony jest nad (glify 4 i 5) należałoby odczytać jako Ixim Chan. Biorąc wszystkie te dane pod uwagę, zapis z pektorału przedstawiałby się następująco: Pektorał władcy Yaxha o imieniu Ixim Chan. Informacje zawarte w inskrypcji na pektorale są niezwykle ważne, gdyż przede wszystkim sugerują istnienie bliskich związków pomiędzy ośrodkami Yaxha i Nakum, które dzieli odległość zaledwie kilkunastu kilometrów. Yaxha to bardzo duże stanowisko położone nad brzegiem malowniczego jeziora o tej samej nazwie, stąd też przyrostek -ha, czyli woda. Jeśli drugi glif odnosi się rzeczywiście do Yaxha, to relacje te niewątpliwie istniały. Powstaje jednak pytanie, jaki był ich charakter i kiedy miały miejsce. Pektorał mógł być podarunkiem, mógł też zostać zdobyty przez któregoś z władców Nakum i noszony później 232 ALMA MATER

jako trofeum. Mogło to mieć miejsce w późnym lub wczesnym okresie klasycznym. Istnieje też możliwość, iż dynastia w Nakum została założona przez kogoś z Yaxha i z tego powodu używano przez jakiś czas tego samego toponimu. Podobny przykład znany jest z relacji między Tikal a Dos Pilas w późnym okresie klasycznym, kiedy to Tikal na skutek problemów politycznych postanowiło założyć swoją bazę polityczno-ekonomiczną w ośrodku Dos Pilas, położonym w południowo-zachodniej części Petenu. W tym celu do Dos Pilas wysłany został w VII wieku n.e. brat ówczesnego króla Tikal, dając tam początek nowej dynastii królewskiej, która posługiwała się tym samym toponimem co władcy Tikal. Możliwości interpretacji charakteru relacji między Nakum i Yaxha jest więc sporo, a przedstawione powyżej są tylko jednymi z wielu możliwych. SCHYŁKOWY OKRES KLASYCZNY: CZASY UPADKU I ROZKWITU Jedną z największych zagadek współczesnej nauki jest problem upadku klasycznej cywilizacji Majów. Do dziś nikt nie jest w stanie udzielić satysfakcjonującej odpowiedzi na pytanie o to, dlaczego po kilkuset latach wielkiego rozwoju i prosperity większość nizinnych ośrodków Majów została wyludniona i wchłonięta przez dżunglę. Z badań archeologicznych i studiów nad inskrypcjami wiadomo, że okres od III do VIII wieku n.e. charakteryzuje ogromna aktywność budowlana przejawiająca się konstrukcją potężnych założeń architektonicznych w typie piramid, świątyń czy pałaców; na rozległych placach graniczących z najważniejszymi budowlami ustawia się płaskorzeźbione monumenty, takie jak stele i ołtarze zdobione wizerunkami lokalnych władców. Miasta Majów osiągają wówczas największy przyrost demograficzny. Jednak już w IX i X wieku, w ciągu tzw. schyłkowego okresu klasycznego, sytuacja ta zmienia się diametralnie. Mamy wówczas do czynienia z wyraźnym kryzysem, który prowadzi do załamania się większości miast Majów zlokalizowanych na południowych nizinach (tereny od wschodniej części meksykańskich stanów Chiapas i Tabasco oraz południowego Campeche, poprzez departament Peten w Gwatemali, aż po Belize i zachodnią część Hondurasu). Upadek przejawia się przede wszystkim w załamaniu modelu politycznego opartego na istnieniu państewek rządzonych przez k uhul ahauob. Znika wiele cech i elementów kulturowych wiązanych z aktywnością władców i elit, takich jak zwyczaj grzebania królów w grobowcach umieszczanych w obrębie piramid czy zwyczaj ustawiania płaskorzeźbionych Jarosław Źrałka trzyma naczynie z przedstawieniem tańczącego boga zabytków, m.in. stel i ołtarzy. Zanika również produkcja delikatnej kukurydzy, odkryte w grobowcu królewskim ceramiki zdobionej scenami