Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce biologia i ekologia część 1

Wybrane gatunki zwierząt łownych w Polsce biologia i ekologia część 1 Od 2000 roku na wniosek Polskiego Związku Łowieckiego łosie objęte zostały całorocznym okresem ochronnym, co wyłączyło je z łowieckiej eksploatacji. Łoś jest największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych. W Polsce przedwojennej jego populacja liczyła według stanu na 1938 r. około 1300 osobników. Po drugiej wojnie światowej na obecnym terytorium Polski na wolności pozostało zaledwie kilkanaście osobników, głównie w okolicy Czerwonego Bagna nad Biebrzą (Nadleśnictwo Rajgród) w latach 50. stwierdzono tam 18 łosi. W 1952 r. do Puszczy Kampinoskiej sprowadzono z terenu byłego ZSRR pięć osobników, a cztery lata później kolejne 20. Te kilkadziesiąt osobników dało początek obecnej populacji łosia w Polsce. W 1952 roku łoś został objęty ochroną gatunkową, w 1959 r. uznany został za zwierzę łowne podlegające całorocznej ochronie, a od 1967 r. był już obiektem polowań. Obecną liczebność polskiej populacji tego gatunku, według stanu na wiosnę 2014, 2015 roku, szacuje się z dużą tolerancją na około 16 do 28 tys. osobników. Z pewnością łosi w Polsce mamy obecnie około 20 tys. osobników. Biotopem łosia są rozległe lasy nizinne. Cechą charakterystyczną łosi jest sezonowość areałów osobniczych. Od wiosny i do późnej jesieni przebywają one w ostępach obfitujących w wodę, na bagnach, torfowiskach i terenach podmokłych, a późną jesienią i zimą, 1

kiedy nastają mrozy, zwierzęta te przemieszczają się do drzewostanów wyżej położonych, obfitujące w młodniki sosnowe, świerkowe i dębowe, które są podstawą ich diety. Sprawnemu poruszaniu się po terenach bagnistych umożliwia łosiom specyficzna budowa racic długości 20 cm i szerokości ponad 10 cm. Samiec to byk, samica to klępa, a młode osobniki w pierwszym roku życia to łoszaki. Dorosłe osobniki naszej rodzimej populacji osiągają 180 190 cm wysokości w kłębie, maksymalną masę ciała rzędu 400 500 kg i masę poroża (nazywanego u łosi rosochami) dochodzącą do kilkunastu kilogramów (średnio 10 15 kg). Charakterystyczne cechy morfologii tego gatunku zyskały własne nazwy, wciąż używane w gwarze łowieckiej kądziel, gęba, broda, grzęzy, chrapy, suknia i chyb, a ze względu na kształt poroża (rosoch) mówimy o badylarzach i łopataczach, wskazując również pnie, odnogi oraz łopaty z pasynkami. Podczas okresu godowego łosi (tzw. bukowiska) samiec pozostaje z klępą do momentu jej pokrycia, po czym poszukuje następnej samicy. Łosie w polskich warunkach nie tworzą jak ma to miejsce u jeleni i danieli ugrupowań godowych samca z samicami. Głos wydawany przez samce w czasie godów przypomina stękanie. Bukowisko przypada na wrzesień. Ciąża trwa 230 240 dni, a wycielenia przypadają na przełom koniec V i początek VI. Łosza rodzi jedno, ale często również dwoje młodych. Po 6 miesiącach łoszaki osiągają masę ciała 120 130 kg. Okrywa ochronna (suknia) łoszaka, utrzymująca się przez pierwsze 4 miesiące życia, ma rudobrązowy odcień i pozbawiona jest plamistości, charakterystycznej dla młodzieży wszystkich pozostałych gatunków z rodziny jeleniowatych. Polska populacja jeleni szlachetnych liczy obecnie około 200 tys. osobników a roczna eksploatacja łowiecka wynosi około 25% wiosennego stanu populacji. Jelenie preferują lasy zasobne w wodę, poprzedzielane enklawami, łąkami i innymi powierzchniami trawiastymi. Gatunek ten wymaga znacznej przestrzeni życiowej sięgającej od kilku do kilkudziesięciu tysięcy hektarów. Ich dieta obejmuje głównie żer pędowy, który w skali roku stanowi około 60%, a okresowo i zimą nawet do 90%. Wówczas to najczęściej spotykamy się ze zjawiskiem tzw. spałowania drzew czyli ogryzania ich kory. 2

