Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Beskidzie Niskim*

sylwan 159 (10): 804 812, 2015 Arkadiusz Bruchwald, Elżbieta Dmyterko, Marzena Niemczyk, Jan Łukaszewicz Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Beskidzie Niskim* Height and diameter growth rates of silver fir (Abies alba Mill.) growing in Beskid Niski mountains ABSTRACT Bruchwald A., Dmyterko E., Niemczyk M., Łukaszewicz J. 2015. Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły pospolitej (Abies alba Mill.) w Beskidzie Niskim. Sylwan 159 (10): 804 812. Silver fir is one of the main tree species of mountain and foothill forests in Poland that in optimal conditions forms pure stands with multi layer structure. The study objective is to present differences in height and diameter growth rates of firs growing in upper stand layers and in the undergrowth. The research was conducted in 12 fir stands located in the Beskid Niski Mts. (southern Poland). In each stand height and diameter at breast height (dbh) were measured for 25 fir trees in order to develop a height curve. The first canopy layer included trees that were higher than 2 / 3 H max established from the height curve of the tree with the largest dbh. Height and diameter were measured on eight trees selected from the first canopy layer. An increment core was extracted at breast height in order to estimate the tree age. From the third canopy layer, which included trees higher than 2 m with dbh below 7 cm, five trees were selected. After cutting those trees, the length of the last ten branch whorls was measured. Five year ring width measurements starting from the bark towards the pith were done at the stem cross sections obtained at breast height. The number of rings was counted on remaining stumps. Height growth rate was defined as the height at the base age of 100 years (eq. 1). For the first canopy layer, the height growth rate was on average 31.8 m, while for the undergrowth it was 12.1 m. There was also large difference between diameter growth rate of the first stand canopy layer (55.7 cm) and undergrowth (18.3 cm). Both differences were significant at p=0.05. These discrepancies could result from low amount of light reaching the forest floor. The correlation between height and diameter growth rates and undergrowth tree age was negative in both cases. Long periods of shading result in smaller number of firs reaching the first canopy layer. Assuming that uneven aged stand structure is optimal for that species, it should be characterized by a spatial variability (mosaic) of various canopy layers including even aged patches with sparse canopy closure as well as gaps where fir regeneration will be initiated having favorable growth conditions. KEY WORDS height growth rate, diameter growth rate, spatial diversity of canopy layers, physical age, Abies alba Addresses Arkadiusz Bruchwald (1) e mail: A.Bruchwald@ibles.waw.pl Elżbieta Dmyterko (1) e mail: E.Dmyterko@ibles.waw.pl *Praca powstała w ramach tematu Zasady prowadzenia gospodarki leśnej na terenach zagrożonych przez wiatr zle conego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych.