mitologicznymi i scenami z życia elit, a wraz z nią grupa wyspecjalizowanych artystów i rzemieślników zajmujących się ich wytwórstwem. W większości ośrodków mamy do czynienia z wyludnieniem i drastyczną redukcją aktywności budowlanej w zakresie architektury publicznej. Ponad pięćdziesiąt lat temu badacze zajmujący się kulturą Majów wysuwali różne koncepcje co do przyczyn jej upadku. Zarazy, Rekonstrukcja lokalizacji szkieletu i najważniejszych zabytków odkrytych w grobowcu (rys. Marcin Skuza, Artur Ganczarek i Wiesław Koszkul) Widok na Piramidę 99 badaną przez polski Projekt ALMA MATER 233

klęska rolnicza, rewolta chłopów, trzęsienia ziemi czy też najazd zewnętrzny były najczęściej podawanymi przyczynami upadku. Uważano, że koniec klasycznej cywilizacji Majów był epizodem bardzo szybkim, który rozegrał się w ciągu kilkudziesięciu lat, prowadząc do klęski i wyludnienia niemal wszystkich miast Majów na południowych nizinach. Badania ostatnich lat dowodzą jednak, że to, co nazywamy upadkiem klasycznej cywilizacji Majów, było zjawiskiem niejednolitym, rozciągniętym w czasie (okres ok. 300 lat) i spowodowanym przez wiele czynników, które często różniły się od siebie w zależności od regionu. Najważniejszymi z nich były: intensyfikacja wojen (poświadczona głównie w regionie Pasión-Petexbatun oraz w niektórych ośrodkach leżących nad rzeką Usumacintą), przeludnienie i połączona z nim degradacja środowiska naturalnego oraz susze. Badania ostatnich dekad pokazały również, że nie wszystkie regiony i ośrodki południowych nizin Majów pogrążyły się w upadku w ciągu interesującego nas okresu. Względnie stabilny rozwój w schyłkowym okresie klasycznym oraz kontynuację osadnictwa pomiędzy epoką klasyczną i postklasyczną obserwujemy w niektórych ośrodkach położonych na terenie Belize, w regionie centralnopeteńskich jezior i w południowo-wschodnim Petenie. Badania archeologiczne prowadzone w ciągu ostatnich lat w Nakum sugerują, że był to również jeden z ośrodków, który nie tylko rozwijał się prężnie w ciągu schyłkowego okresu klasycznego, ale też przetrwał upadek swych potężnych sąsiadów o około sto lat lub dłużej. Od 1994 roku Projekt Triángulo prowadzi dosyć szczegółowe prace archeologiczne i restauracyjne w południowej części Nakum. Dzięki nim wiadomo, że w schyłkowym okresie klasycznym sukcesywnie rozbudowywane były wszystkie budynki, które wzniesiono w Nakum we wcześniejszych okresach. Ponadto w obrębie miasta wzniesiono wówczas dużą ilość nowych pałaców a nawet budowli ceremonialnych w typie piramid. Analiza powierzchni użytkowej pałaców położonych na terenie Akropolu Południowego (największego kompleksu południowego sektora Nakum) wskazuje na to, że wzrosła ona trzykrotnie w schyłkowym okresie klasycznym w porównaniu z okresem późnoklasycznym (VIII w. n.e.). W Nakum obserwujemy więc niezwykły boom architektoniczny na skalę niespotykaną w prawie żadnym innym ośrodku południowych nizin Majów. Niestety północna część Nakum, gdzie znajdują się również monumentalne kompleksy, Potłuczone naczynia będące pozostałością po tzw. rito de terminación piramidy i pałace, nie była przed rokiem 2006 prawie w ogóle badana. Prace archeologiczne w tej części miasta ograniczyły się jedynie do otwarcia kilku sondażowych wykopów, które nie przyniosły niemal żadnych śladów osadnictwa datowanych na schyłkowy okres klasyczny. W związku z tym wśród niektórych badaczy panowało przekonanie, że północny sektor stanowiska został opuszczony w IX