PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA

PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ SPOŁECZNA TEORIA I PRAKTYKA RYSZARD PRASZKIER ANDRZEJ NOWAK Zamów książkę w księgarni internetowej wydanie II Warszawa 2015

Tytuł oryginału Social Entrepreneurship: Theory and Practice Tłumaczenie RENTIER-LANG www.rentier-lang.pl Wydawca Kamila Dołęgowska-Narloch Redakcja, korekta i skład Studio Mediana www.studiomediana.pl Wydawnictwo JAK Przygotowanie okładki Studio Kozak na podstawie okładki oryginalnego wydania, za zgodą wydawnictwa Cambridge University Press Zdjęcie wykorzystane na okładce istockphoto/john Woodcock Copyright by Ryszard Praszkier & Andrzej Nowak 2012, 2015 Copyright for the Polish edition by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 Copyright for the Polish edition by Wolters Kluwer SA, 2015 All rights reserved. ISBN 978-83-264-9335-5 Wydane przez: Wolters Kluwer SA Dział Praw Autorskich 01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33 tel. 22 535 82 19 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Przedmowa.................................. 7 Słowo wstępne do wydania polskiego.................... 11 Wstęp..................................... 15 Podziękowania................................ 23 Część I Przedsiębiorczość społeczna Wprowadzenie................................ 27 Rozdział 1.. Definicje przedsiębiorczości społecznej........... 35 Rozdział 2.. Wymiary przedsiębiorczości społecznej........... 40 Rozdział 3. Identyfikowanie przedsiębiorców społecznych w praktyce........................... 52 Część II Dynamika zmian społecznych Wprowadzenie................................ 59 Rozdział 4. Teorie zmian społecznych i towarzyszące im dylematy... 64 Rozdział 5. Równowaga i złożoność.................... 79 Rozdział 6.. Teoria wyłaniania społecznego (teoria emergencji)..... 95 Część III Kapitał społeczny budowany przez przedsiębiorców społecznych Wprowadzenie................................ 107 Rozdział 7. Kapitał społeczny....................... 112

6 Rozdział 8. Sieci społeczne jako podstawa tworzenia kapitału społecznego.......................... 123 Rozdział 9. Cechy osobowości wspierające budowanie kapitału społecznego..................... 141 Część IV Nowy styl przywództwa Wprowadzenie................................ 157 Rozdział 10. Przedsiębiorczość społeczna: perspektywa dynamiczna.. 158 Rozdział 11. Nowy model przywództwa.................. 178 Rozdział 12. Podejmowanie wyzwań i mierzenie się z konfliktami pozornie nierozwiązywalnymi................ 195 Rozdział 13. Empatia i neurony lustrzane................. 210 Epilog Przedsiębiorczość społeczna w przeszłości i perspektywy na przyszłość......................... 214 Podsumowanie................................ 233 Załącznik 1. Jak zostać przedsiębiorcą społecznym............ 236 Załącznik 2. Proces oceny kandydatów na członków stowarzyszenia Ashoka.................... 251 Załącznik 3. Fragmenty wywiadów..................... 258 Bibliografia.................................. 261 Spis ilustracji................................. 274 O autorach.................................. 277 Indeks..................................... 279

Przedmowa Na początku lat 90. ubiegłego wieku, wkrótce po zmianie systemu politycznego, kooperatywa austriackich farmerów zaprosiła 10 polskich rolników. Mieli się oni przyjrzeć efektywnym sposobom gospodarowania na roli. Byli zachwyceni tym, co zobaczyli i usłyszeli. Jeszcze zanim wrócili do kraju, mieli jasny plan działania: namówią sąsiadów na utworzenie spółdzielni; zamienią wiele mało efektywnych maszyn rolniczych z poszczególnych gospodarstw na kilka nowoczesnych o dużej wydajności; zbudują mleczarnię i olejarnię, gdzie będą przerabiać własne produkty bez dzielenia się zyskami z łańcuszkiem pośredników. Ich entuzjazm nie trwał jednak długo. Nie udało im się stworzyć ani jednej kooperatywy na wzór austriackich farmerów. Powód był prozaiczny. Każdy z członków tego wyjazdu szkoleniowego pochodził z innej wsi. Po powrocie do domu, gdy próbowali swoją wizją wspólnego gospodarowania zarazić sąsiadów, spotkali się z niemożliwą do przełamania niechęcią, której zasadniczym powodem była nieufność i podejrzliwość: Inni mogą na tym zyskać więcej niż ja, Niemało jest wśród nas kombinatorów, Ja będę tyrał, a inni będą się przyglądać. Gdyby cała dziesiątka była z jednej wsi, plan zapewne by się powiódł i powstałby bąbel nowego w morzu starego. Możliwe stałoby się uruchomienie procesu trwałej i zataczającej coraz szersze kręgi zmiany społecznej, której przesłanki i mechanikę szczegółowo opisują autorzy. Przedsięwzięcie stanowiłoby zaraźliwy przykład dla innych wsi. Zgaszony entuzjazm 10 rolników jest przykładem niezwykle powszechnego w Polsce zjawiska niechęci i nieumiejętności współpracy, zwłaszcza współpracy w zadaniach nierutynowych, innowacyjnych. Rozwój naszego kraju dokonuje się nieprzerwanie od 20 lat w modelu molekularnym. Dzięki trzem ważnym przewagom konkurencyjnym taniej sile roboczej, wysokim kwalifikacjom pracowników i dużemu rynkowi zbytu napłynął do Polski ogromny kapitał zagraniczny, który stworzył największą montażownię Europy, dał pracę milionom rodaków i zapewnił nieprzerwany wzrost gospodarczy, ale w żadnym lub