Wstęp Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły 805 Marzena Niemczyk (2) e mail: M.Niemczyk@ibles.waw.pl Jan Łukaszewicz (2) e mail: J.Lukaszewicz@ibles.waw.pl (1) Zakład Zarządzania Zasobami Leśnymi, Instytut Badawczy Leśnictwa; Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05 090 Raszyn (2) Zakład Hodowli Lasu i Genetyki Drzew Leśnych, Instytut Badawczy Leśnictwa; Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05 090 Raszyn Najważniejszymi lasotwórczymi gatunkami drzew Beskidu Niskiego są buk, jodła, świerk i sosna, których udział ukształtował się przez lata w wyniku procesów przyrodniczych i działalności czło wieka. Ze zjawisk tych na szczególną uwagę zasługują pogarszający się niegdyś stan zdrowotny jodły, zwłaszcza w latach 60. i 70. ubiegłego wieku, i poprawa tego stanu, począwszy od lat 90. [Jaworski i in. 1995; Zawada 2001; Podlaski 2002; Korzybski i in. 2013]. Interesujące jest również na tym terenie wypieranie sosny przez jodłę. Jodła tworzy drzewostany o zróżnicowanej strukturze wysokościowej: od jedno do wielo warstwowej. Drzewostany jodłowe kwalifikowane jako wielowarstwowe charakteryzują się mozaikowatą strukturą wysokościową od fragmentów ze strukturą jednowarstwową do frag mentów ze strukturą dwu i trójwarstwową oraz lukami [Bruchwald i in. 2015]. Mozaikowatość struktur wysokościowych w litych drzewostanach jodłowych wynika z ilości światła dociera jącego do dna lasu, które wpływa na tempo wzrostu młodego pokolenia drzew. Zbyt mała ilość światła sprawia, że młode jodły znacząco spowalniają wzrost na wysokość i grubość, mimo to proces ich śmiertelności, ze względu na dużą cienioznośność Abies alba, przebiega w porówna niu z innymi gatunkami drzew dość wolno. Celem pracy jest przedstawienie różnic w kształtowaniu się tempa wzrostu wysokości i pier śnicy jodeł między górną i dolną warstwą drzewostanu. Informacje takie są istotne dla lepszego prowadzenia drzewostanów jodłowych o złożonej strukturze wysokościowej. W pracy postawiono hipotezę, że młode pokolenie jodeł rosnące w dolnej warstwie drzewostanu charakteryzuje się niższym tempem wzrostu wysokości i pierśnicy niż jodły rosnące w górnej warstwie. Materiał i metody Badania oparto na materiale empirycznym zebranym w 12 drzewostanach jodłowych Nadleś nictwa Nawojowa, położonego w zachodniej części Beskidu Niskiego [Kondracki 1994]. Są to drzewostany jednogatunkowe i różnowiekowe (tab. 1), rosnące na siedlisku lasu górskiego. Jeden z drzewostanów (powierzchnia nr 4) charakteryzuje się prawidłowo wykształconą struk turą wielowarstwową, co stanowiło podstawę przyjęcia go za modelowy. Dwa drzewostany (pow. nr 11 i 12) o strukturze jednowarstwowej wyłączono niegdyś jako drzewostany nasienne i nie planuje się w nich żadnych zabiegów. Bardziej szczegółowy opis powierzchni zamieszczono w pracy Bruchwalda i in. [2015]. W każdym drzewostanie założono od 3 do 5 kołowych powierzchni o wielkości 0,04 ha. Na po wierzchniach pomierzono pierśnice drzew, przyjmując za próg pomiarowy 7 cm z zaokrągleniem do 1 mm. Wybierając drzewa z całego drzewostanu, zmierzono wysokości i pierśnice 25 jodeł do opracowania równania krzywej wysokości, na podstawie którego określono wysokość każdego pomierzonego drzewa. Wykonane pomiary posłużyły do określenia wysokości najgrubszego drzewa powierzchni (drzewostanu), określonej z równania krzywej wysokości i oznaczonej jako H max. Drzewa wyższe od 2 / 3 H max zaliczono do I warstwy drzewostanu, drzewa niższe, z pomierzoną pierśnicą, do II warstwy. Określono również liczbę drzew cieńszych w 3 warstwach:

806 Arkadiusz Bruchwald, Elżbieta Dmyterko, Marzena Niemczyk, Jan Łukaszewicz Tabela 1. Wiek (w [lata]), średnia pierśnica (dbh [cm]) i średnia wysokość (h [m]) jodeł z I i III warstwy badanych drzewostanów (1 12) Age (w [years]), mean diameter at the breast height (dbh [cm]) and mean height (h [m]) of silver firs from I and III canopy layer in the analysed stands (1 12) w I dbh I h I w III dbh III h III 1 71 30,9 30,5 61 8,3 6,8 2 93 29,9 31,2 69 8,4 5,8 3 121 27,0 29,0 58 7,2 5,7 4 71 20,2 25,8 47 5,4 4,9 5 79 32,2 34,1 58 7,6 6,1 6 80 23,4 30,4 40 7,0 5,7 7 88 33,4 32,2 37 6,0 5,6 8 82 32,6 33,3 64 8,2 6,4 9 81 26,4 28,5 58 8,2 5,5 10 72 33,5 29,2 46 7,9 6,0 11 114 46,8 36,8 66 7,6 6,7 12 83 38,1 34,8 51 7,8 5,9 warstwa III drzewa wyższe od 2 m, których pierśnica nie przekroczyła progu pomia rowego 7 cm (podrost wyższy), warstwa IV drzewka z przedziału wysokości 0,5 2 m (podrost niższy), warstwa V drzewka o wysokości niższej od 0,5 m (nalot). Liczbę drzewek V warstwy określono na powierzchni 0,005 ha (promień koła 4 m), a drzewek warstw IV i III na powierzchni 0,04 ha. Z I warstwy drzewostanu wybrano 8 drzew, na których zmierzono pierśnicę i wysokość. Z przekroju pierśnicowego tych drzew pobrano za pomocą świdra przyrostowego wywiert i okre ślono liczbę słojów, stanowiących jednocześnie wiek pierśnicowy drzewa. Z III warstwy drzewo stanu wybrano 5 drzew, na których po ścięciu zmierzono długość dziesięciu ostatnich rocznych przyrostów wysokości. Na przekroju pierśnicowym określono 5 letnie przyrosty promienia, po cząwszy od obwodu do rdzenia, a na przekroju ścięcia drzewa (pniak o wysokości 10 cm) ustalono liczbę słojów. Tempo wzrostu wysokości drzewa zdefiniowano jako wysokość, którą drzewo uzyska lub uzyskało w wieku 100 lat. Tempo to określa się funkcją charakteryzującą wzrost wysokości drzew. Do jej zbudowania wykorzystano funkcję o ogólnej postaci [Cieszewski 2001; Socha 2010; Socha, Orzeł 2013]: b 1 b 1 b 2 X 100 ( w R + e ) T = b 1 b 1 b 2 w ( 100 R + e ) [1] gdzie: T tempo wzrostu wysokości lub pierśnicy, X badana cecha (wysokość lub pierśnica), w wiek drzewa, e podstawa logarytmu naturalnego, b 1, b 2, b 3 współczynniki równania. e w b1 2 3 + X + ( b 3 + X 2X b1 R = b ) + [2]

Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły 807 Dla funkcji wzrostu wysokości jodły współczynniki przybrały następujące wartości: b 1 =2,1; b 2 =9,9; b 3 = 28,6062 0,3612T Do ustalenia wartości współczynnika b 3 dochodzono sposobem iteracyjnym. Dla funkcji wzrostu pierśnicy jodły współczynniki wynoszą: b 1 =0,91; b 2 =10,7; b 3 = 125 Wyniki Średni wiek podrostu jodłowego zaliczonego do III warstwy drzewostanu jest wysoki, waha się dla poszczególnych powierzchni od 37 do 69 lat i średnio dla wszystkich 60 drzew wynosi 55 lat (tab. 2). Wysoki i bardzo zmienny jest również wiek