280 Miros³awa Witkowska-D¹browska, Agnieszka Napiórkowska-Bary³a STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt 2 Miros³awa Witkowska-D¹browska, Agnieszka Napiórkowska-Bary³a Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie WYZNACZANIE STRATEGICZNYCH OBSZARÓW ROLNICZYCH IDENTIFICATION OF STRATEGIC AGRICULTURAL AREAS S³owa kluczowe: obszary strategiczne, wartoœæ ekologiczna, przydatnoœæ rolnicza Key words: strategic areas, ecological value, agricultural usability Synopsis. Praca dotyczy wyznaczania strategicznych obszarów rolniczych oraz cennych ekologicznie. Wyznaczenia tych obszarów dokonano za pomoc¹ ocen punktowych z wykorzystaniem wybranych wskaÿników okreœlaj¹cych stopieñ przydatnoœci obszarów do pe³nienia pewnych funkcji w przestrzeni otaczaj¹cej miasto. Wstêp Gospodarowanie przestrzeni¹ nastêpuje w coraz bardziej zró nicowanych uwarunkowaniach. Inne problemy wystêpuj¹ na terenach rolniczych z dala od miast, a inne na terenach otaczaj¹cych du e i miasta b¹dÿ znajduj¹ce siê w granicach administracyjnych miast. Mimo to, do tej pory na wszystkich tych obszarach obowi¹zuj¹ te same regulacje prawne. Konieczne jest zatem odejœcie od uniformizmu rozwi¹zañ prawnych i stworzenie regulacji specjalnych odnosz¹cych siê do obszarów o szczególnym charakterze lub rzeczywistych problemów rozwoju przestrzennego. Nie musz¹ to byæ oddzielne ustawy, ale mog¹ to byæ zmiany wprowadzane do obowi¹zuj¹cej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i ustaw szczególnych np. prawa ochrony œrodowiska, ustawy o ochronie przyrody, ustawy o ochronie zabytków, czy ustawy o ochronie gruntów rolnych i leœnych [Zaktualizowana... 2005]. Innym problemem jest przekszta³canie i urbanizacja gruntów rolnych otaczaj¹cych miasta (suburbia), zw³aszcza du e. Zjawisko to obserwuje siê od kilku lat. Jest to wynik wzrostu popytu na tereny inwestycyjne. Pocz¹tkowo poza terenem miasta lokalizowano inwestycje wymagaj¹ce du ych obszarów lub wyj¹tkowo uci¹ liwe. Jednak wraz ze wzrostem zamo noœci spo³eczeñstwa i mod¹ (rezydencje) tereny otaczaj¹ce miasta zaczêto przeznaczaæ pod zabudowê mieszkaniow¹. To zjawisko wystêpuje równie na terenach cennych przyrodniczo, nawet je eli polityka ekologiczna pañstwa zak³ada zwiêkszenie obszarów prawnie chronionych do poziomu 1/3 terytorium kraju [ aguna, Witkowska-D¹browska 2006]. Skutecznoœæ realizacji polityki ekologicznej opartej na zasadach zrównowa onego rozwoju zale y od wielu narzêdzi, zw³aszcza planistycznych [Dubel 2000]. Celem pracy by³o wyznaczenie strategicznych obszarów rolniczych z jednoczesnym uwzglêdnieniem obszarów ekologicznie cennych. Metodyka badañ Do oceny przydatnoœci rolniczej obszarów zaproponowano ocenê punktow¹ trzech wskaÿników: udzia³u u ytków rolnych oraz wskaÿnika bonitacji gleb i wskaÿnika udzia³u gleb dobrych. W tabeli 1 przedstawiono przyjêt¹ w ocenie punktacjê. Do oceny cennoœci ekologicznej obszarów pos³u ono siê metod¹ punktow¹ zaproponowan¹ przez Bajerowskiego i in. [1997]. Wyodrêbnienie uzale niono od trzech parametrów: mocy ekologicznej, stanu œrodowiska, stopnia zachowania naturalnych elementów œrodowiska. Moc ekologiczna zale y od formy u ytkowania uzale nionej od rodzaju u ytku gruntowego i mierzonej procentowym udzia³em poszczególnych u ytków gruntowych. Stan œrodowiska okreœla siê charakteryzuj¹c zanieczyszczenie œrodowiska i stopieñ zdegradowania poszczególnych jego elementów: powietrza, wody, gleby, promieniowania, ha³asu. Natomiast stopieñ zachowania naturalnych elementów œrodowiska mierzy siê liczb¹ b¹dÿ wielkoœci¹ elementów œrodowiska prawnie chronionych.