8 Przedmowa w znikomym tylko stopniu przyczynił się do budowy innowacyjnej gospodarki. Jesteśmy gospodarką naśladowczą, bazującą na obcym know-how, nietworzącą własnego 1. Dlaczego nie robią tego rodzimi przedsiębiorcy? Jest ich przecież cały legion. Sektor małych i średnich firm należy do największych w Unii Europejskiej. Spośród 3 mln zarejestrowanych działa ponad 1,5 miliona. Dominują jednak mikroprzedsiębiorstwa (poniżej 10 zatrudnionych), ale najwięcej jest firm rodzinnych (od jednego do trzech pracowników). Problemem jednak jest nie ich wielkość, ale to, czym się zajmują oraz cechy ich właścicieli. Zajmują się prostymi rzeczami. Ich przychody z zagranicy z tytułu licencji i patentów są ponad 10-krotnie mniejsze niż średnio w Unii Europejskiej. Dwukrotnie mniejszy niż w pozostałych krajach unijnych jest odsetek tych firm, które wprowadzają produkty lub usługi innowacyjne. A cechy właścicieli? Przede wszystkim brak im wizji i ambicji. Prawie żaden drobny polski przedsiębiorca nie marzy o ekspansji. Jeśli tylko to, co stworzył, jako tako działa i przynosi zyski, to niech tak zostanie. Ekspansja wymagałaby wyjścia poza wąskie grono członków rodziny i sprawdzonych nielicznych współpracowników, a to jest niemal wykluczone z uwagi na dramatycznie niski poziom zaufania i niechęć do współpracy. Przykład: ponad 600 tysięcy drobnych kupców mogło już w pierwszych latach transformacji stworzyć kilka prężnych ogólnokrajowych, a z czasem także międzynarodowych, sieci handlowych. Tymczasem polski rynek został zmajoryzowany niemal w pełni przez obce sieci handlowe. Ale nie tylko w biznesie brakuje przedsiębiorców innowacyjnych z wizją, pasją i dążeniem do ekspansji. Także obszar właściwy dla przedsiębiorców społecznych 2 cierpi w Polsce na te same słabości. Spośród około 100 tysięcy zarejestrowanych organizacji pozarządowych według stowarzyszenia Klon/Jawor 3 działa zaledwie połowa. Na palcach dwóch rąk można wymienić takie, które osiągnęły sukces w wymiarze ogólnokrajowym (np. Caritas i Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy). Ponownie przeszkodą na drodze rozkwitu organizacji non-profit jest niski poziom kapitału społecznego. Zaledwie 11 15% Polaków ufa innym ludziom (podczas gdy w krajach Unii Europejskiej odsetek ten wynosi średnio 26%), a tylko co piąty należy do jakiejś organizacji (w większości krajów unijnych niemal każdy obywatel jest członkiem co najmniej jednej organizacji). 1 Pod względem liczby zgłoszeń patentowych w dziedzinie wysokich technologii Polska była w 2008 roku na 25 miejscu w Unii Europejskiej, przed Grecją i Rumunią, a w strukturze i tak wyjątkowo niskich nakładów na badania i rozwój (w stosunku do PKB jedna trzecia średniej unijnej) udział przedsiębiorstw jest dwukrotnie mniejszy niż w innych krajach Unii. Oznacza to, że przedsiębiorstwa działające w Polsce inwestują w innowacje śladowo (sześć razy miej niż średnio w Unii). 2 Według mniej rygorystycznej definicji niż przyjmują autorzy, bowiem wedle ich kryteriów przedsiębiorca społeczny zdarza się jeden na 10 milionów. 3 Zob. klon.org.pl

Przedmowa 9 Równie niski jest w naszym kraju wskaźnik wolontariatu 4. Niestety nic się pod tym względem nie poprawiło od 20 lat. Polskie wydanie książki Ryszarda Praszkiera i Andrzeja Nowaka uważam za ważny impuls do poszukiwania sposobów budowania w Polsce kapitału społecznego. Potrzebujemy zarówno przedsiębiorców społecznych, jak i posiadających ich wizję, pasję, optymizm, wiarę w innych ludzi i wytrwałość przedsiębiorców biznesowych. Przedsiębiorcy społeczni mają dar budzenia świadomości, że razem można więcej i że współpraca tworzy wartość dodaną oraz może uruchamiać lawinę pozytywnych konsekwencji zmieniających w sposób trwały nie tylko jakość życia upośledzonych grup społecznych, ale także kulturę całego społeczeństwa. Książka pokazuje i uczy sposobu ich działania. Być może i Ty, Czytelniku, masz w sobie potencjał Wielkiego Maga zmiany społecznej. Sprawdź. prof. Janusz Czapiński Uniwersytet Warszawski Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie 4 Z tego względu określiłem kiedyś Polskę państwem bez społeczeństwa. Zob. Polska państwo bez społeczeństwa, Nauka 2006, nr 1, s. 7 25.

Słowo wstępne do wydania polskiego Pierwsze wydanie tej książki ukazało się nakładem wydawnictwa Cambridge University Press w Stanach Zjednoczonych, gdzie przedsiębiorczość społeczna jest obecnie niezwykle popularna. Przedmiot o tej nazwie jest powszechnie wykładany na uniwersytetach, przy czym na wielu z nich istnieją wręcz wydzielone wydziały przedsiębiorczości społecznej. Celem książki było pogłębienie między innymi poprzez zastosowanie aparatu dynamicznej psychologii społecznej wiedzy o dynamice zmian społecznych wywołanych przez przedsiębiorców społecznych. Teorię bogato ilustrują studia przypadków z całego świata. Mimo międzynarodowego charakteru książki, warto jednak podkreślić, że pierwotne i główne jej inspiracje mają swoje źródła w Polsce, gdzie pod koniec 1994 roku jeden z autorów (Ryszard Praszkier) zakładał polską filię międzynarodowej organizacji przedsiębiorców społecznych Ashoka Innowatorzy dla Dobra Publicznego 1. Wydawało się wówczas, że jest to sposób na upowszechnianie bardzo ważnego przesłania: Weź sprawy w swoje ręce i zrób to sam; nawet najtrudniejsze problemy społeczne można rozwiązać dzięki pasji, inicjatywie, twórczemu i przedsiębiorczemu podejściu jednostek. Nie musisz czekać, aż sprawę rozwiążą «na górze». Już pierwsze ogłoszenie w prasie dotyczące idei przedsiębiorczości społecznej wywołało lawinę listów. Jednego z nich nigdy nie zapomnimy: Przeczytałam państwa ogłoszenie i zmieniło się moje życie. Jestem z małego miasteczka i pomagam dzieciom z problemami. Rodzina i znajomi mówią, że zwariowałam, że powinnam zajmować się poważną pracą. Sama tak myślałam że to, co robię, to wariactwo. Dzięki waszemu ogłoszeniu zrozumiałam jednak, że moje działanie jest cenione i ważne; już teraz wiem, że robię coś normalnego, potrzebnego. 1 Zob. www.ashoka.pl