pierśnicowy drzew dla poszczególnych powierzchni: zmienia się od 20 do 47 lat, a średnia wynosi 36 lat. Wiek fizyczny i wiek pierśni cowy drzew pozwalają na ustalenie liczby lat, w ciągu których drzewo dorośnie do przekroju pierśnicowego, a więc uzyska lub nieco przekroczy wysokość 1,3 m. Dla poszczególnych drzew długość okresu dorastania do przekroju pierśnicowego waha się od 8 do 39 lat, a zatem od okresu krótkiego do długiego. Mniejszy zakres wahań tej cechy dotyczy poszczególnych powierzchni: wynosi on od 14 do 25 lat, średnio 19 lat. Dla drzew z I warstwy drzewostanu tempo wzrostu wysokości waha się od 22,2 do 40,1 m i wynosi średnio 31,8 m (tab. 3). Dla poszczególnych powierzchni średnia wartość tempa wzrostu wysokości jest również zróżnicowana, bo zakres wahań wynosi od 25,6 do 36,1 m. Najwyższe war tości cecha ta przyjęła w drzewostanach jednowarstwowych, zakwalifikowanych jako nasienne (powierzchnia nr 11 i 12). W warstwie III podrostów tempo wzrostu wysokości waha się od 7,1 do 19,4 m, średnia wynosi 12,1 m, są to więc wartości niskie. Dużą zmiennością charakteryzuje się średnie tempo wzrostu wysokości dla poszczególnych powierzchni kształtuje się od 9,0 do 16,3 m. Nie uległo ono istotnym zmianom w ciągu ostatnich 10 lat. Na 7 powierzchniach wzrosło o niewielką wartość, a na 5 powierzchniach nieco zmalało. Łącznie dla wszystkich powierzchni uzyskano w okresie 10 lat wzrost tempa wzrostu wysokości o 0,3 m. Zbadano również związek Tabela 2. Średni wiek fizyczny (wf) i pierśnicowy (wp) [lata] oraz minimalna (min), maksymalna (max) i średnia (m) długość okresu dorastania do wysokości 1,3 m [lata] w badanych drzewostanachu (1 12) Mean physical (wf) and diameter (wp) age [years] as well as minimum (min), maximum (max) and mean (m) length of the period of reaching the diameter at breast height [years] in the analysed stands (1 12) wf wp min max m 1 61 45 9 38 16 2 69 51 8 27 18 3 58 41 10 24 17 4 47 29 11 25 18 5 58 34 21 29 24 6 40 22 12 22 18 7 37 20 12 19 17 8 64 39 17 34 25 9 58 41 12 23 17 10 46 32 8 19 14 11 68 47 11 39 21 12 51 31 10 27 20 Średnia Average 55 36 8 39 19

808 Arkadiusz Bruchwald, Elżbieta Dmyterko, Marzena Niemczyk, Jan Łukaszewicz między tempem wzrostu wysokości warstwy podrostów i wiekiem drzewa. Drzewa starsze cha rakteryzują się niższym tempem wzrostu wysokości, a współczynnik korelacji, oceniający moc tego związku, wynosi r= 0,738 i różni się istotnie od zera. Bardzo duża różnica, istotna staty stycznie po zastosowaniu testu różnic między średnimi dla małych prób (a=0,05), występuje między tempem wzrostu wysokości I warstwy drzewostanu i III warstwy podrostu (ryc. 1). Wynosi ona od 13,6 m na powierzchni nr 7 do 24,1 m na powierzchni nr 11. Z wysokim prawdo podobieństwem można przyjąć, że wolny wzrost wysokości podrostu jodłowego wynika ze zbyt małej ilości światła docierającego do dna lasu. Wzorem [1] obliczono dla każdej powierzchni tempo wzrostu pierśnicy warstwy I górnej na podstawie 8 drzew i warstwy III podrostów na podstawie 5 drzew. Przy jego wyznaczaniu uwzględniono wiek pierśnicowy drzewa oraz pierśnicę bez kory. Wiekowi pierśnicowemu 100 lat odpowiada wiek fizyczny drzewa około 120 