Samiec jelenia to byk, samica to łania, a młode osobniki w pierwszym roku życia to cielęta. Jak u wszystkich naszych jeleniowatych, każdego roku, samce budują nowe poroże, które nazywamy wieńcem. W polskim języku łowieckim mamy wiele określeń opisujących budowę i biologię jelenia europejskiego nogi to badyle, uszy to łyżki, ogon to kwiat, a oczy wszystkich jeleniowatych to świece. Podobnie jak u większości jeleniowatych, u jeleni obserwujemy na zadzie jasną plamę, nazywaną lustrem (jedynie łosie nie wykazują tej cechy, a latem u saren jest ono słabo widoczne). W czasie wzrostu, poroże jelenia, podobnie jak u innych gatunków jeleniowatych, pokryte jest scypułem (owłosioną skórą), w którym przebiegają wiązki nerwowe oraz naczyniowe, doprowadzające niezbędny do wzrostu budulec. Cały cykl rozwoju poroża jelenia podporządkowany jest funkcjonowaniu układu hormonalnego. Szczególne znaczenie ma testosteron, powodujący zakończenie wzrostu poroża, jego kostnienie i wycieranie ze scypułu, a także odpowiedzialny jest za uwydatnienie drugorzędowych cech płciowych jak wyrastanie grzywy u byków oraz znaczny wzrost objętości mięśni karku z chwilą zakończenia wzrostu poroża. W kolejnych cyklach poroże jelenia szlachetnego jest coraz masywniejsze, z większą liczbą odnóg i zwiększoną długością poszczególnych jego elementów. Szczyt rozwoju poroża jelenia przypada na 11. 12. rok życia, kiedy to osiąga maksymalne rozmiary. Potem następuje uwstecznianie się poroża, co związane jest ze starzeniem się osobnika i spadkiem jego kondycji. Pierwsze poroże ma formę szpic. W kolejnych latach wzrasta liczba odnóg, która nie jest jednak proporcjonalna do wieku osobnika. Od 8. roku życia praktycznie nie obserwujemy zwiększania liczby odnóg, wzrastają tylko rozmiary wieńca i jego masa. 3

Okres jelenich godów (rykowisko) przypada na IX i w zależności od rejonu może trwać do połowy X. Początek, jak i czas trwania, determinują przede wszystkim grzejne (rujne) łanie. Przed rykowiskiem byki intensywnie żerują i stają się łojne (kraśne). Byk stadny na czas rykowiska gromadzi chmarę łań, którą do momentu pokrycia ostatniej, pilnuje, ogania, i o którą walczy z rywalami. Podczas rykowiska byki przeważnie nie żerują, jedynie gasząc pragnienie. Tracą wówczas 15 20% masy ciała sprzed rykowiska, stając się spadłymi. Dla łań okresem najbardziej niekorzystnym dla ich kondycji, jest pierwszych 2 do 3 miesiące laktacji, kiedy to tracą one około 20% masy ciała w stosunku do masy jaką posiadały zaraz po wycieleniu. W czasie rykowiska byki odzywają się głosem zwanym rykiem, słyszanym w mroźne poranki i noce nawet na odległość kilku kilometrów. Ciąża u łań trwa około 8 miesięcy i na przełomie maja i czerwca przychodzi na świat przeważnie jedno cielę, które do 3 4 miesiąca życia charakteryzuje się specyficznym, młodocianym (juwenalnym) umaszczeniem ochronnym na tułowiu charakterystycznie nakrapianym jasnymi znaczeniami (cętkami). Dojrzałość płciową jelenie osiągają w 2. roku życia, ale w prawidłowo rozwijającej się populacji byki biorą udział w rykowisku i w rozrodzie nie wcześniej jak w 6 7 roku życia. U jelenia obserwujemy silnie zaznaczony instynkt stadny. Jelenie żyją przez znaczną część roku w chmarach jednopłciowych. W okresie rykowiska do chmar łań dołącza byk stadny. W chmarach łań spotykamy w ciągu roku byki w drugim i trzecim roku życia, które w czasie godowym odpędzane są przez byka stadnego. Młode byki nie uczestniczące w rozrodzie, w czasie rykowiska pełnią rolę tzw. kibiców (chłystów), obserwując jedynie spektakularne gody tego gatunku. 4