12 Słowo wstępne do wydania polskiego Dodało mi to skrzydeł 2. Dalsze żywe odpowiedzi na informacje prasowe wskazywały na potrzebę i wagę rozwijania idei przedsiębiorczości społecznej. W Polsce w przeszłości występowały dwie sprzeczne tendencje: z jednej strony widoczny był wpływ propagandy niedawnego reżimu komunistycznego, deprecjonującego działania indywidualne, oddolną i niezależną inicjatywę, samoorganizowanie się, a jednocześnie promującego rozwiązania centralistyczne, państwowe i odgórne. Wpajano przekonanie, że sytuacje społeczne są grą o sumie zerowej: jeżeli ktoś wygrywa to kosztem kogoś innego, kto tyle samo przegrywa. Oznacza to, że wybijający się ludzie sukcesu muszą żerować na czyjejś krzywdzie 3 ; z drugiej strony, przez kilka stuleci rozwijały się w Polsce twórcze i przedsiębiorcze umiejętności przechowywania polskości w oporze przeciwko działaniom zaborców i okupantów. Ponadto Polska ma bogate tradycje działalności społecznej. Znanym przykładem jest ksiądz Wacław Bliziński, aktywizujący w okresie międzywojennym mieszkańców regionu Liskowa, gdzie powstało zagłębie przedsiębiorczości, będące miejscem licznych wizyt studyjnych osób z Europy Zachodniej. Lisków stanowi także współcześnie inspirację do nowoczesnych działań społecznych 4. Innym przykładem jest rozwijająca się pod różnymi zaborami spółdzielczość wymienić tu można chociażby Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, założone na początku XIX wieku przez Stanisława Staszica, uznawanego za prekursora spółdzielczości chłopskiej w Europie. Podobnie innowacyjne były rozwijające się w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku chłopskie kasy oszczędnościowo-pożyczkowe (zwane wówczas Kasami Stefczyka). Pierwsze lata działalności stowarzyszenia Ashoka w Polsce okazały się niezwykle owocne, zarówno pod względem liczby kandydatów, jak i ich osiągnięć. Z jednej strony w Polsce wybierano znacznie więcej (per capita) przedsiębiorców społecznych niż w innych krajach. Z drugiej zaś ujawniały się niezwykle głębokie, wszechstronne i mądrze zaplanowane idee. W naszej książce przedstawiamy kilku polskich przedsiębiorców społecznych. Niestety nie jesteśmy w stanie wspomnieć wszystkich wspaniałych i znaczących postaci. O kilku z nich piszemy w tym miejscu. 2 Cytat z pamięci. 3 Zob. Praszkier R. (1996), Cognitive and Mental Factors in Transition, [w:] Matzner E. (red.), 3 rd AGENDA Workshop on Lessons from Transformation, Research Unit for Socioeconomics, Austrian Academy of Science, Vienna. 4 Zob. np. Kaźmierczak T. (2008), W stronę nowego Liskowa, [w:] W poszukiwaniu strategii pobudzania oddolnego rozwoju społeczności wiejskich. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, s. 15 34.

Słowo wstępne do wydania polskiego 13 Taką postacią jest Tomasz Sadowski (wybrany w 1995 roku), którego Barkę 5 Ryszard Praszkier odwiedzał wielokrotnie, podziwiając, jak powstaje republika bezdomnych, tworzących etos pracy, współpracy i braterstwa. Ci bezdomni, niejako podwójnie wykluczeni (pierwotnie przez społeczeństwo, a następnie jako przypadki skrajnie beznadziejne przez służby socjalne), stworzyli enklawy pracowitości (np. gospodarstwa rolne), szkoły dla innych bezdomnych, a także ośrodek szkolenia dla pracowników socjalnych z całej Europy, prowadzony przez byłych wykluczonych. Tomasz Sadowski miał wpływ nie tylko na zmianę o 180 stopni sytuacji samych bezdomnych, ale też na polskie ustawodawstwo w dziedzinie walki z nędzą i wykluczeniem społecznym. Podobną postacią jest dr Michał Wroniszewski (członek stowarzyszenia Ashoka od 1995 roku), który wraz ze swoją fundacją Synapsis 6 zmienił podejście do dzieci autystycznych w Polsce (przedtem często postrzeganych jako upośledzone). Wpłynął także na wczesną wykrywalność autyzmu i na tworzenie sieci poradni dla tych dzieci. Zapoczątkował ideę pracy dla dorosłych autystyków i założył przedszkole dla małych dzieci ze schorzeniami ze spektrum autyzmu. Zainicjował też różne sieci i platformy współpracy profesjonalistów i rodzin, a także system szkoleń działający zarówno w Polsce, jak i w krajach sąsiednich. Kiedy okazało się, że praca z dziećmi autystycznymi wymaga zharmonizowania prac przedstawicieli dziedzin, takich jak służba zdrowia, edukacja i pomoc społeczna, zorganizował cykl szkoleń dla posłów, wpływając na powstanie korzystnych uregulowań prawnych. Inny przykład ze wczesnych lat działania stowarzyszenia Ashoka w Polsce stanowi dr Alicja Derkowska (członek stowarzyszenia od 1998 roku), szerząca w Polsce, na Bałkanach, w Mołdawii i innych krajach sąsiedzkich wraz z założonym przez siebie Małopolskim Towarzystwem Oświatowym 7 ideę szkoły otwartej i aktywności społecznej młodzieży. Kiedy Ryszard Praszkier był w Indiach, często słyszał pytanie: Pan z Polski? To może zna pan Jacka Bożka?. Trzeba zatem wspomnieć także tego znanego w świecie człowieka. Jacek Bożek (członek stowarzyszenia Ashoka od 1997 roku) jest założycielem proekologicznego Klubu Gaja 8, dzięki któremu: powstało kilka ustaw o ochronie zwierząt, zorganizowano wiele akcji na rzecz ochrony naturalnego biegu rzek, podjęto skuteczną walkę o los koni i innych zwierząt zagrożonych rzeźnią czy nieludzkim transportem, w szkołach pojawiły się zajęcia edukacji ekologicznej dla dzieci, czy wreszcie zainicjowano akcję, w której dzieci dzięki zbiórce makulatury pomagają ratować zagrożone konie. 5 Zob. www.barka.org.pl 6 Zob. www.synapsis.waw.pl 7 Zob. www.mto.org.pl 8 Zob. www.klubgaja.pl

