Społeczeństwo stanowe w średniowieczu.\ Tekst opracowany w oparciu o materiały pochodzące z różnych stron internetowych. Stan zbiorowość społeczna w europejskim społeczeństwie feudalnym (w dobie ustrojów monarchii stanowej i absolutnej), wyróżniająca się charakterystyczną pozycją ekonomiczną, społeczną i prawną swoich członków (wyraźnie wyodrębnionymi prawami i obowiązkami). a) duchowieństwo Byli najlepiej wykształconą grupą społeczną w społeczeństwie: byli wykładowcami na uniwersytetach posługiwali sie językiem łacińskim pełnili funkcje doradców i sekretarzy władcy troszczyli sie o życie religijne kierowali miejskimi i wiejskimi parafiami zakładali szkoły parafialne, przyklasztorne umieli pisać i czytać W skład duchowieństwa wchodzili zarówno przedstawiciele rycerstwa, jak i plebejusze, a oprócz bogatych biskupów oraz dostojników kościelnych, także ubodzy zakonnicy i księża parafialni. O przynależności do tej grupy decydowało przyjęcie święceń kapłańskich i zdobycie wykształcenia. Mnisi (głównie benedyktyni) zajmowali się przepisywaniem tych ksiąg w skryptoriach. Dzięki kopistom wiele z tych dzieł zachowało się do naszych czasów. Kler cieszył się licznymi przywilejami. Kościół był posiadaczem ogromnych majątków ziemskich, wierni musieli płacić na jego rzecz podatki. Ta pozycja duchowieństwa wpłynęła na życie kleru. Zeświecczenie, demoralizacja, sprzedaż stanowisk, nieprzestrzeganie celibatu czy osadzanie na urzędach kościelnych swoich krewnych (nepotyzm), było na porządku dziennym. Mnisi (głównie benedyktyni) zajmowali się przepisywaniem tych ksiąg w skryptoriach. Dzięki kopistom wiele z tych dzieł zachowało się do naszych czasów. Kler cieszył się licznymi przywilejami. Kościół był posiadaczem ogromnych majątków ziemskich, wierni musieli płacić na jego rzecz podatki. Ta pozycja duchowieństwa wpłynęła na życie kleru. Zeświecczenie, demoralizacja, sprzedaż stanowisk, nieprzestrzeganie celibatu czy osadzanie na urzędach kościelnych swoich krewnych (nepotyzm), było na porządku dziennym. Najstarszym zakonem, powstałym jeszcze w VI wieku był zakon benedyktynów. Później powstały zakon franciszkanów i dominikanów (zakonnicy zajmowali się walka z herezją). b) rycerstwo Stanowili najważniejsza grupę. Rycerze posiadali specjalny status społeczny i byli przedstawicielami uprzywilejowanej warstwy feudalnej. Jako wasale osoby podlegające zwierzchności swojego seniora zobowiązani byli do pełnienia służby wojskowej i do ochrony swojego pana w zamian za przywileje. Ich postępowanie opierało się na specjalnym etosie z uwzględnieniem kodeksu rycerskiego. Aby zostać rycerzem, należało wcześniej przejść etap giermka (pomocnik rycerza), a następnie zostać pasowanym na rycerza. Giermek to chłopak (mający około 7 lat), który został oddawany na dwór pana feudalnego, aby tam uczyć się dobrych manier oraz sztuki rycerskiej. W ramach nauki giermek usługiwał przy posiłkach, uczestniczył w polowaniach, czyścił zbroje rycerza, uczył się władać bronią, jeździć konno, strzelać z łuku oraz 1
