Podstawy pracy hodowlanej Zwiększenie produkcyjności stada jest możliwe dzięki poprawie warunków środowiska, w jakim bytują zwierzęta, przede wszystkim żywienia i pielęgnacji, a także dzięki prowadzeniu starannej pracy hodowlanej. Obecnie za preferowany uznaje się mięsny kierunek użytkowania owiec, co w konsekwencji wyznacza główne cele hodowlane, jakimi są: podniesienie plenności i polepszenie cech użytkowości mięsnej. Zwiększenie plenności stada na drodze genetycznej można osiągnąć poprzez prowadzenie selekcji w czystości rasy i krzyżowanie z rasami plennymi. Poprawę cech użytkowości mięsnej można osiągnąć także na drodze selekcji, ale przede wszystkim na drodze krzyżowania. Selekcja Selekcja ma na celu genetyczne doskonalenie populacji w zakresie ważnych ekonomicznie cech. Skuteczne prowadzenie selekcji jest możliwe tylko wtedy, jeżeli w populacji występuje zmienność genetyczna, czyli poszczególne owce są zróżnicowane pod względem wartości doskonalonych cech. Selekcja polega na wyborze zwierząt do hodowli, z przeznaczeniem ich następnie na rodziców pokolenia potomnego. Wyboru do rozpłodu dokonuje się na podstawie oceny wartości hodowlanej zwierząt. Miarą skuteczności selekcji jest zrealizowany postęp hodowlany. Jest to różnica poziomu danej cechy w dwóch kolejnych pokoleniach, uzyskana na skutek selekcji, której wynikiem jest korzystna zmiana frekwencji genów u potomstwa w porównaniu z rodzicami i, co zwykle za tym idzie, poprawa wartości cechy. Na postęp hodowlany wpływają trzy elementy: intensywność selekcji, dokładność oceny wartości hodowlanej, oraz zmienność genetyczna cechy w populacji. Selekcja w kierunku zwiększenia plenności Intensywność selekcji zależy od procentowego remontu stada - im mniej owiec wybieramy na rodziców następnego pokolenia, tym bardziej mogą one przewyższać swoją wartością
hodowlaną grupę rówieśników, a tym samym zwiększać postęp. Drugim czynnikiem decydującym o wielkości postępu hodowlanego jest dokładność oceny wartości hodowlanej. W wypadku plenności ocena wartości hodowlanej na podstawie własnego fenotypu (wynik pierwszego wykotu) nie jest zbyt dokładna. Dokładność oceny można zwiększyć opierając ją na średniej plenności z kilku wykotów. Im więcej wykotów uwzględniamy w ocenie wartości hodowlanej maciorki, tym bardziej jest ona precyzyjna. W wypadku jagniąt oparcie się na ich typie urodzenia jest bardzo niedokładnym kryterium, odpowiada plenności ich matki tylko w jednym wykocie. Znacznie lepiej jest oprzeć się na średniej plenności matki, pamiętając, że dokładność oceny na podstawie użytkowości matki jest o połowę mniejsza niż na podstawie własnej użytkowości, bowiem tylko w 50% genotyp matki i jagnięcia są takie same. Plenność tryków również oceniamy na podstawie średniej plenności matki. Analizując skuteczność prowadzenia selekcji w kierunku plenności, zawsze trzeba mieć na względzie trudności związane z precyzyjnym typowaniem zwierząt o wysokiej wartości hodowlanej pod względem tej cechy. Trzecim elementem decydującym o wielkości postępu hodowlanego jest zmienność. W wypadku plenności jest ona wysoka, dzięki czemu selekcja może być skuteczna. Poprawa plenności na drodze selekcji jest zabiegiem długotrwałym, wymagającym dziesięcioleci pracy. Niewątpliwą zaletą tego sposobu jest uzyskanie ustabilizowanego poziomu cechy, jaką jest liczba jagniąt w miocie w kolejnych pokoleniach Selekcja w kierunku polepszenia mięsności Przy prowadzeniu selekcji w kierunku polepszenia mięsności ocena wartości hodowlanej dotyczy szybkiego tempa wzrostu, zużycia paszy na jednostkę przyrostu oraz cech tuszy. Oceny tej dokonuje się na podstawie cech rodziców oraz na podstawie użytkowości własnej. Rozwój masy ciała oraz zużycie paszy określa się przyżyciowo. Wyboru zwierząt do hodowli dokonuje się na podstawie indeksów selekcyjnych. W Polsce w odniesieniu do ras mięsnych indeks uwzględnia masę ciała w wieku 70 dni oraz całożyciową ocenę cech rozrodu matki danego osobnika. Skuteczność selekcji w kierunku polepszenia mięsności jest różna w zależności od liczby cech uwzględnianych w indeksie selekcyjnym, jak też czasu jej prowadzenia.