Wyznaczanie strategicznych obszarów rolniczych 281 Tabela 1. Punktacja przyjêta w ocenie przydatnoœci rolniczej Udzia³ u ytków rolnych [%] WskaŸnik bonitacji gleb WskaŸnik udzia³u gleb dobrych % p kt. p rzedzia³ p kt. p rzedzia³ pkt. Powy ej 70 4 Powy ej 1,60 4 Powy ej 0,70 4 50-69 3 1,21-1,60 3 0,5-0,69 3 30-49 2 0,81-1,20 2 0,3-0,49 2 Poni ej 30 1 0,8 i mniej 1 Poni ej 30 1 ród³o: opracowanie w³asne. Tabela 2. Stopieñ cennoœci ekologicznej Liczba punktów Stopieñ cennoœci ekologicznej 3-5 obszary niecenne ekologiczni e 6-7 obszary o ma³ej cennoœci ekologiczne j 8-9 obszary o j cennoœci ekologiczne j 10-12 obszary o du ej cennoœci ekologiczne j ród³o: Bajerowski i in. 1997. Otrzymany wynik pozwala na okreœlenie stopnia cennoœci ekologicznej wed³ug skali z tabeli 2. Przedzia³ od 3 do 5 punktów wskazuje na obszary, które nie s¹ zbyt cenne ekologicznie. Natomiast powy ej 7 punktów s¹ to obszary ekologicznie cenne, ale w zró nicowaniu na obszary o ma³ej, j lub du ej cennoœci. Wyniki badañ Powiat Olsztyñski Ziemski stanowi 12 gmin zajmuj¹cych ³¹czn¹ powierzchniê 2840,29 km 2, jest to 11,7% powierzchni województwa warmiñsko-mazurskiego. Powiat jest najwiêkszym obszarowo w województwie i trzecim, co do wielkoœci w kraju. Liczy oko³o 114,7 tys. mieszkañców, co stanowi oko³o 7,8% ludnoœci województwa. Gêstoœæ zaludnienia wynosi 40 osób na 1 km 2. W powiecie jest 5 gmin miejsko-wiejskich: Barczewo, Biskupiec, Dobre Miasto, Jeziorany, Olsztynek i 7 wiejskich: Dywity, Gietrzwa³d, Jonkowo, Kolno, Purda, Stawiguda, Œwi¹tki. W powierzchni ogólnej powiatu u ytki rolne stanowi¹ prawie 42% (w tym trwa³e u ytki zielone prawie 13%). Przeciêtna powierzchnia gospodarstw rolnych znacznie przekracza œredni¹ w kraju i wynosi 16,5 ha. Przez obszar powiatu przebiegaj¹ dwie krajowe drogi tranzytowe o znaczeniu miêdzynarodowym: z Europy Zachodniej do pó³nocno-wschodniej Polski i z centralnej Polski do Kaliningradu. Po³o enie Olsztyna, który jest najwiêkszym oœrodkiem gospodarczym tego obszaru oraz du ym rynkiem zbytu, w centrum powiatu oraz fakt, e jest wêz³em tras tranzytowych sprawiaj¹, e powiat jest atrakcyjny dla potencjalnych inwestorów. Na terenie powiatu dzia³a 11 tys. podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON, a najbardziej rozwiniêta bran a prócz przemys³u spo ywczego i produkcji mebli oraz stolarki budowlanej opartych na rozwiniêtej bazie surowcowej, to handel i us³ugi. Jednak utrzymuje siê tu wysoka stopa bezrobocia (ponad 27%). W powierzchni ogólnej powiatu u ytki rolne stanowi¹ 131 139,3 ha. Na jednego mieszkañca powiatu olsztyñskiego przypada ponad 1 ha u ytków rolnych, tj. dwukrotnie wiêcej ani eli œrednio w Polsce 0,48 ha (tab. 3). Najwiêcej w gminie Kolno 3,10 ha i Œwi¹tki 2,92 ha [ aguna, Witkowska- D¹browska 2006]. Du y udzia³ u ytków rolnych oraz j jakoœci gleby sprawiaj¹, e