wieku n.e., a ludność przeniosła się stamtąd do południowej części Nakum, gdzie obserwujemy w schyłkowym okresie klasycznym ogromny przyrost demograficzny i niezwykle nasiloną aktywność budowlaną. Jednym z głównych założeń Projektu Archeologicznego Nakum stało się więc gruntowne przebadanie północnej części miasta w poszukiwaniu śladów osadnictwa z końca okresu klasycznego jak również w celu ustalenia sekwencji rozwoju architektonicznego tej części miasta. MONUMENTALNE PAŁACE, GRAFFITI I KAMIENNE STELE Badania polskiego Projektu prowadzone w północnej części miasta skupiły się przede wszystkim na ogromnym kompleksie zwanym Akropolem Północnym. Całość założenia przykryta jest dziś ziemią i tropikalną roślinnością, jednak wyraźnie wyróżnia się olbrzymia platforma, nad którą górują wciąż ruiny dwóch wielkich budynków. Jednym z nich jest podłużny pałac składający się z 14 komnat. Wszystkie komnaty posiadały fałszywe kamienne sklepienia, niestety uległy one niemal całkowitemu zawaleniu. W trakcie badań odsłoniliśmy częściowo jedną z komnat pałacu, odkrywając dosyć dobrze zachowaną tylną ścianę pomieszczenia, pokrytą stiukiem, na którym wyryto wiele graffiti. Rysunki te, jak wykazały wcześniejsze studia nad tą problematyką dokonane przez Bernarda Hermesa, Justynę Olko i Jarosława Źrałkę, były wykonywane w głównej mierze przez członków elity; mieszkańców budowli, w których je spotykamy. Odkryte przez nas graffiti przedstawiają między innymi przykłady budowli o strzelistych trójkątnych dachach, zwierzęta, twarz ludzką i inne elementy. Na szczególną uwagę zasługuje zwłaszcza graffiti wyobrażające falującego upierzonego węża, jedno z najważniejszych bóstw panteonu kultur mezoamerykańskich, którego kult był szczególnie rozpowszechniony pod koniec okresu klasycznego i w okresie postklasycznym. W celu poznania stratygrafii platformy Akropolu Północnego otwartych zostało kilka wykopów w centralnej części dziedzińca 234 ALMA MATER

tego kompleksu. W trakcie badań odkryto m.in. kilkanaście posadzek, związanych z sukcesywną rozbudową platformy od około III wieku p.n.e. aż do IX/X wieku n.e. Badania wskazują na to, że pierwsza faza budowy Północnego Akropolu jest datowana na późny okres preklasyczny (ok. 300 p.n.e. 250 r. n.e.), a więc okres, kiedy mamy do czynienia z kształtowaniem się zrębów cywilizacji Majów. Na ten sam moment datować możemy relikty dwóch budowli, jakie odkryliśmy na dziedzińcu Akropolu Północnego, na głębokości blisko 2 metrów poniżej dzisiejszego poziomu ziemi. W miarę upływu czasu, w trakcie kolejnych programów rozbudowy, poziom posadzki dziedzińca Akropolu Północnego był podnoszony, a niektóre starsze budowle stojące na tym placu rozbierane i/lub przykrywane całkowicie przez nowy poziom dziedzińca. W podobny sposób rozbudowie ulegały rynki wielu średniowiecznych miast, chociażby samego Rynku Głównego w Krakowie. Okazało się, że ostanie fazy rozbudowy dziedzińca Akropolu Północnego przypadają na schyłkowy okres klasyczny, kiedy to wzniesiono nową posadzkę tego kompleksu. Dziedziniec Akropolu Północnego zamyka od strony północnej przysadzista budowla w formie niskiej piramidy (Piramida 99). Prowadzone na jej szczycie badania doprowadziły do odkrycia reliktów składającej się z kilku pomieszczeń budowli o skomplikowanym układzie architektonicznym, datowanej na schyłkowy okres klasyczny. Posadzka tej budowli była w niektórych miejscach usiana ogromną ilością zniszczonych naczyń, całych siekier i ich