14 Słowo wstępne do wydania polskiego Istnieje oczywiście wielu innych Polaków, o których trzeba pamiętać i których działania należałoby uwiecznić w książce. Warto więc rozważyć publikację poświęconą wyłącznie polskim przedsiębiorcom społecznym. Niezwykła skuteczność, innowacyjność i pewna magia działalności przedsiębiorców społecznych skłoniła nas do postawienia kilku pytań: jak oni to robią? Co jest wspólnego w działalności przedsiębiorców społecznych w Polsce i na świecie? Jak wygląda zmiana społeczna, na którą wpływają? Dzięki tym właśnie niezwykłym osobom oraz dzięki intelektualnej współpracy dr. Ryszarda Praszkiera z prof. dr. hab. Andrzejem Nowakiem, który od dawna interesował się zmianą społeczną, stosując perspektywę dynamicznej psychologii społecznej (której jest współtwórcą), udało nam się trochę lepiej zrozumieć ową magię. O tym właśnie jest ta książka. Chcielibyśmy na koniec serdecznie podziękować polskim przedsiębiorcom społecznym za wspaniałe chwile spędzone na poznawaniu ich programów i za bezcenne inspiracje, bez których książka ta nie powstałaby. dr Ryszard Praszkier Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego prof. dr hab. Andrzej Nowak Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Instytut Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego Florida Atlantic University

Wstęp Panuje ogólne przekonanie, że duże zmiany społeczne wymagają ogromnych środków i inwestycji. Zdarzają się jednak sytuacje, w których trwałe systemowe zmiany społeczne są wprowadzane na szeroką skalę przez osoby dysponujące początkowo wyłącznie swoją pasją, kreatywnością i przedsiębiorczością. W pewnym sensie można powiedzieć, że ludzie ci tworzą coś z niczego. Nazywa się ich przedsiębiorcami społecznymi, a niniejsza książka jest poświęcona ukazaniu i przeanalizowaniu specyficznej magii towarzyszącej ich postawie. Zjawisko przedsiębiorczości społecznej rzeczywiście ma w sobie coś intrygującego. Wyjątkowi przedsiębiorcy społeczni zazwyczaj stawiają czoła z pozoru nierozwiązywalnym problemom społecznym i odnoszą w tej dziedzinie znaczne sukcesy. Osobom tym nie tylko udaje się zmotywować kluczowych graczy i wpływać na nastawienie ludzi, ale także wywierają one olbrzymi wpływ na krajobraz społeczny. Często też zapoczątkowują oddolne procesy, pewien rodzaj łańcucha zmian, które angażują całe społeczeństwo i je wzmacniają. Peter Drucker (Gendron 1996, s. 37) opisał proces tworzenia wartości społecznych w następujący sposób: Przedsiębiorca społeczny zmienia potencjał społeczeństwa. Oznacza to, że wpływ przedsiębiorczości społecznej zdecydowanie wykracza poza konkretne obszary zainteresowań danego przedsiębiorcy (np. niepełnosprawność, edukacja, kwestie kobiece czy środowisko naturalne) i wzmacnia społeczeństwo, umożliwiając zwiększenie jego wydajności. Nie dziwi więc fakt, że przedsiębiorczość społeczna budzi coraz większe zainteresowanie wśród naukowców i działaczy społecznych (Leadbeater 1997, Gentile 2002, Steyaert i Hjorth 2006) oraz osób z sektora prywatnego (Brincker hoff 2000, Martin 2007). Według Mair, Robinsona i Hockertsa (2006, s. 1) w minionej dekadzie «przedsiębiorczość społeczna» stała się popularna na świecie jako «nowe zjawisko» zmieniające nasz sposób myślenia o tworzeniu wartości społecznych. Również Kramer (2005) twierdzi, że w ciągu ostatnich lat termin przedsiębiorca społeczny zwrócił uwagę wielkich fundacji i prywatnych

16 Wstęp osób oraz szybko rozprzestrzenił się w sektorze zajmującym się działalnością typu non-profit. Kim są przedsiębiorcy społeczni? Co jest takiego niezwykłego w ich podejściu? Jak oni działają? Wydaje się, że różnią się od wszystkich innych grup tego rodzaju, tj. działaczy społecznych, menedżerów do spraw odpowiedzialności społecznej biznesu (CSR) i zawodowych innowatorów (Bornstein i Davis 2010). W jaki sposób można zdefiniować tę różnicę? Takie właśnie analityczne pytania i skłaniające do refleksji odpowiedzi legły u podstaw niniejszej książki. Najlepszym punktem wyjścia może tu być fascynująca opowieść o pewnym utalentowanym, pełnym pasji człowieku, który ponad 300 lat temu postanowił zmienić status quo, przez co wprowadził w społeczeństwie amerykańskim wyraźne i daleko idące zmiany. W czasach gdy Stany Zjednoczone składały się jeszcze z trzynastu kolonii, pewien młody mężczyzna nie mógł pogodzić się z faktem, że w Nowym Świecie bardzo trudno było dostać książki, a tylko nieliczni potrafili czytać. Wierzył, że powszechna umiejętność pisania i czytania może zjednoczyć ludzi, a tym samym stanowić znaczącą siłę napędową zmian społecznych. Gdy miał piętnaście lat i pracował w drukarni swojego brata, pisał listy do lokalnej gazety, ale nigdy ich nie publikowano ze względu na młody wiek autora. Nie zraziło go to jednak, a silna chęć komunikowania się z opinią publiczną skłoniła go do wcielenia się we wdowę w średnim wieku i do używania pseudonimu. Wtedy listy zaczęto publikować, a entuzjastyczne odpowiedzi czytelników przybrały formę ożywionych dyskusji prowadzących do wymiany idei i ich rozpowszechniania. Rozważania te wywarły rzeczywisty wpływ na społeczeństwo i potwierdziły wiarę autora listów w rolę, jaką odgrywały pisanie, czytanie, dyskutowanie i wymiana pomysłów. W końcu zdemaskowano autora listów i zmuszono do odejścia z pracy. Pozbawiony źródła utrzymania przeprowadził się do Filadelfii. Nie potrafił jednak wyzbyć się głębokiego przekonania, że komunikowanie się za pośrednictwem słowa pisanego stanowi najskuteczniejsze narzędzie wprowadzania zmian. Był zdeterminowany zrobić coś wielkiego i znaczącego, aby wcielić tę ideę w życie. Mimo zetknięcia się z rzeczywistością, w której wbrew jego nadziejom nie było zainteresowania wdrażaniem górnolotnych idei i panował intelektualny ferment, doszedł do wniosku, że najpierw musi znaleźć sposób na pokonanie analfabetyzmu, na zaszczepienie w ludziach miłości do książek i co najważniejsze na pobudzenie aktywności intelektualnej. W końcu w 1727 roku w wieku 21 lat założył klub Junto (słownik Merriam-Webster definiuje tę nazwę jako grupę osób połączonych wspólnym celem ), którego członkowie stawiali sobie za cel samodoskonalenie, służbę dobru publicznemu oraz poszukiwania intelektualne. Klubowicze kupili w Anglii książki i inne materiały do czytania stanowiące w tamtych czasach towar deficytowy. Założyciel Junto zainspirował