Daniel został sprowadzony do Polski i Europy Środkowej z rejonu basenu Morza Śródziemnego, Turcji i Iranu w okresie od XVI do XVIII wieku, jako zwierzę parkowe ozdoba powstających w tamtych czasach ogrodów ówczesnych możnowładców. Na Wyspy Brytyjskie do Anglii sprowadzony był już w czasach rzymskich, a w Danii przebywał od XI wieku. Dzięki ogromnej plastyczności ekologicznej daniel (obok dzika) jest najpopularniejszą zwierzyną europejską zasiedlającą także inne kontynenty. Obecnie populacja tego gatunku na wolności liczy w Polsce około 27 tys. osobników. Jest to również ważne zwierzę gospodarskie. Spośród wszystkich gatunków zwierzyny płowej wyróżnia go duża odporność na choroby. Daniel występuje w bardzo zróżnicowanych siedliskach, wypełniając w nich niszę ekologiczną pomiędzy jeleniem a sarną. Idealnym biotopem dla daniela są niewielkie kompleksy leśne poprzedzielane enklawami, z dużym udziałem łąk i terenów trawiastych. Unika siedlisk suchych, bagiennych i górskich. Przez większą część roku w swojej diecie preferuje trawy i roślinność zieloną przed pędami i krzewami. Natomiast od listopada do lutego daniele zdobywają pokarm, zgryzając pędy roślin iglastych, stanowiące wówczas około 70% ich diety. Daniel, z łowieckiego punktu widzenia jest gatunkiem perspektywicznym. Składa się na to kilka czynników jest zwierzyną predysponowaną do zasiedlania drobnych kompleksów leśnych a w lesie wyrządza mniejsze szkody niż jeleń i sarna. Korę z rosnących drzew spałuje (ogryza) rzadko. Daniel prowadzi osiadły tryb życia, o dziennej aktywności. Jego suknia odznacza się dużą zmiennością ubarwienia, u tego gatunku często występuje melanizm (do 30% osobników w populacji) i znacznie rzadziej albinizm (około 1%). Jest to zapewne skutkiem długiego procesu domestykacji, czyli udomawiania tych 5

zwierząt. Ruja (tzw. bekowisko) w naszych warunkach odbywa się zasadniczo w drugiej połowie października, przeciągając się niekiedy do pierwszych dni listopada. Wówczas to chmary byków rozpadają się, a samce na terenach przyszłych godów wygrzebują tzw. dołki rujowe (rujowiska, kołyski), pogłębiane w czasie bekowiska, w których mokrzą (oddają mocz) i wylegują się. Najmocniejsze samce, łopatacze gromadzą podczas rui grupę (chmarę) łań, której pilnują i o którą walczą między sobą. Daniel jest zwierzęciem stadnym, poza okresem bekowiska, tworzącym jednopłciowe chmary. W czasie bekowiska byki wydają chrapliwy głos, brzmiący jak zgrzytliwe beczenie. Zimą, podobnie jak u innych jeleniowatych chmary obydwu płci są liczniejsze niż w pozostałych okresach roku. W odróżnieniu od jelenia szlachetnego u danieli nie występuje charakterystyczna grzywa. Podobnie jak u jelenia sika, ciąża daniela trwa blisko 8 miesięcy. W czerwcu lub w lipcu łania cieli się i ma przeważnie jedno cielę. Laktacja trwa do kolejnej rui. W listopadzie cielęta ważą już około 20 kg. Łanie osiągają maksymalną masę już w 4, a byki w 5. 6. roku życia. Średnia masa dorosłych byków wynosi około 60 80 kg. W czasie bekowiska tracą one do 25% masy ciała. Rozwój poroża osiąga swe maksimum w 8. 10. roku życia. Poroże dorosłego byka daniela to łopaty. Powyżej opieraka tyka wyraźnie poszerza się i tworzy charakterystyczne spłaszczenie, od którego poroże daniela nazwano łopatami. Duża odporność daniela na choroby infekcyjne i inwazyjne jest jedną z przyczyn dużej plastyczności ekologicznej tego gatunku, a jednocześnie tłumaczy rozwój jego hodowli fermowej na świecie. Sarna jest najmniejszym, najliczniejszym, a zarazem najbardziej popularnym gatunkiem zwierzyny płowej w Polsce. Jej aktualna liczebność szacowana jest na około 800 tys. osobników. Kozioł (rogacz) różni się od kozy obecnością możdżeni, okresowym wyrastaniem poroża, występowaniem pędzla (pęku włosów na napletku) oraz brakiem fartuszka (pęku włosów w okolicy sromu, widocznego u samic szczególnie w sukni zimowej). 6