lat. Tempo wzrostu pierśnicy drzew górnej warstwy drzewostanu kształtuje się od 27,2 do 90,4 cm i średnio wynosi 55,7 cm (tab. 4). Charakteryzuje Tabela 3. Minimalne (min), maksymalne (max) i średnie (m) tempo wzrostu wysokości [m] jodeł z I warstwy drzewo stanu (I) oraz III warstwy podrostów obecnie (III) i przed 10 laty (III 10) w badanych drzewostanach (1 12) Minimum (min), maximum (max) and mean (m) height growth rate [m] for trees from 1 st canopy layer (I) and 3 rd layer of undergrowth presently (III) and 10 years earlier (III 10) for particular study sites (1 12) I III III 10 min max m min max m min max m 1 26,0 36,9 31,7 9,8 14,4 12,0 10,5 13,9 11,9 2 25,1 26,3 30,7 8,3 9,9 9,0 7,0 10,6 8,8 3 22,2 29,9 25,6 7,1 12,9 10,9 7,6 13,5 11,3 4 24,8 35,3 30,9 10,8 14,4 11,9 9,6 17,8 13,2 5 30,5 36,9 33,0 7,4 16,2 11,4 6,7 18,7 11,8 6 27,0 38,2 31,8 13,1 19,4 15,2 9,0 20,3 14,2 7 24,8 33,1 29,9 15,5 17,2 16,3 8,2 16,3 13,9 8 28,6 38,7 33,7 8,1 15,7 10,7 7,2 12,8 9,4 9 28,8 33,3 31,1 8,8 11,5 10,4 8,8 12,2 10,1 10 28,2 35,6 31,8 13,2 15,1 14,1 11,5 17,5 14,6 11 31,6 37,5 34,7 7,9 13,2 10,6 7,6 13,4 10,7 12 33,3 40,1 36,1 12,1 13,2 12,5 9,5 13,6 11,5 Średnia 22,2 Average 40,1 31,8 7,1 19,4 12,1 7,0 20,3 11,8 Ryc. 1. Średnie tempo wzrostu wysokości [m] drzew z I warstwy drzewostanu (I) oraz III warstwy podrostów obecnie (III) i przed 10 laty (III 10) na poszczególnych powierzchniach (1 12) i w całym materiale (M) Mean height growth rate [m] for trees from 1 st canopy layer (I) and 3 rd layer of under growth presently (III) and 10 years earlier (III 10) for particular study sites (1 12) and the whole material (M)

Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły 809 się ono dość dużą zmiennością dla poszczególnych powierzchni wartości średnie wynoszą od 38,3 do 66,8 cm. Niskim tempem wzrostu pierśnicy charakteryzuje się III warstwa drzewostanu. Cecha ta dla poszczególnych drzew kształtuje się od 8,9 do 42,1 cm, średnia wynosi 18,3 cm. Najniższa średnia wartość tempa wzrostu pierśnicy wystąpiła na powierzchni nr 11 13,7 cm, najwyższa zaś na powierzchni nr 6 26,9 cm. Tempo wzrostu pierśnicy jest niezbyt silnie powiązane z wiekiem pierśnicowym drzewa. Korelacja okazała się ujemna, a współczynnik kore lacji wynosi r= 0,422. Duża różnica, istotna statystycznie, występuje między tempem wzrostu pierśnicy I warstwy drzewostanu i III warstwy podrostu (ryc. 2). Waha się ona od 23,6 cm na po wierzchni nr 7 do 40,8 cm na powierzchni nr 2 i średnio wynosi 37,4 cm. Przyczyną tych różnic, podobnie jak w przypadku tempa wzrostu wysokości, jest zbyt mała ilość światła docierającego do dna lasu. Tabela 4. Minimalne (min), maksymalne (max) i średnie (m) tempo wzrostu pierśnicy [cm] jodeł z I warstwy drzewo stanu (I) oraz III warstwy podrostów obecnie (III) i przed 10 laty (III 10) w badanych drzewostanach (1 12) Minimum (min), maximum (max) and mean (m) diameter at the breast height growth rate [cm] for trees from 1 st canopy layer (I) and 3 rd layer of undergrowth presently (III) and 10 years earlier (III 10) for parti cular study sites (1 12) I III III 10 min max m min max m min max m 1 33,3 78,1 59,1 10,4 19,4 15,9 10,7 20,5 16,4 2 40,8 