Wstęp 17 ich do utworzenia pierwszej w Ameryce bezpłatnej wypożyczalni bibliotecznej stworzona przez czytelników i na ich użytek działała ona na zasadach demokratycznych, a książki wybierano ze względu na ich ogólną użyteczność dla jej członków. Ta zupełnie nowa koncepcja zrewolucjonizowała czynność czytania i zapoczątkowała spotkania poświęcone dyskutowaniu o czytanych książkach. W ciągu kilku lat przyjęto statut wypożyczalni Library Company of Philadelphia, która do dziś jest znana jako światowej klasy biblioteka naukowa, specjalizująca się w historii i kulturze Ameryki od XVII do XIX wieku. Stojąc na czele Junto, młody człowiek (nazwijmy go przedsiębiorcą społecznym) zapoczątkował proces rozwoju intelektualnego, a w konsekwencji także jego rozkwit, co ostatecznie wywarło silny wpływ na wielu mieszkańców Filadelfii. W końcu poprzez założenie Amerykańskiego Towarzystwa Filozoficznego, które działa prężnie do dziś, zaszczepił idee Junto na terenie pozostałych kolonii. Jak wszyscy wiemy, instytucja wypożyczalni książek również przetrwała do naszych czasów. Niezwykłym mężczyzną, o którym mowa, był ojciec założyciel, autor, wydawca, wynalazca, naukowiec, przywódca polityczny, sygnatariusz Deklaracji niepodległości, mąż stanu, filozof i być może pierwszy amerykański człowiek renesansu Benjamin Franklin. Jego zasługi dla społeczeństwa były tak znaczne i wszechstronne, że można go uznać za prawdziwy fenomen. Franklin był urodzonym innowatorem: stworzył piorunochron, nową wersję szklanej harmoniki, tak zwany piec Franklina i okulary dwuogniskowe. Przyczynił się także do ulepszenia oświetlenia na ulicach miast. Nie można zapominać, że fascynacja Franklina innowacjami silnie wiązała się z czynnikiem społecznym, sam bowiem napisał, że wyniki jego prac mają służyć poprawie życia innych. Benjamin Franklin jest też twórcą oraz inicjatorem koncepcji prawnej podaj dalej, która zakładała, że za dobry uczynek należy odpłacić, czyniąc dobro innym ludziom. Koncepcja ta pozwalała na przekazywanie pieniędzy osobom trzecim, które z kolei mogły je wykorzystać do zaspokajania pewnych potrzeb społecznych. Ponadto za pośrednictwem Junto Franklin przyczynił się do powstania ochotniczych drużyn straży pożarnej, pierwszego szpitala publicznego, komisariatów policji oraz do wybrukowania dróg. Założył także uniwersytet w Pensylwanii. Pasja społeczna i niezliczone innowacje Benjamina Franklina stanowiły istotny wkład w kapitał kulturowy ludzkości (termin ten został wprowadzony dopiero 300 lat później). Klub Junto i wypożyczalnia książek działały na kilku poziomach innowacji społecznych. Według Mumforda (2002) pierwszy poziom stanowią bezpośrednie i łączne efekty innowacji; patrząc zaś głębiej, początkowe gromadzenie książek przez klub służyło nieformalnemu ukazaniu sposobu na wzajemne wzmacnianie się przedsiębiorstw dzięki wykorzystywaniu kreatywnego

18 Wstęp myślenia. Gdyby taki model działania był rozpowszechniany, mógłby generować w społeczeństwie amerykańskim innowacje społeczne i kapitał kulturowy. Choć życiorys Benjamina Franklina jest niezwykły, szczególnie ze względu na jego ogromny wkład w kulturę Stanów Zjednoczonych oraz silny wpływ, jaki wywierał na bieżącą sytuację polityczną, warto przytoczyć historie także innych przedsiębiorców społecznych. Przykładowo: laureat pokojowej Nagrody Nobla z 2006 roku Muhammad Yunus udowodnił, że w Bangladeszu, który jest jednym z najbiedniejszych krajów na świecie, innowacje społeczne mogą zmieniać życie ludzi, nawet gdy niewielu z nich (o ile ktokolwiek) marzy jeszcze o lepszej przyszłości. Muhammad Yunus i jego Bank Grameen, którego hasłem przewodnim jest bankowość dla ubogich, oferują biednym kobietom mikrokredyty w formie kredytów odnawialnych, co umożliwia zakładanie własnych małych firm. Pomysł na prowadzenie takiej działalności zrodził się w 1976 roku i uruchomił proces masowego powstawania podobnych przedsiębiorstw na terenach rolniczych całego świata, zmieniając tym samym życie milionów ludzi i upowszechniając system mikrofinansów, a w rezultacie pomagając najbiedniejszym. Można by wymieniać wiele takich przełomowych innowacji społecznych, przy czym za niemal każdą z nich stoi zazwyczaj jakiś wizjoner, którego pasja, zaangażowanie, nowatorskie myślenie i przedsiębiorczość pozwalają na opracowanie i rozpowszechnienie sposobów na rozwiązywanie problemów społecznych z pozoru niemożliwych do pokonania (Bornstein 2004). Działania takich wizjonerów często wywołują efekt domina, co odróżnia ich od innych doskonałych liderów oraz innowatorów, w tym działaczy społecznych, biznesmenów i zawodowych innowatorów. Podstawowym wyzwaniem niniejszej książki jest uchwycenie właśnie tej różnicy. Popularność przedsiębiorczości społecznej wynika między innymi z tego, że jest coś interesującego i przyciągającego w samych przedsiębiorcach, a także w opowieściach o kierujących nimi przesłankach i o działalności tych osób. Przecież ci niezwykli ludzie mają genialne pomysły i z powodzeniem, wbrew wszelkim przeciwnościom, kreują nowe rozwiązania podnoszące jakość życia innych (Martin i Osberg 2007). Fascynacja opowieściami o przedsiębiorcach społecznych znajdujących rozwiązania z pozoru niedających się usunąć problemów jest zupełnie naturalna. Prawdopodobnie nie ma lepszego sposobu na opisanie praktycznych aspektów tego zjawiska niż prześledzenie konkretnych etapów postępowania tych ludzi sposobu myślenia, podejmowanych prób, wyciągania wniosków z porażek, znajdowania nowych rozwiązań i rozpowszechniania tych, które się sprawdziły i które wymagają często pokonywania przeszkód, takich jak sztywność istniejących struktur społecznych. Nicholls i Cho (2008) wskazują, że w literaturze poświęconej przedsiębiorczości społecznej autorzy skupiają się głównie na