powiat posiada doœæ dobre warunki do rozwoju rolnictwa i przemys³u rolno-spo ywczego, w tym: produkcji i przetwórstwa miêsa, mleka i warzyw. Na terenie adnej gminy nie wystêpuj¹ gleby I klasy bonitacyjnej. Gleby II klasy bonitacyjnej wystêpuj¹ w czterech gminach: Dobre Miasto (52,5 ha) i Gietrzwa³d (0,38 ha), zaledwie 0,1 ha Dywity i Olsztynek 0,07 ha. Gleby III klasy wystêpuj¹ we wszystkich gminach powiatu stanowi¹c ³¹cznie: IIIa 2263,16 ha; IIIb 20891 ha,70ha i III 6428,28 ha. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ gleby klas czwartych: IVa 34 780,75; IVb 13 926,09 i IV 19 358,14. Znacz¹c¹ powierzchniê zajmuj¹ gleby s³abych klas V: 23 348,81 ha i VI 10 089,33 ha (tab. 3). Tylko w czterech gminach gleby oceniono jako : Œwi¹tki W bg = 0,98 i W ugd = 0,60; Kolno podobnie odpowiednio: 0,98 i 0,59 i Jeziorany: 0,97 i 0,57. Nale y nadmieniæ, i s¹ to gminy o du ym udziale u ytków rolnych i ponad 50% udziale gleb dobrych: Œwi¹tki 77,60%, Jeziorany 69,00% i Kolno 60,70%. Nieco ni sze wskaÿniki jakoœci odnotowano w Dobrym Mieœcie W bg = 0,77 i W ugd = 0,51. Jednoczeœnie w gminie tej udzia³ u ytków rolnych stanowi 52,80%. S¹ to gminy po³o one peryferyjnie wzglêdem gminy miejskiej Olsztyn.
282 Miros³awa Witkowska-D¹browska, Agnieszka Napiórkowska-Bary³a Tabela 3. WskaŸniki jakoœci gruntów rolnych w Powiecie Olsztyñskim Ziemskim Gminy Udzia³ u ytków rolnych WskaŸnik bonitacji gleb WskaŸnik udzia³u gleb dobrych [%] [ pkt] w artoœæ [ pkt] w artoœæ [pkt] Ocena ogó³em [pkt] Barczewo 51,30 1 0,30 2 6 Biskupiec 57,30 3 0,77 1 0,39 2 6 Dobre Miasto 52,80 3 0,88 2 0,51 Dywity 60,60 1 0,29 1 5 Gietrzwa³d 37,40 2 0,63 1 0,31 2 5 Jeziorany 69,00 3 0,97 2 0,57 Jonkowo 49,10 1 0,25 1 5 Kolno 60,70 3 0,98 2 0,59 Olsztynek 34,80 2 0,54 1 0,23 1 4 Purda 32,80 2 0,58 1 0,26 1 4 Stawiguda 22,20 1 0,54 1 0,26 1 3 Œwi¹tki 77,60 4 0,98 2 0,60 3 9 Powiat Olsztyñski Ziemski 41,81 2 0,73 1 0,38 2 5 ród³o: opracowanie na postawie i Kartograficznej w Olsztynie. danych Powiatowego Oœrodka Dokumentacji Geodezyjnej Pozosta³e gminy powiatu maj¹ gleby. Najs³absze s¹ w gminie miejsko-wiejskiej Olsztynek, gdzie W bg = 0,54 i W ugd = 0,23 i gminie wiejskiej Stawiguda, ale po³o onej w bezpoœrednim s¹siedztwie gminy Olsztyn W bg = 0,54 i W ugd = 0,26. Ogóln¹ ocenê cennoœci ekologicznej gmin powiatu olsztyñskiego ziemskiego przedstawiono w tabeli 4. Najwy sz¹ cennoœci¹ ekologiczn¹ charakteryzuj¹ siê gminy: Stawiguda (11 punktów) oraz Purda i Olsztynek (po 10 punktów). Te trzy gminy uzyska³y maksymaln¹ ocenê we wszystkich badanych elementach (forma u ytkowania, stan œrodowiska i stopieñ zachowania naturalnych elementów). Tabela 4. Ogólna ocena cennoœci ekologicznej gmin Gminy Forma u yt. Stan œrodowiska Powiatu Olsztyñskiego Ziemskiego Stopieñ zachow. nat. el. œrod. Suma punktów Miernik zmian antropolog. Po korekcie Barczewo 3 3 2 8 3 5 Biskupiec Dobre Miasto Dywity Gietrzwa³d 3 3 4 10 2 8 Jeziorany 2 4 3 9 2 7 Jonkowo 3 4 3 10 2 8 Kolno 2 4 2 8 2 6 Olsztynek 2 10 Purda 2 10 Stawiguda 1 11 Œwi¹tki 2 4 1 7 2 5 ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych UG i danych statystycznych WUS 2006.