grać na np. lutni. Oprócz nauki usługiwał swemu rycerzowi. Kiedy wykazał się odwaga i poświęceniem, miał wówczas około 21 mógł zostać pasowany na rycerza. Istnieje dokument opisujący ceremoniał pasowania Wilhelma, hrabiego Holandii, wybranego w 1245 na króla Niemiec (dokument pochodzi z XIII wieku). Według zapisu źródła pasowanie na rycerza miało następujący przebieg: po uroczystej mszy świętej król czeski przeprowadził giermka przed kardynała, dokonał jego prezentacji i prosił duchownego o przyjęcie ślubów, aby ten mógł wejść w nasze grono rycerzy, reguła stanu rycerskiego wymagała od niego: przede wszystkim słuchać codziennie mszy ; odważnie walczyć w obronie wiary katolickiej ; bronić Kościoła od jego napastników; wdowy i sieroty wspierać w potrzebie; unikać wojen niesprawiedliwych ; staczać pojedynek w obronie każdego niewinnego; uczęszczać na turnieje tylko dla ćwiczeń; cesarzowi rzymskiemu czci okazywać ; żyć nienagannie wobec Boga i ludzi, następnie giermek kładł ręce na mszale i tak składał uroczyście przysięgę, że będzie przestrzegał zasad stanu rycerskiego, nowo pasowany dostawał pas rycerski i ostrogi, ostatnim aktem pasowania była trzykrotnie rozegrana walka, uroczystość kończyła kilkudniowa zabawa. Podstawowym zajęciem rycerstwa była walka zbrojna, co wymuszało posiadanie odpowiedniego uzbrojenia oraz konia bojowego. Rycerz był zobowiązany posiadać trzy konie: jednego (jucznego) do przewozu rynsztunku, drugiego (specjalnie wytresowanego rumaka) przydatnego do walki oraz trzeciego wierzchowca, którym poruszał się do miejsca bitwy. Rycerz podczas walki był ubrany w kolczugę (kolcza), zbudowaną z zaplecionych kółeczek. Następnie wyparła ją zbroja płytowa (zbudowana z metalowych płyt) często także stosowano zbroje płytową nałożoną na kolcza. Jako ochrona służyła także tarcza i hełm. Do walki używał kopii, służącą tylko do przebijania zbroi (długa około 4 metry). Rycerz był uzbrojony także w miecz, topór lub inny przedmiot służący do walki. Przy pasie nosił zawsze mizerykordie, czyli mały niewielki sztylet służący do zadawania śmiertelnych ciosów.za rycerzem zawsze podążał giermek, który musiał dbać o wyposażenie i uzbrojenie rycerza. Aby posiadać odpowiednie do obowiązków konia i oręż rycerz musiał być majętny. Dlatego król nadawał mu odpowiednie przywileje za zasługi indywidualne, były to immunitety sądowe lub ekonomiczne. Czasem rycerstwo otrzymywało przywilej grupowe np. pozwalające posiadać ziemię, dzięki temu stan nie należał do biednych lecz uprzywilejowanych grup społecznych. Podstawowym obowiązkiem rycerza było stawiać się na każde wezwanie swego pana feudalnego w zamian za ziemię (lenno). Miał też obowiązek subsydiowania finansowego swojego seniora tzn. np. w razie konieczności musiał go wykupić z niewoli. Z chwilą nie wywiązania się ze swoich obowiązków mógł stracić lenno. Rycerz był zobowiązany również do służby i posłuszeństwa królowi jako suzerenowi. Jednocześnie musiał opiekować się swoimi wasalami tzn. powierzonymi sobie chłopami i mieszczanami. W razie wojny, pożaru lub innego zagrożenia rycerz miał obowiązek udzielić swoim poddanym schronienia na zamku. Mógł też służyć im inną pomocą lub radą. Jeśli rycerz posiadał swoją damę serca był zobowiązany jej służyć i składać hołd. Miejscem życia rycerzy był wczesnośredniowieczny gród, a w późniejszych latach zamek, w którym znajdowała się również załoga rycerza. W chwili wybuchu wojny rycerz miał obowiązek zgłosić się u swego pana (seniora) wraz z załogą. Był zobowiązany do posłuszeństwa swojemu suzerenowi, czyli królowi. Podczas wojny ciężkozbrojny wojownik (rycerz), zaczynał bitwę szarżą i używał długiej broni drzewcowej. 2