Wstęp 19 konkretnych przykładach innowacyjnych działań, często odnosząc się do życiorysów bohaterskich przedsiębiorców społecznych. Prawdopodobnie właśnie tego powinniśmy oczekiwać ze względu na bardzo dużą różnorodność takich opowieści. Można je pogrupować według: 1) zagadnienia (m.in. sprawy kobiet, odnawialne źródła energii, ochrona środowiska, działalność na rzecz pokoju, rozwój obszarów wiejskich, zwalczanie handlu ludźmi, edukacja), 2) lokalizacji (np. ochrona zagrożonej kultury ludności zamieszkującej wysokie partie Himalajów, rozwój obszarów wiejskich w krajach postkomunistycznych, stwarzanie możliwości kształcenia dla dziewcząt w plemionach koczowniczych Masajów w Tanzanii, udostępnianie nowoczesnych technologii dzieciom wychowującym się w brazylijskich dzielnicach nędzy (favelas), ochrona lasów deszczowych w Kolumbii Brytyjskiej, zwalczanie handlu dziećmi w Azji), 3) statusu przedsiębiorcy społecznego i jego korzeni kulturowych (wykształcenie lub jego brak, stabilność finansowa lub skrajna nędza, pełna sprawność lub niepełnosprawność fizyczna, wiek i płeć). Opowieści te różnią się także pod względem dostępności środków i metod wykorzystywanych w konkretnych okolicznościach. Wielość tych elementów zarówno zwiększa nasze szanse na powodzenie przedsięwzięcia, którego się podejmujemy, jak i je zmniejsza. Wśród zalet tej różnorodności należy wymienić to, że opisywane sytuacje są fascynujące i barwne oraz często ocierają się o magię, ujawniając, w jaki sposób wyjątkowe jednostki znajdują genialne rozwiązania, będąc w pozornie beznadziejnej sytuacji i zaczynając od zera. Najpierw osoby te tworzą coś z niczego, a następnie to coś stopniowo rewolucjonizuje całą daną dziedzinę. Wadą jednak jest to, że zdystansowanie się od tych niezwykłych sytuacji i przyjęcie neutralnej postawy podczas ich analizowania może się okazać bardzo trudne. Wyzwanie to stanowiło kolejny argument przemawiający za napisaniem niniejszej książki. Podjęliśmy w niej próbę opracowania solidnych podstaw teoretycznych, zidentyfikowania kluczowych czynników decydujących o trwałości i nieodwracalności zmian, określenia specyficznych cech osobowości ułatwiających tego typu działania, uchwycenia dynamiki zmian społecznych inicjowanych przez przedsiębiorców społecznych i wreszcie opracowania planu działania dla tych, którzy chcieliby się zająć przedsiębiorczością społeczną. Uznaliśmy, że najlepszym wyjściem będzie omówienie pojęć i zilustrowanie ich przykładami, czyli połączenie teorii z praktyką, co zadecydowało o wyborze tytułu książki. Pomysł jej powstania zrodził się, gdy doszliśmy do wniosku, że udało nam się ustalić pewne niezmienne zasady rządzące tą zróżnicowaną i złożoną dziedziną. Odkrycie takich zasad wspólnych dla wszystkich przedsiębiorców społecznych było w znacznym stopniu możliwe dzięki połączeniu naszych praktycznych doświadczeń i wiedzy teoretycznej.

20 Wstęp Warto wspomnieć, że wszystkie przykłady opisane w niniejszej książce opierają się na indywidualnych wywiadach pogłębionych, które mają na celu ocenę kandydatów na członków organizacji Ashoka. Wywiady te przeprowadzał jeden z autorów Ryszard Praszkier (ich opis znajduje się w rozdziale 3). Przykłady zamieszczone w książce wybieraliśmy głównie spośród wspomnianych wywiadów, dlatego mamy przyjemność zaprezentować przedsiębiorców społecznych z Afryki, Ameryki, Azji i Europy. Niestety nie pozwoliły one na uwzględnienie równie chwalebnych osiągnięć innych wybitnych przedsiębiorców społecznych. Dla kogo przeznaczona jest ta książka? Pierwszym celem, jaki nam przyświecał, było zapełnienie luki istniejącej na rynku poprzez stworzenie opracowania dla słuchaczy studiów magisterskich i doktoranckich oraz słuchaczy ostatniego roku studiów licencjackich szczególnie zainteresowanych przedsiębiorczością społeczną oraz teorią i praktyką zmian społecznych. Jako podręcznik akademicki pozycja ta jest przeznaczona również dla socjologów, osób prowadzących badania z zakresu psychologii, socjologii oraz nauk społecznych i politycznych, a także dla studentów i specjalistów w dziedzinie zarządzania, biznesu i administracji publicznej. Ponadto niniejsza książka może być wykorzystywana jako podstawowy materiał na zajęciach z przedsiębiorczości społecznej i zmian społecznych, które znajdują się w programie studiów MBA oraz w ofercie uniwersyteckich kierunków zarządzania. Liczne inspiracje z przytaczanych przykładów i analiz zmian społecznych można wykorzystywać zarówno w sektorze pomocy społecznej, jak i w biznesie, przy czym obie te dziedziny stanowią potencjalny grunt dla wprowadzania zmian. W drugim przypadku chodzi o biznes, który charakteryzuje się świadomością społeczną podręcznik ten można traktować jako podstawowy materiał szkoleniowy z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. Z kolei sektor społeczny będzie korzystał z użytecznych informacji na temat metodologii wprowadzania zmian społecznych. W niniejszej książce autorzy omawiają klasyczne definicje przedsiębiorczości społecznej, pięć najważniejszych wymiarów składających się na syndromatyczną koncepcję tego zjawiska, a następnie streszczenie różnych akademickich i teoretycznych podejść do zmian społecznych, w tym socjologicznych, psychologicznych, mających źródła w filozofii greckiej, w teorii złożoności, teorii sieci społecznych i teorii kapitału społecznego. W dalszej części opisane są wyniki badań, które stanowią potwierdzenie faktu, że przedsiębiorcy społeczni ułatwiają wprowadzanie trwałych oddolnych zmian społecznych, co zachęca nas do zadawania pytań dotyczących tego, w jaki sposób działają, jakie cechy