Krzyżowanie Najszybszym sposobem podniesienia plenności i polepszenia cech użytkowości mięsnej jest krzyżowanie z rasami plennymi i mięsnymi. Krzyżowanie z rasami plennymi, do których należą: znane w świecie owce fińskie, romanowskie, fryzyjskie i inne, u których wielkość miotu przekracza 2,0 jagnięcia, pozwala osiągnąć pożądany poziom plenności w stadzie. Krzyżowanie z wykorzystaniem ras mięsnych znacznie podnosi efekty produkcyjne związane z mięsnym kierunkiem użytkowania owiec, zwłaszcza przy stosowaniu krzyżowania towarowego. Efekt krzyżowania zależy od zdolności kombinacyjnej użytych ras: ogólnej - określającej ich przydatność do krzyżowania ze wszystkimi rasami, i specyficznej - zależnej od szczególnego dopasowania genotypów dwóch wybranych do krzyżowania ras. Im większa jest specyficzna zdolność kombinacyjna dwóch ras, tym większej heterozji możemy oczekiwać u mieszańców. Przy krzyżowaniu ważne jest także właściwe dobranie kierunku krzyżowania - która rasa jest po stronie ojcowskiej, a która po stronie matecznej. Po stronie matecznej powinna się znaleźć rasa o większych zdolnościach macierzyńskich (mleczność, opiekuńczość); samica bowiem ma olbrzymi wpływ na rozwój swego potomstwa. Metody krzyżowania Krzyżowanie w pracy hodowlanej Krzyżowanie może być wykorzystane jako metoda pracy hodowlanej, gdy jego celem jest trwałe przekształcenie genotypu populacji, w której jest prowadzone. Metody krzyżowania, które stosujemy w pracy hodowlanej, to: krzyżowanie uszlachetniające, wypierające i twórcze. Krzyżowanie uszlachetniające ma na celu zachowanie większości cech rasowych stada z jednoczesnym udoskonaleniem tych, które poziomem nie odpowiadają aktualnym wymaganiom hodowlanym i produkcyjnym. Polega ono na jedno- lub dwukrotnym krzyżowaniu części pogłowia maciorek trykami rasy uszlachetniającej i kojarzeniu uzyskanego potomstwa między sobą. Przykładem tego krzyżowania może być podniesienie plenności w populacji owiec danej rasy przez wprowadzenie do niej genów rasy plennej w
procencie zależnym od planowanego wzrostu plenności. W następnych pokoleniach należy prowadzić selekcje celem utrwalenia pożądanych cech rasy uszlachetniającej. Krzyżowanie wypierające polega na stopniowym przekształcaniu rasy wypieranej, którą jest zwykle lokalna rasa maciorek utrzymywanych na danym terenie. Prowadzi się je poprzez krzyżowanie wsteczne maciorek mieszańców otrzymywanych w kolejnych pokoleniach z trykami rasy wypierającej, np. mięsnej. Po czterech pokoleniach udział genotypu rasy wypierającej wynosi 93,8%, po pięciu 96,9% a po sześciu 98,4%. Tą metodą można zwiększyć populację cennych ras z importu, zwłaszcza mięsnych, które w czystości rasy czasem trudno się aklimatyzują. Krzyżowanie twórcze służy wytwarzaniu nowych ras przez przekrzyżowanie kilku ras wyjściowych w sposób zapewniający uzyskanie zaplanowanego udziału ich genotypu w ostatnim pokoleniu mieszańców. Następnym etapem pracy twórczej jest intensywna selekcja w kierunku pożądanego fenotypu, obejmującego zarówno cechy eksterieru, jak i użytkowości. Każda z ras użytych w krzyżowaniu wnosi swoje pozytywne cechy do genotypu mieszańca. W Polsce krzyżowanie twórcze było bardzo szeroko stosowane w latach 60., zwłaszcza przy wytwarzaniu różnych populacji owiec nizinnych o wełnie krzyżówkowej. Innym przykładem