Podczas pokoju rycerz był zobowiązany do utrzymania pełnej gotowości zbrojnej i kondycyjnej, dlatego odbywał liczne ćwiczenia, różnego rodzaju treningi, polowania, oraz turnieje. Oprócz walki i ćwiczeń rycerz zajmował się uprawą własnej ziemi, nadanej mu przez swego pana feudalnego, chociaż na terenie Niemiec spotykano tzw. raubritterów, którzy zajmowali się rabunkiem na szlakach kupieckich. Obowiązkiem rycerza była walka w obronie wiary chrześcijańskiej i Kościoła, jako przykład należy podać liczny udział rycerstwa w krucjatach, przeciwko niewiernym, organizowanych przez Kościół katolicki w latach 1095 1261. Innym przejawem dbałości o Kościół było wsparcie materialne np. przez fundowanie świątyń lub nadawanie dóbr zakonom. Rycerstwo jako stan społeczny posiadało: herb, legendę herbową, zawołanie, zamek (zamki) lub warownie, kodeks honorowy, sławę, o której śpiewali trubadurzy i minstrele. Średniowiecze to okres kształtowania się kultury rycerskiej, zamki jako miejsca życia rycerzy stanowiły ważne ośrodki rozwoju kultury. Gościem tych ośrodków byli trubadurzy, opiewający ideały rycerskie, często zalety konkretnego rycerza. Najsłynniejszymi trubadurami na terenie Francji byli de Bron i de Ventadour, przyjmowani na zamku przez Eleonorę Akwitańską. Na utworach trubadurów rozwija się liryka miłosna, która z kolei sławił szlachetny stosunek rycerzy do swoich dam serca. Na przełomie XII i XIII wieku w Niemczech pojawiła się grupa poetów zwanych Minnesingerami (Minne znaczy wspomnienie), najważniejsi z nich, to Dietmar z Aist, Wolfram von Eschenbach oraz Walter von der Vogelweide. Od XI do XVII na terenie Irlandii, Szkocji, Walii i Bretanii pojawiła się grupa celtyckich poetów i pieśniarzy zwanych bardami. Wykonywali utwory o charakterze balladowym, opiewającym bohaterskie wydarzenia, w których uczestniczyli rycerze, walczący o wolność kraju. Wiek XIV przyniósł poważne zmiany w stanie rycerskim, bowiem okazało się, że rycerze zakuci w zbroję nie są dynamiczni w walce, dlatego utworzono dwa rodzaje wojska: jazda lekką i ciężko zbrojną. Stan rycerski (jako klasa społeczna) został zamknięty w wieku XIII. Wtedy to dokonał się proces nadania rycerstwu charakteru dziedzicznego, której towarzyszyła formalizacja obyczajowości rycerskiej. Przemiany polityczne i wprowadzenie wojsk zaciężnych w następnych wiekach, doprowadziły do przekształcenia się stanu rycerskiego w szlachtę. c) mieszczaństwo: Stan mieszczański uformował się w XIII wieku w związku z powstawaniem średniowiecznych miast rządzących się odrębnym prawem. Mieszczanie uzyskiwali od feudalnych władców prawa samorządowe i inne przywileje. Ponieważ życiem społeczności miejskiej kierowały jasno określone prawa. By spełnić warunki przyjęcia do tego prawa, należało najpierw nabyć obywatelstwo miejskie pod określonymi prawem warunkami uregulowanymi w przepisach miejskich tzw. wilkierzach (kodeksach prawa miejskiego), ordynacjach Rady Miasta oraz edyktach, niekiedy bardzo surowych. Jako warunki przyjęcia stawiano m.in. urodzenie z legalnego związku, przedstawienie władzom miejskim dwóch zamożnych miejscowych protektorów (polecających) oraz złożenie uroczystego zobowiązania do przestrzegania obowiązujących praw i 3