69,9 55,0 10,4 18,1 14,2 10,3 19,3 14,4 3 31,7 50,7 38,3 8,9 20,9 14,4 9,3 21,0 14,6 4 39,0 69,1 50,7 10,8 22,2 16,3 11,2 27,3 18,5 5 27,2 70,9 59,3 12,3 29,7 18,6 13,1 33,4 19,9 6 40,9 85,3 61,8 16,2 42,1 26,9 17,9 32,3 25,9 7 41,6 56,4 49,3 18,3 36,0 25,7 17,5 40,6 26,9 8 40,8 90,4 66,8 12,8 20,4 17,3 12,8 19,6 16,9 9 44,5 61,7 51,9 12,3 20,1 16,0 12,8 18,7 15,4 10 43,4 80,3 59,7 17,2 21,6 19,6 17,9 22,8 19,7 11 46,3 60,8 54,2 10,4 17,3 13,7 10,6 18,0 14,3 12 50,0 84,2 62,3 13,5 30,4 21,0 13,2 31,0 21,3 Średnia 27,2 Average 90,4 55,7 8,9 42,1 18,3 9,3 40,6 18,7 Ryc. 2. Średnie tempo wzrostu pierśnicy [cm] drzew z I warstwy drzewostanu (I) oraz III warstwy podrostów obecnie (III) i przed 10 laty (III 10) na poszczególnych powierzchniach (1 12) i w całym materiale (M) Mean diameter at the breast height growth rate [cm] for trees from 1 st canopy layer (I) and 3 rd layer of undergrowth presently (III) and 10 years earlier (III 10) for particular study sites (1 12) and the whole material (M)

810 Arkadiusz Bruchwald, Elżbieta Dmyterko, Marzena Niemczyk, Jan Łukaszewicz Dyskusja Jodła należy do cienioznośnych gatunków drzew. W młodym wieku jej wymagania świetlne nie są wysokie, z upływem lat jednak rosną. Gdy ilość światła docierająca do dna lasu jest mała, wów czas wzrasta intensywność procesu śmiertelności drzew i zmniejsza się wzrost drzew na wysokość i grubość. W literaturze podkreśla się, że jodła przez długi okres może rosnąć w ocienieniu, zwłaszcza w młodym wieku [Dobrowolska 1999; Bernadzki 2008; Bronisz, Bijak 2012], a długość tego okresu może dochodzić nawet do 100 lat [Jaworski i in. 1995]. Zaprezentowane wyniki ba dań wykazały, że do wysokości 1,3 m jodły rosły średnio 19 lat, a jedna z nich osiągnęła tę wyso kość po 39 latach. Bardzo wolny był również dalszy wzrost drzew III warstwy drzewostanu, np. na powierzchni nr 2 drzewa rosły do średniej wysokości 5,8 m bardzo długo, bo aż 69 lat (tab. 1). Bronisz [2013], badając młode jodły rosnące w warstwie podrostów, stwierdził ujemną kore lację między tempem wzrostu wysokości i wiekiem drzew. Taki związek potwierdzono w niniej szej pracy, a ponadto stwierdzono ujemną korelację między tempem wzrostu pierśnicy i wiekiem pierśnicowym drzewa. Na tej podstawie można wnioskować, że jodła z upływem lat wymaga większego dostępu do światła, w przeciwnym przypadku spowalnia wzrost na wysokość i grubość. Wniosek ten potwierdza znacznie wolniejszy wzrost drzew rosnących w III warstwie drzewostanu w porównaniu z drzewami z I warstwy. Bellon i in. [1983] analizowali wzrost jodły wprowadzonej pod okap drzewostanu modrzewiowego o różnym stopniu zwarcia. Po 20 latach obserwacji i po miarów stwierdzono, że najlepsze warunki wzrostu znajduje jodła na powierzchni otwartej z osłoną boczną. Magnuski [1975] badał wzrost grubości i wysokości jodeł wprowadzonych na powierzchnię zrębową, pod okap drzewostanu grabowo dębowego oraz na gniazda. Po 7 latach od założenia doświadczenia największe wymiary uzyskała jodła prowadzona rębnią zupełną, najmniejsze zaś rębnią częściową. Analizując to samo doświadczenie po 25 latach, stwierdzono, że najlepsze rezultaty uzyskano, prowadząc jodłę rębnią