Wstęp 21 osobowości są do tego niezbędne oraz z jakim modelem przywództwa mamy do czynienia. Następnie przedstawiamy nowy dynamiczny opis przedsiębiorczości społecznej uzupełniony rozważaniami na temat sposobu, w jaki zjawisko to wyglądało w przeszłości i jakie są przewidywania co do jego przyszłości. Na koniec w kilku załącznikach omówione zostają także aspekty praktyczne (jak zapowiada tytuł książki). W części I czytelnicy zapoznają się ze zjawiskiem przedsiębiorczości społecznej opisanym na podstawie dwóch przypadków, które pozwalają się zorientować, jak wygląda rzeczywistość przedsiębiorcy społecznego. W rozdziale 1 znajdują się definicje przedsiębiorczości społecznej, w rozdziale 2 jej kluczowe wymiary, a w rozdziale 3 rozważania na temat praktycznych aspektów identyfikowania przedsiębiorców społecznych i odróżniania ich od innych działaczy społecznych. Część II zawiera opis dynamiki zmian społecznych. W rozdziale 4 znajduje się przegląd teorii dotyczących zmian społecznych, a w rozdziale 5 opis teorii złożoności i teorii układów dynamicznych w odniesieniu do takich zmian. Rozdział 6 jest poświęcony teorii wyłaniania społecznego (emergencji). Tematem części III jest kapitał społeczny budowany przez przedsiębiorców społecznych. W rozdziale 7 i 8 znajduje się bardziej szczegółowy opis pojęć kapitału społecznego i sieci społecznych, a w rozdziale 9 analiza cech osobowości, które wspierają proces tworzenia przedmiotowego kapitału. W części IV analizowany jest wyjątkowy model przywództwa wykorzystywany przez przedsiębiorców społecznych. W rozdziale 10 z prezentacji teorii układów dynamicznych wyłania się nowy opis przedsiębiorczości społecznej; w ten sposób wprowadzamy nowy model przywództwa, który zaczyna się właśnie kształtować (rozdział 11). Czytelnik będzie mógł zapoznać się z praktycznymi aspektami tego modelu w rozdziale 12 przedstawiającym innowacyjne metody stosowane przez przedsiębiorców społecznych przy rozwiązywaniu trudnych i uporczywych problemów społecznych oraz sytuacji konfliktowych. W rozdziale 13 udokumentowano znaczenie empatii dla nowoczesnego lidera, ukazano także wielowymiarowe uwarunkowania empatii, włącznie z działaniem neuronów lustrzanych, oraz znaczenie synchronizacji w grupach. W epilogu przedstawione zostały przykłady przedsiębiorczości społecznej z przeszłości oraz pewne rozważania na temat trendów, które mogą się pojawić w tej dziedzinie w przyszłości. Książkę kończy podsumowanie zawartych w niej tez. Zalecenia wyjaśniające, jak zostać przedsiębiorcą społecznym, wymieniamy w załączniku 1, w załączniku 2 i 3 zaś przedstawiamy opis praktycznego zastosowania kryteriów przedsiębiorczości społecznej.

Podziękowania Na początku chcielibyśmy wyrazić głęboką wdzięczność przedsiębiorcom społecznym, którzy stanowili główne źródło informacji zawartych w niniejszej książce. Nie bylibyśmy w stanie jej napisać, gdyby nie możliwość m.in. wysłuchania rozważań i pomysłów tych osób, odbycia wizyt w miejscach realizacji ich programów oraz przejęcia lub zapożyczenia ich stylu myślenia i eleganckiego sposobu rozwiązywania problemów. Duży wpływ na treść naszej książki miał założyciel organizacji Ashoka i jej dyrektor generalny William Drayton, który prawdopodobnie nie wie nawet, jak wielkie znaczenie miały jego komentarze wygłaszane podczas dyskusji oraz dla jak wielu naszych pomysłów był on inspiracją. Sformułowanie części tych pomysłów było możliwe dzięki rozmowom z wieloma innymi członkami Ashoki, z przedstawicielami jej zarządu i z jej przyjaciółmi. Chcielibyśmy podziękować bardzo wielu osobom, ale w szczególności: Williamowi Carterowi, Celii Cruz, Carol Grodzins, Rogerowi Harrisonowi, Paulowi Hermanowi, Ewie Konczal, Shawnowi MacDonaldowi, Lucy Perkins, Beverly Schwartz i Dianie Wells. Owocne dyskusje z członkami grupy naukowej z Ośrodka Badania Układów Złożonych pomogły nam w doprecyzowaniu niektórych koncepcji. Szczególny wkład wniosła tu Agata Zabłocka-Bursa, która jest współautorką części powoływanych w książce kwestionariuszy. Wyniki jej badań terenowych potwierdziły nasze hipotezy na temat sieci społecznych. Chcielibyśmy także podziękować naszym przyjaciołom, którzy udzielali nam cennych rad podczas powstawania książki. Niezastąpionym mentorem okazał się przede wszystkim fizyk i analityk biznesowy dr Zbigniew Bish Turlej, którego zdrowy sceptycyzm nie pozwalał nam stracić z oczu obranego celu oraz pomagał unikać pomyłek przy opisywaniu sposobu funkcjonowania sieci społecznych i systemów telekomunikacyjnych. Dziękujemy także Shawnowi