dostosowania się do rozporządzeń władz miejskich. Przepisy miejskie w zależności od tradycji nakazywały również w określonym terminie nabycie w mieście nieruchomości oraz uregulowanie stosownych opłat do kasy miejskiej. Osoba która uzyskała akceptację władz miejskich składała przysięgę i była następnie wpisana do księgi przyjęć prawa miejskiego (łac. album civile). Uzyskanie przyjęcia do prawa miejskiego dawało wiele korzyści umożliwiało m.in. wolne prowadzenie działalności gospodarczej, dawało czynne i bierne prawo wyborcze do władz miejskich, członkostwo w bractwach kupieckich i cechach rzemieślniczych. Patrycjusze najbogatsza warstwa tej grupy społecznej, którą tworzyli kupcy i właściciele warsztatów, często pochodzenia niemieckiego. Pospólstwo czyli rzemieślnicy i drobni kupcy. Większość z nich nie posiadała na własność domu u mieście i nie mogła obejmować urzędów ani wybierać urzędników. Przedstawiciele tej grupy zakładali cechy, czyli organizacje, które skupiały ludzi wykonujących podobny zawód. Z mieszczaństwa najczęściej wyłączano rządzących się odrębnymi prawami i niepodlegających władzy rad miejskich Żydów, a także duchownych. Również nie był zaliczany do mieszczaństwa mieszkający w miastach, ale nieposiadający praw plebs. Cechy rzemieślnicze Cechy były to organizacje rzemieślników tej samej specjalności tym samym mieście. Specjalności rzemieślnicze nie mające w mieście wielu przedstawicieli łączono w jeden cech ze specjalnościami pokrewnymi. Przynależność rzemieślników do cechu była przymusowa. Kto nie należał do cechu, ten nie miał prawa zajmować się rzemiosłem w obrębie miasta. Głównym celem cechów była obrona rzemieślników przed konkurencją. Dlatego ustawy cechowe zawierały szczegółowe przepisy określające dozwoloną wysokość produkcji, normy jakości towaru oraz ceny. Cech pilnował też, by nie wzrastała nadmiernie liczba warsztatów rzemieślniczych. Aby nowy warsztat, trzeba było uzyskać uprawnienia mistrza cechowego. Droga do nich była trudna i długa. rzemieślnik przygotowywał się do zawodu od dzieciństwa. Jako terminator, czyli uczeń, pracował bezpłatnie przez kilka lat w domu mistrza zdobywając podstawowe umiejętności zawodowe. Po ukończeniu tego okresu nauki stawał się czeladnikiem. Nadanie uprawnień czeladnika nazywano wyzwoleniem. Czeladnik prze pewien czas jeszcze pracował zwykle w tym samym warsztacie, ale już za wynagrodzeniem, później zaś obwiązywała go kilkuletnia wędrówka po innych miastach i krajach w celu zapoznania się z panującymi gdzie indziej zwyczajami i metodami pracy. Po tym dopiero mógł stanąć do egzaminu mistrzowskiego przed władzami cechu. Wykonywał wtedy pracę próbną z dziedziny swego rzemiosła, zwaną majstersztykiem (z niemieckiego Meisterstuck dzieło mistrza, arcydzieło), w której miał wykazać opanowanie wszystkich tajników swej specjalności. Gildie Jak rzemieślnicy w cechy, tak kupcy organizowali się w gildie. Gildie mogły zrzeszać kupców kilku miast i miały na celu przede wszystkim zapewnienie swym członkom bezpieczeństwa w podróżach handlowych. Potężne gildie utrzymywały nieraz znaczne oddziały zbrojne dla ochrony karawan kupieckich. Wielki handel rozwijał się głowie na dwóch drogach morskich. Jedna z nich było, podobnie jak w starożytności, Może Śródziemne, drugą Bałtyk i Morze Północne. Obydwie te drogi łączyły wschód z zachodem. Handel lądowy biegł natomiast przeważnie w kierunku południkowym. Ważnym ośrodkiem gdzie spotykali się kupcy z północy i południa były wszelki jarmarki w Szampanii. Kierunek dróg handlowych decydował o tym, że do największego rozkwitu dochodziły na południu miasta włoskie, na północy zaś miasta Finlandii i porty nadbałtyckie. 4