gniazdową [Magnuski i in. 1993]. Wyniki tych badań również potwierdzają tezę, że jodła do szybkiego wzrostu wymaga światła. W drze wostanie znajduje ona zatem sprzyjające warunki wzrostu wysokości i grubości w lukach lub przerzedzonych, jednowarstwowych fragmentach. Drzewostan jodłowy powinien się więc cha rakteryzować mozaiką fragmentów o zróżnicowanej strukturze wysokościowej, w tym także lukami [Bruchwald i in. 2015]. Jodły z I warstwy wykazują bardzo szybki wzrost na wysokość i grubość, ponieważ na niektó rych powierzchniach już w wieku 70 lat ich średnia wysokość wynosi około 30 m. Największe wysokości, ponad 40 m, uzyskały niektóre jodły w drzewostanach jednowarstwowych (po wierzchnia nr 11 i 12), w których średnia wysokość drzew osiąga 35 37 m. Wysokie jest również tempo wzrostu wysokości, wynoszące na tych powierzchniach 35 36 m. Duże wymiary i szybki wzrost na wysokość drzew wynikają ze sprzyjających warunków wzrostu. Można do nich zali czyć zwłaszcza czynniki abiotyczne: temperaturę powietrza, opady atmosferyczne i wilgotność powietrza oraz gleby, a także bezpośrednie warunki wzrostu drzewa, z których (oprócz konku rencji) szczególne znaczenie ma podkreślany w pracy dostęp rośliny do światła. W latach 60. ubiegłego wieku w Europie, w tym także w Polsce, występował proces zamie rania drzewostanów jodłowych [Bernadzki 1983, 2008; Jaworski i in. 1995; Ficko i in. 2011; Volařik, Hédl 2013]. Przejawiał się on m.in. skracaniem okresu życia igieł, zahamowaniem przy rostu pędów, usychaniem końców gałęzi, a w konsekwencji wzrostem intensywności procesu śmiertelności drzew [Capecki, Tuteja 1974]. Proces ten można analizować w starych drzewo stanach jodłowych, które przeżyły od tamtego okresu [Bronisz 2013]. W niniejszej pracy tylko dwa drzewostany o średnim wieku 121 lat (powierzchnia nr 3) i 114 lat (powierzchnia nr 11)

Tempo wzrostu wysokości i pierśnicy jodły 811 kwalifikują się do przeprowadzenia takiej analizy. Wymaga to jednak szczegółowych badań den drochronologicznych, jak i oceny stanu rozwoju koron drzew. Wnioski i Jodłę zalicza się do cienioznośnych gatunków drzew. Przy zbyt małym dostępie do światła wydłuża się u tego gatunku drzewa okres wzrostu do przekroju pierśnicowego oraz do wysokości 7 m i w konsekwencji wyraźnie obniża się tempo wzrostu wysokości i grubości. i Zbyt długi okres ocienienia podrostu jodłowego znacznie zmniejsza szansę dorośnięcia drzew do górnej warstwy drzewostanu. i Niezahamowany wzrost jodły możliwy jest przy dostatecznej ilości światła. Struktura prze rębowa, przyjmowana jako właściwa dla drzewostanów jodłowych, powinna się jednak charakteryzować powierzchniowym zróżnicowaniem, czyli mozaiką warstw wysokościowych, w tym także występowaniem fragmentów jednowarstwowych o luźnym zwarciu oraz lukami. Tylko wówczas stworzone zostaną warunki do powstania odnowienia jodłowego i jego dal szego wzrostu. i Dla drzewostanów jodłowych, charakteryzujących się mozaikowatą powierzchniowo strukturą wysokościową, optymalna do prowadzenia jest rębnia stopniowa. Umożliwia ona w poszcze gólnych fragmentach drzewostanu wykonywanie różnych zabiegów od inicjowania odno wienia naturalnego, poprzez cięcia pielęgnacyjne, do pozyskania plonu. Literatura Bellon S., Żybura H., Andrzejczyk T. 1983. Wzrost i rozwój odnowień jodły, buka, dębu i lipy pod okapem drzewostanu modrzewiowego o różnym stopniu zwarcia. Sylwan 127 (9/10): 29 40. Bernadzki E. 1983. Zamieranie jodły w granicach naturalnego zasięgu. W: Białobok S. [red.]. Jodła pospolita Abies alba Mill. PWN, Warszawa Poznań. 483 501. Bernadzki E. 2008. Jodła pospolita. Ekologia. Zagrożenia. Hodowla. PWRiL, Warszawa. Bronisz K. 2013. Prognoza rozwoju drzewostanów jodłowych Obrębu Samsonów Nadleśnictwa Zagnańsk. Maszynopis pracy doktorskiej. Zakład Dendrometrii i Nauki o Produkcyjności Lasu. SGGW, Warszawa. Bronisz K., Bijak S. 2012. Fazy wzrostu wysokości jodły pospolitej z Gór Świętokrzyskich. Sylwan 156 (7): 511 517. Bruchwald A., Dmyterko E., Niemczyk M., Łukaszewicz J. 2015. Charakterystyka wybranych drzewostanów jodłowych Beskidu Niskiego i sposoby ich zagospodarowania. Sylwan 159 (9): 722 731. Capecki Z., Tuteja W. 1974. Usychanie jodły w lasach południowej Polski. Sylwan 118 (12): 1 16. Cieszewski C. J. 2001. Three methods of deriving advanced dynamic site equations demonstrated on inland Douglas fir site curves. Can. J. For. Res. 31: 165 173. Dobrowolska D. 1999. Analiza wzrostu odnowienia naturalnego jodły pospolitej (Abies Alba Mill.) w rezerwacie Jata. Pr. Inst. Bad. Leśn. 866: 5 18. Ficko A., Poljanec A., Boncina A. 2011. Do changes in spatial distribution, structure and abundance of silver fir (Abies alba Moll.) indicate its decline? For. Ecol. Manag. 261: 844 854. Jaworski A., Karczmarski J., Pach M., Skrzyszewski J., Szar J. 1995. Ocena żywotności drzewostanów jodło wych w oparciu o cechy biomorfologiczne koron i przyrost promienia pierśnicy. Acta Agrar Silvestria 33: 115 131. Kondracki J. 1994. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Korzybski D., Mionskowski M., Dmyterko E., Bruchwald A. 2013. Stopień uszkodzenia świerka, jodły i mod rzewia w Sudetach Zachodnich. Sylwan 157 (2): 104 112. Magnuski K. 1975. Wzrost upraw jodłowych w warunkach rębni zupełnej, częściowej i gniazdowej. Sylwan 120 (10): 16 26. Magnuski K., Małys L., Świtoń M. 1993. Struktura młodego pokolenia jodły pospolitej (Abies alba Mill.) wzrastającej w warunkach rębni zupełnej, częściowej i gniazdowej. Sylwan 137 (9): 69 75. Podlaski R. 2002. Radial growth trends of fir (Abies alba Mill.), beech (Fagus sylvatica L.) and pine (Pinus sylvestris L.) in the Świętokrzyski National Park (Poland). J. For. Sci. 48: 377 387. Socha J. 2010. Metoda modelowania potencjalnych zdolności produkcyjnych świerka w górach. Zeszyty Naukowe UR w Krakowie 338 (107): 13. Socha J., Orzeł S. 2013. Dynamiczne krzywe bonitacyjne dla sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) z południowej Polski. Sylwan 157 (1): 26 38.

812 Arkadiusz Bruchwald, Elżbieta Dmyterko, Marzena Niemczyk, Jan Łukaszewicz Volařik D., Hédl R. 2013. Expansion to abandoned agricultural land forms an integral part of silver fir dynamics. For. Ecol. Manag. 292: 39 48. Zawada J. 2001. Przyrostowe objawy rewitalizacji jodły w lasach Karpat i Sudetów oraz wynikające z nich konsekwen cje hodowlane. Pr. Inst. Bad. Leśn. 922: 79 101.