krzyżowania twórczego jest wyhodowana w AR Poznań białogłowa i czarnogłowa rasa mięsna. Twórcami nowych, udanych ras byli i są ludzie obdarzeni intuicją hodowlaną i owładnięci pasją pracy hodowlanej. Krzyżowanie towarowe W przeciwieństwie do poprzednich metod krzyżowania, które służą trwałemu doskonaleniu pogłowia celem krzyżowania towarowego jest uzyskanie wysokiej produkcji u potomstwa mieszańców dwóch lub więcej ras. Metoda ta zwiększa produkcyjność w stadzie towarowym, gdyż każdorazowo wytwarzamy i użytkujemy mieszańce, wykorzystując występujący u nich efekt heterozji. Metody krzyżowania towarowego można podzielić na dwie grupy: A. krzyżowanie końcowe, kiedy całe uzyskane potomstwo kierowane jest na rzeź, B. krzyżowanie ciągłe, w którym remont żeński jest produkowany w ramach programu krzyżowania. Z pierwszej grupy metod (A) w hodowli owiec najczęściej stosowane jest proste krzyżowanie dwurasowe, gdzie maciorki rasy miejscowej krzyżowane są z trykami ras mięsnych i całe potomstwo przeznacza się na tucz i ubój.
Schemat krzyżowania towarowego - dwurasowego A - maciorka rasy miejscowej B - tryk rasy mięsnej - jagnięta przeznaczone na rzeź Aby produkcja jagniąt rzeźnych w takim systemie była efektywna, rasa mateczna powinna charakteryzować się wysoką użytkowością rozpłodową. Krzyżowanie proste można prowadzić w plennych stadach owiec merynosowych, nizinnych czy długowełnistych. Drugą z metod krzyżowania końcowego jest krzyżowanie trójrasowe (dwustopniowe). Jego celem jest osiągniecie wzrostu liczby jagniąt, wyższej ich wartości rzeźnej i lepszej wydajności tuczu. Maciorki krajowej rasy matecznej krzyżuje się z trykami rasy plennej. Uzyskane maciorki mieszańce z pierwszego stopnia krzyżowania, odznaczające się zwiększonymi zdolnościami rozrodczymi, krzyżuje się trykami trzeciej rasy - mięsnej. Potomstwo męskie z pierwszego stopnia krzyżowania i całe potomstwo z drugiego stopnia przeznaczone jest na tucz i na rzeź. Inny schemat, również mający na celu produkcję jagniąt rzeźnych, przewiduje używanie w pierwszym i drugim stopniu krzyżowania tryków dwóch różnych lub tej samej rasy mięsnej. Ten schemat krzyżowania, dający najlepsze efekty produkcyjne, jest trudny w realizacji przy słabo rozwiniętym obrocie zwierzętami i przy jednocześnie niesprzyjającej strukturze populacji złożonej z małych stad. Krzyżowanie ciągłe (B) jest dużo łatwiejsze do przeprowadzenia w praktyce. Jeśli wykorzystujemy dwie rasy, to prowadzimy krzyżowanie przemienne - maciorki mieszańce w kolejnych pokoleniach kryte są trykami jednej lub drugiej rasy. Maciorki pochodzące po ojcu rasy X kryte są trykami Y a ich córki znowu trykami rasy X itd. W ten sposób po wielu pokoleniach genotyp mieszańców zawiera około 33,3% genów rasy X i 66,7% genów rasy Y lub odwrotnie.
W wypadku krzyżowania rotacyjnego wykorzystujemy kolejno tryki trzech ras, a genotyp mieszańca po kilku pokoleniach krzyżowania zawiera geny poszczególnych ras w proporcji: 14,3% : 28,6% : 57,1%. Krzyżowanie przemienne i rotacyjne pozwalają na utrzymanie dużej części efektu heterozji. Obie metody krzyżowania ciągłego warto polecić do stosowania w stadach towarowych, przy czym w małych stadach opłaca się stosować krzyżowanie przemienne rasy miejscowej i mięsnej, pod warunkiem że początkowa plenność stada matek była satysfakcjonująca.