Wyznaczanie strategicznych obszarów rolniczych 283 Gminy Purda i Olsztynek jednak charakteryzuj¹ siê wiêkszym zaludnieniem i w wyniku korekty o miernik zmian antropologicznych uplasowa³y siê za gmin¹ Stawiguda. Gminy: Gietrzwa³d i Jonkowo oceniono jako obszary o j cennoœci ekologicznej. Natomiast gminy: Dywity, Jeziorany, Biskupiec, Dobre Miasto i Kolno jako obszary o niskiej cennoœci ekologicznej. Tylko dwie gminy: Barczewo i Œwi¹tki okaza³y siê ekologicznie nie cenne. Barczewo g³ównie za spraw¹ niskiego stopnia zachowania naturalnych elementów œrodowiska, jak i du ego zaludnienia terenu. Gmina Œwi¹tki oceniona zosta³a najs³abiej ze wzglêdu na s³ab¹ jakoœæ formy u ytkowania i najni szy stopieñ zachowania elementów naturalnych mimo bardzo dobrego stanu œrodowiska. Na mapê Powiatu Olsztyñskiego Ziemskiego naniesiono 6WDZLJXGD ZL WNL 2OV]W\QHN %DUF]HZR 3XUGD.ROQR *LHWU]ZDáG '\ZLW\ -RQNRZR 'REUHÃ0LDVWR %LVNXSLHF -H]LRUDQ\ RFHQDÃFHQQR FLÃHNRORJLF]QHM RFHQDÃSU]\GDWQR FLÃUROQLF]HM Rysunek 1. Ocena cennoœci ekologicznej i przydatnoœci rolniczej Powiatu Olsztyñskiego Ziemskiego ród³o: opracowanie w³asne na podstawie badañ. (rys.1) ocenê punktow¹ poszczególnych gmin w zakresie przydatnoœci rolniczej i cennoœci ekologicznej. Z badañ wynika, e na terenie Powiatu Olsztyñskiego Ziemskiego wystêpuj¹ gminy o podobnym poziomie cennoœci ekologicznej i produkcji rolniczej. Ostateczna ocena cennoœci ekologicznej badanego obszaru pozwala stwierdziæ, e strategiczny obszar ekologiczny powinien zostaæ utworzony na terenie gmin: Stawiguda, Olsztynek i Purda, ewentualnie na obszarze gmin: Gietrzwa³d, Jonkowo, poniewa obszary te charakteryzuj¹ siê du ¹ b¹dÿ œredni¹ cennoœci¹ ekologiczn¹, g³ównie ze wzglêdu na liczne formy ochrony obszarowej, du y stopieñ zalesienia i czyste œrodowisko. Najwiêksz¹ przydatnoœci¹ do produkcji rolniczej charakteryzuje siê gmina Œwi¹tki. Jedynie gmina Œwi¹tki oceniona bardzo wysoko pod wzglêdem przydatnoœci rolniczej zosta- ³a oceniona jako mniej cenna ekologicznie. Na obszarze powiatu wystêpuj¹ inne gminy, gdzie cennoœæ ekologiczna jest niska, a jednoczeœnie s¹ one s³abiej przydatne rolniczo, s¹ to gminy: Barczewo i Biskupiec. Na tych obszarach nale a³oby zatem koncentrowaæ rozwój urbanizacji lub rolnictwa w miejscach o sprzyjaj¹cych warunkach glebowych. S¹ to gminy: Dobre Miasto, Dywity, Jeziorany i Kolno. Jednoczeœnie trzy gminy charakteryzuj¹ce siê najwy sz¹ ocen¹ cennoœci ekologicznej: Stawiguda, Olsztynek i Purda charakteryzuj¹ siê s³ab¹ przydatnoœci¹ do produkcji rolniczej. Sugerowaæ to mo e warunki do przeznaczania gruntów na cele inne ni rolnicze (mieszkaniowe, turystyczne), charakteryzuj¹ce siê jedanak wiêksz¹ presj¹ na œrodowisko. Podsumowanie Wszystkie procesy gospodarcze odbywaj¹ siê w przestrzeni. Jest ona nieodnawialnym zasobem naturalnym, w zwi¹zku z tym gospodarowanie ni¹ powinno odbywaæ siê zgodnie z cechami charakterystycznymi oraz uwarunkowaniami ekologicznymi, spo³ecznymi dla danego obszaru. W celu optymalizacji efektów gospodarowania przestrzeni¹ w pracy zaproponowano wyznaczanie dwóch typów obszarów strategicznych: rolniczych i cennych ekologicznie. Z analizy wyraÿnie wynika, które z funkcji przestrzeni powinny spe³niaæ poszczególne obszary. Badania mo na kontynuowaæ i w podobny sposób wyznaczyæ i nanieœæ obszary o cechach charakterystycznych dla funkcji turystycznych, czy mieszkaniowych. Literatura Bajerowski T., Cymerman R., Nowak A., Suchta J., Szczepañska A., Turkowski K. 1997: Wycena i gospodarowanie nieruchomoœciami na obszarach cennych ekologicznie. Zachodnie Centrum Organizacji, Olsztyn-Zielona Góra, 75-95. Dubel K. 2000: Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Ekonomia i Œrodowisko. Bia³ystok,11-41. aguna D., Witkowska-D¹browska M. 2006: Przyrodnicze uwarunkowania lokalizacji przedsiêbiorstw w przestrzeni otaczaj¹cej du e miasto. [W:] Œrodowiskowe bariery i czynniki rozwoju gospodarczego Polski. Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok, 47-56. Zaktualizowana Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju. 2005: Rz¹dowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa.
284 Miros³awa Witkowska-D¹browska, Agnieszka Napiórkowska-Bary³a Summary The aim of the study was to identify strategic agricultural areas simultaneously including ecologically valuable land. The study comprised Olsztyn District (excluding the town of Olsztyn). A point method was applied, which involved the indices used to define suitability of land for agricultural production and ecological assets. The study proves that the communes in Olsztyn District are similar in terms of ecological value and agricultural production suitability. Some communes, however, for example Stawiguda, Olsztynek and Purda, are highly ecologically valuable but less suitable for farming. Therefore, they could serve other than agricultural functions, which would nevertheless contribute to conservation of their ecologically valuable assets. There are also such areas, e.g. the commune of Œwi¹tki, that could sustain intensive farming practice. Adres do korespondencji: dr in. Witkowska-D¹browska Miros³awa dr in. Napiórkowska-Bary³a Agnieszka Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Ekonomiki Przestrzennej i Œrodowiskowej ul. Oczapowskiego 4 10-957 Olsztyn tel. (0 89) 523 35 48, 523 42 35 e-mail: m.witkowska@uwm.edu.pl, agnieszka.baryla@uwm.edu.pl