24 Podziękowania MacDonaldowi, Paulowi Hermanowi i Davidowi Bréemu za przemyślane uwagi oraz informacje zwrotne. Za zrealizowanie niniejszego przedsięwzięcia otrzymaliśmy wsparcie z projektu QLectives w ramach programu Komisji Europejskiej Przyszłe i powstające technologie (FP7-COSI-ICT, grant numer 231200). Wreszcie chcielibyśmy wyrazić głęboką wdzięczność naszej redaktorce Maxine Gold, której umiejętności, a także uwagi i sugestie przyczyniły się do nadania książce ostatecznego kształtu.

Część I. Przedsiębiorczość społeczna

Wprowadzenie Istnieje pewna grupa ludzi, którzy czerpią ogromną satysfakcję z podejmowania się rzeczy niemożliwych i realizowania tych misji z powodzeniem. Poprzez takie działania udaje im się zmieniać świat w zaskakujący niekiedy sposób. Ludzie ci należą do rzadkości, gdy więc dowiadujemy się o nich i ich zdumiewających osiągnięciach, odkrywamy, że nie poddają się łatwej klasyfikacji ani definicji: mogą oni pochodzić z obszarów wiejskich lub miejskich, z krajów rozwijających się lub z państw uprzemysłowionych, z dużych miast lub z odległych zakątków, z plemienia Gurkhów zamieszkującego Himalaje lub z plemienia Masajów z Afryki Wschodniej. Mogą to być znane postacie, takie jak laureat pokojowej Nagrody Nobla z 2006 roku Muhammad Yunus czy po prostu nieznani nauczyciele z małych wiosek. Rodzą się więc pytania: skoro ludzie ci tworzą tak zróżnicowaną grupę, na podstawie jakiej wspólnej cechy można ich zaklasyfikować do jednej kategorii? Co sprawia, że różnią się od innych działaczy społecznych? Takie właśnie kwestie omówiono w niniejszej książce. W tej części przedstawiono koncepcje przedsiębiorczości społecznej. Na początku zaprezentowane zostaną dwa przypadki ilustrujące sposób, w jaki pasja, zaangażowanie, kreatywność i zaradność jednego przedsiębiorcy społecznego mogą zmienić cały kraj lub jakąś dziedzinę. Munir Hasan (Bangladesz): zwiększanie znaczenia matematyki w Bangladeszu i zachęcanie młodzieży do udziału w międzynarodowych olimpiadach matematycznych Pochodzący z Bangladeszu Munir Hasan zawsze marzył o tym, aby jego rodacy (w większości niezbyt biegli w dziedzinie matematyki) stali się światowej klasy specjalistami z zakresu zaawansowanej matematyki, którzy z czasem reprezentowaliby swój kraj na międzynarodowych olimpiadach matematycznych 1. 1 Zob. www.ashoka.org/mhasan

28 Część I. Przedsiębiorczość społeczna Ilustracja 1. Festiwal matematyczny, sesja otwartych pytań do nauczycieli Munir Hasan wpadł na taki pomysł jako młody pracownik naukowy. Działania w tym zakresie rozpoczął od przeprowadzenia rozmów z osobami, które zidentyfikował jako kluczowych graczy, czyli z nauczycielami, rodzicami, uczniami i władzami szkolnymi. Napotkał duży opór, a żaden z rozmówców nie uznał idei ulepszania czy też doskonalenia nauczania matematyki za wartą rozważenia. Pomysłem tym nie zainteresowały się ani środowiska oświatowe, ani wydawnictwa, które odmawiały publikowania podręczników do matematyki, twierdząc, że nie jest to opłacalne. Próbując zmotywować ludzi w drodze bezpośredniego kontaktu oraz propagując odgórne programy rządowe, Munir Hasan poniósł więc porażkę na dwóch frontach. Mimo to nadal nie rezygnował z wyzwania, jakim było wzbudzenie zainteresowania rodaków matematyką przedmiotem, którego nikt nie chciał studiować. Munir Hasan radykalnie zmienił swoje pierwotne podejście polegające na forsowaniu swojej idei wśród niechętnych jej studentów i nauczycieli. Zamiast tego zastosował innowacyjne rozwiązanie i postanowił traktować tę kwestię w duchu współpracy. Zaczął organizować festiwale matematyczne znane jako olimpiady matematyczne Bangladeszu, w ramach których uczniowie rywalizowali z sobą w konkursach regionalnych i ogólnokrajowych. Dzień przed

Wprowadzenie 29 Ilustracja 2. Atrakcje festiwalu matematycznego rozpoczęciem właściwego współzawodnictwa uczestnicy spotykali się oraz brali udział we wspólnych zabawach i śpiewach. Następnego dnia zaś mogli swobodnie dyskutować z nauczycielami na temat zagadnień matematycznych, co było zupełnie nowym zjawiskiem w postkolonialnym, autorytarnym systemie edukacyjnym. Swobodna atmosfera motywowała uczniów, nauczycieli i przedstawicieli władz lokalnych, którzy dostrzegli w tym wydarzeniu doskonałą okazję do pokazania się w mediach. Opinie o festiwalach przyciągnęły uwagę rodziców, dyrektorów szkół i potencjalnych darczyńców wspierających programy oświatowe. Inne szkoły wkrótce także chciały organizować swoje festiwale, pomysł więc przyjął się wkrótce w całym kraju. Wtedy Munir Hasan postanowił skupić się na całym społeczeństwie i przekonał wydawców kilku najważniejszych dzienników do publikowania na ich łamach ciekawych zagadek matematycznych. Idea ta spotkała się z dużym zainteresowaniem i w ciągu kilku miesięcy sekcja poświęcona zagadkom rozrosła się do takich rozmiarów, że przekształcono ją w odrębny dodatek do czasopism. W ciągu kilku lat matematyką zainteresował się cały Bangladesz. Coraz więcej szkół i środowisk zaczęło zachęcać do udziału w olimpiadach matematycznych