d) chłopstwo Kmiecie musieli płacić za użytkowanie ziemi czynsz lub przekazywać część plonów jej właścicielowi-księciu, rycerzowi lub duchownemu. Ta najliczniejsza grupa doświadczała obciążeń feudalnych w największym stopniu. Zostali przywiązani do ziemi, którą uprawiali, obciążono ich daninami i podatkami na rzecz państwa i Kościoła. Chłop stawał się własnością pana, którego ziemię uprawiał. Jeśli feudał zdecydował się sprzedać posiadaną ziemię, robił to wraz z chłopem. W tej sytuacji ten stawał się własnością innego pana feudalnego. Tak trudne położenie przy minimalnych zyskach z uprawianej ziemi stało się przyczyną chłopskich wystąpień. Już w XVI wieku wybuchają pierwsze bunty. Każdy z tych ruchów został krwawo stłumiony, a przywódcy ponieśli śmierć. W znacznie lepszym położeniu byli osadnicy, przybywający na nowe tereny. Zagospodarowywanie terenów rozpoczęło się w XI wieku. Osoby te były zwolnione z czynszu pieniężnego uiszczanego panu feudalnemu, w pierwszych latach osiedlenia. Podstawowym sposobem uprawy ziemi była we wczesnym średniowieczu gospodarka wypaleniskowa. Lasy porastające wielkie obszary ziemi usuwano poprzez wzniecenie pożaru. Sposób ten prowadził także do użyźnienia gleb dzięki popiołowi z pogorzeliska. Jednak ziemia szybko ulegała wyjałowieniu i trzeba było ją porzucić na kilka, a nawet kilkanaście lat, aby poprzez ugorowanie w sposób naturalny odzyskała żyzność. Ziemię orano przy pomocy drewnianych narzędzi (socha, radło) zaprzęgniętych w woły. Wydajność takiej gospodarki była niewielka. Z jednego wysianego ziarna można było liczyć na zebranie najwyżej trzech. Sprawiało to, że głód często towarzyszył średniowiecznemu społeczeństwu. Oznaką bogactwa było jadanie do syta przez cały rok. W ciągu X i XI w. w rolnictwie zachodnioeuropejskim dokonały się poważne zmiany, polegające na upowszechnieniu się zdobyczy organizacyjnych i technicznych. Było to zastąpienie dotychczasowej gospodarki wypaleniskowej i ugorowej przez dwupolówkę lub trójpolówkę. Ich istotą był podział ziem na kilka części obsiewanych różnymi gatunkami roślin (zboża jare i ozime). Jedna z tych części przez rok nie była uprawiana, czyli ugorowała. W XII w. upowszechniła się tzw. trójpolówka regularna. Polegała ona na przemiennym ugorowaniu poszczególnych części ziemi należącej do wsi. Dzięki temu można było uprawiać te same grunty, bez konieczności wyszukiwania nowych ziem pod zasiewy. Upowszechniło się także zastosowanie żelaza w produkcji narzędzi rolniczych. Pojawił się ciężki pług żelazny ciągnięty przez kilka par wołów. Umożliwiało to głęboką orkę i uzyskiwanie większych plonów. Aby zachęcić chłopów do zakładania nowych wsi na terenach do tej pory nie nadających się do uprawy, panowie posiadacze tych ziem, ustalali dogodne dla osadników warunki. Życie gospodarcze na zachodzie Europy przeszło dużą przemianę po wyprawach krzyżowych (XII XIII w.). Na potrzeby wypraw zaczęto hodować więcej bydła, koni i owiec. Wprowadziło to ludność wiejską, produkującą dotychczas na potrzeby własne i właścicieli ziemi, w sferę wymiany towarowej. W XIV wieku nastąpiło zahamowanie rozwoju rolnictwa. Gospodarstwa chłopskie ulegały rozdrobnieniu, co było konsekwencją działów rodzinnych między spadkobierców. Spadała przez to wielkość dochodów uzyskiwanych z poszczególnych gospodarstw. Wyludnienie wsi, głównie w najlepiej dotychczas zaludnionych rejonach Europy, nastąpiło w połowie XIV w. w związku z wielką epidemią dżumy, która w owym czasie nawiedziła nasz kontynent. 5