fragmentów, manos (rozcieraczy), figurek i innych zabytków. Jest to prawdopodobnie ślad po tzw. rito de terminación (z hiszp. rytuał zakończenia ), poprzedzającym opuszczenie wspomnianej budowli pod koniec okresu schyłkowoklasycznego (X wiek n.e.?). Majowie wierzyli, że przedmioty wykonane przez człowieka mają w sobie nagromadzoną świętą moc i energię, którą należy uwolnić w wyjątkowych sytuacjach. Stąd też w trakcie niektórych ceremonii rozbijano i niszczono naczynia oraz inne przedmioty. Przypuszczalnie to samo stało się w przypadku Piramidy 99. Należy jednak podkreślić, że do tej pory odsłonięto tylko część wielopomieszczeniowego założenia znajdującego się na szczycie tej budowli. W roku 2006 zrealizował również badania w pobliżu wielkiej piramidy usytuowanej we wschodniej części północnego sektora (tzw. Budowla X). Przed budowlą tą znajdują się fragmenty zniszczonej steli i ołtarza. Pierwsi badacze, tacy jak Alfred Tozzer i Sylvanus Morley, którzy odwiedzili Nakum na początku XX wieku, podają, że stela stała w swoim oryginalnym miejscu przed piramidą. Zabytek ten został najprawdopodobniej zniszczony w drugiej połowie XX wieku przez rabusiów. W trakcie badań prowadzonych w pobliżu steli udało się natrafić na depozyt ofiarny, składający się z prawie 30 ekscentryków krzemiennych. Jest to specjalny rodzaj narzędzi o znaczeniu ceremonialnym, które bardzo często deponowane były w miejscu, gdzie miała stanąć stela, prawdopodobnie jako część rytuałów zakładzinowych związanych z jej wzniesieniem. Odkryte przez nas ekscentryki posiadają formy zoomorficzne (węże, skorpion, motyl?), dwa z nich mają też kształt trójzębów, jeszcze inne dysków i półksiężyców. Obok nich w pobliżu steli odnaleziono też szczątki ludzkie, którym towarzyszył duży kamienny pacior. Kontekst archeologiczny obu znalezisk wskazuje na to, że rabusie, kopiąc w pobliżu steli, natrafili na depozyt ofiarny (pochówek mógł być częścią depozytu zakładzinowego), który został częściowo wyrabowany. Ekscentryki nie Niektóre ekscentryki odkryte w depozycie przy steli na terenie północnego sektora Nakum stanowiły dla nich żadnej wartości i zostały porzucone (rabusie szukają głównie malowanej ceramiki oraz ozdób wykonanych z wysoko cenionych przez Majów minerałów, takich jak jadeit czy nefryt). W odległości około 50 metrów na zachód od potężnej Piramidy X znajduje się budowla o wysokości około 3 metrów (Struktura nr 96). Prowadzone na jej terenie badania sugerują, że mogła zostać wzniesiona w okresie preklasycznym, a następnie uległa znacznej rozbudowie w schyłkowym okresie klasycznym. Miała formę trzystopniowej platformy, płaskiej na szczycie, lub też zwieńczona była konstrukcją wykonaną z materiałów nietrwałych, która do dzisiejszych czasów nie zachowała się. Plan i lokalizacja Budowli 96 w centrum placu (na terenie którego gromadziła się ludność w czasie najważniejszych rytuałów) wskazują na to, że pełniła ona funkcję ceremonialną. Badania Projektu Archeologicznego Nakum prowadzone w północnym sektorze pokazały, że ta część stanowiska nie została wyludniona w schyłkowym okresie klasycznym, ale również objęta była szeroką rozbudową, podobnie jak południowa część miasta i jego rozległe peryferie. Jedno z najważniejszych pytań, jakie stawiają sobie obecnie badacze polskiego Projektu, dotyczy przyczyn ogromnego rozkwitu Nakum w schyłkowym okresie ALMA MATER 235

klasycznym. Należy pamiętać, że Nakum położone jest nad rzeką Holmul, która w okresie klasycznym była ważnym szlakiem handlowym i niezwykle istotnym traktem komunikacyjnym. Kontrola szlaku biegnącego wzdłuż rzeki Holmul mogła zapewnić nie tylko elicie Nakum, ale też mieszkańcom niższych warstw społecznych dostęp do egzotycznych produktów handlowych i stać się dla nich w schyłkowym klasyku źródłem bogactwa. Położenie Nakum nad rzeką zapewniało także jej mieszkańcom stały dostęp do źródeł drogocennej wody, co też miało niebagatelne znaczenie dla rozwoju ośrodka. Ogromny boom architektoniczny i przyrost demograficzny Nakum w schyłkowym klasyku mógł być także spowodowany napływem do tego miasta ludności częściowo rozproszonej po polityczno-gospodarczym załamaniu się innych, sąsiednich ośrodków Majów. Wszystkie te czynniki zadecydowały o tym, że Nakum przetrwało upadek swych sąsiadów o około 100 150 lat, rozwijając się prężnie pod koniec okresu klasycznego. Wiesław Koszkul Jarosław Źrałka INDIAŃSKA PRZESZŁOŚĆ I WSPÓŁCZESNOŚĆ Badania archeologiczne w regionie Mesa Verde, Kolorado, USA CROW CANYON ARCHAEOLOGICAL CENTER I BADANIA REGIONU MESA VERDE Region Mesa Verde, leżący w południowo-zachodniej części Ameryki Północnej, cechuje się ogromną liczbą prehistorycznych stanowisk i należy do najlepiej archeologicznie poznanych terenów w Stanach Zjednoczonych. Jednocześnie cały obszar Południowego Zachodu zamieszkuje nadal wiele społeczności i grup indiańskich, często potomków dawnych kultur, których badaniem od wielu lat zajmują się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych między innymi archeolodzy, antropolodzy, historycy i językoznawcy. Już w XIX i na początku XX wieku archeolodzy i antropolodzy przybywali na Południowy Zachód, by prowadzić badania dotyczące kultur indiańskich i opisywać ten zanikający, lecz nadal niezwykle bogaty i zróżnicowany świat. Kultura Indian Pueblo, rozwijająca się od ponad dwóch tysiącleci na terenie dzisiejszych stanów Utah, Kolorado, Nowy Meksyk i Arizona, od razu znalazła się w obszarze zainteresowań badaczy. Kultura Pueblo, nazywana także kulturą Anasazi, rozwija się od około 300/200 roku p.n.e. W jej rozwoju wyróżnia się dwa zasadnicze okresy, podzielone na mniejsze fazy. Pierwszy to tzw. okres Wyplataczy Koszyków, który trwał do około 700 roku n.e. 1. W następującym po nim okresie Pueblo trwa kontynuacja wielu elementów kulturowych, ale okres Pueblo odróżniają od wcześniejszego między innymi zmiany w gospodarce, upowszechnienie się ceramiki, a przede wszystkim ogromna zmiana w budownictwie i architekturze osad. Wcześniejsze budownictwo półziemiankowe zostało zastąpione nowymi rozwiązaniami. Zaczęto wznosić parterowe i kilkupiętrowe budynki z belek drewnianych, cegły suszonej na słońcu (adobe) i z obrobionego kamienia (piaskowca). Niektórzy przypisują więc Indianom Pueblo budowę pierwszych bloków mieszkalnych w Ameryce Północnej. Współcześni Pueblosi mieszkają zarówno w rezerwatach w Arizonie i Nowym Meksyku (m.in. społeczności Hopi, Zuni, Jemez, Taos), jak też w miastach poza rezerwatami. Dawna i współczesna kultura Pueblo należy do najważniejszych zainteresowań badawczych ośrodka archeologicznego Crow Canyon Archaeological Center. Ośrodek ten położony jest w południowo-zachodniej części Kolorado, w regionie Mesa Verde. W 2005 roku archeolodzy z Crow Canyon rozpo- Obszar rozwoju kultury Pueblo (Anasazi) i kultur sąsiednich częli nowy sześcioletni program badawczy o nazwie Goodman Point Archaeological Project: Community Center and Cultural 236 ALMA MATER