Poroże wykształcane przez kozły nazywamy parostkami, przy czym proces nakładania poroża odbywa się zimą inaczej niż ma to miejsce u pozostałych przedstawicieli rodzimych gatunków jeleniowatych. W pierwszym roku życia rogacz może wykształcić od razu parostki w formie ostatecznej czyli w formie szóstaka, co również jest ewenementem wśród jeleniowatych. Maksymalny rozwój parostków przypada jednak na 6 7 rok życia. Poroże takich osobników może osiągać masę około 500 700 gramów. Ze wszystkich gatunków zwierzyny płowej sarna ma najbardziej wyspecjalizowany i najkrótszy przewód pokarmowy. Jest on przystosowany do pobierania dobrego jakościowo pokarmu (żeru) i szybkiego jego trawienia i wchłaniania. Do zaspokojenia zapotrzebowania na wodę sarnie wystarcza rosa i wilgoć zawarta w roślinach, rzadko kiedy obserwuje się sarny pijące wodę z wodopojów. W okresie zalegania wysokiej pokrywy śnieżnej, sarna nie jest w stanie zaspokoić swojego zapotrzebowania na wodę samym śniegiem, co jest częstą przyczyną zimowej śmiertelności. Sarna prowadzi osiadły tryb życia. Wędrówki na odległość powyżej 3 5 km należą do rzadkości. Późną jesienią i zimą sarny gromadzą się w stada zwane rudlami, składające się z kilku do kilkunastu, a niekiedy nawet 50 80 osobników (zarówno kóz jak i kozłów). Wiosną i latem rogacze prowadzą na swoim terytorium samotny tryb życia, a kozy przebywają z koźlętami w tzw. rudlach rodzinnych, składających się z matki i jej tegorocznego potomstwa, którym niekiedy towarzyszy również starsze rodzeństwo płci żeńskiej z ubiegłego sezonu. Sarny osiągają dojrzałość płciową w VII drugiego roku życia (zazwyczaj w 14 miesiącu). Ruja przypada na drugą połowę VII i trwa do połowy VIII. Rogacz poszukuje wówczas rujnej kozy, z którą przebywa przez 2 4 dni, 7

kryjąc kilkakrotnie, a następnie porzuca i szuka kolejnej. Ciąża trwa około 10 miesięcy (42 tygodnie). Jednak w czasie pierwszych 4,5 miesiąca jest to tzw. ciąża utajona, gdyż zapłodnione jajo, po osiągnięciu w czasie 2 tygodni stadium blastuli, wstrzymuje swój rozwój na 4 miesiące, luźno przebywając w jamie macicy. Dopiero na przełomie XI/XII następuje wszczepienie zarodka w ścianę macicy i jego szybki rozwój. Okres porodu (kocenia się, rzucania koźląt) przypada, jak ma to miejsce u większości gatunków zwierzyny płowej, na przełom maja i czerwca. Na świat przychodzi jedno, często dwoje koźląt, a w wyjątkowych sytuacjach nawet 3 lub 4. Siuta (koza) karmi je mlekiem do grudnia, czyli przez 6 miesięcy. Na przełomie listopada i grudnia zdarzyć się może, że samice niepokryte w rui zasadniczej (lipiec, sierpień), zapłodnione zostają w czasie tzw. rui dodatkowej. Co ciekawe wykoty takich samic również przypadają na przełom maja i czerwca, co oznacza, że zjawisko tzw. ciąży utajonej (przedłużonej) u nich nie występuje. Letnia suknia sarny jest rudobrunatna, a zimowa przyjmuje barwę płową, z wyraźnie zaznaczonym lustrem a u kóz z kontrastującym z nim fartuszkiem. Umaszczenie ochronne u nowonarodzonych koźląt posiada charakterystyczną plamistość zanikającą po 2 3 miesiącach życia. Ciekawostką jest fakt powszechnego u saren astygmatyzmu, który ma jednak swoje uzasadnienie wybitnie sprzyjając zdolności rozpoznawania obiektów w ruchu. Spłoszone sarny (zarówno kozy jak i kozły) straszą, wydając głos zwany szczekaniem. Ponadto siuty z koźlętami często nawołują się wysokotonowym piskiem, nazywanym mikotem. Dzięki ogromnym możliwościom adaptacyjnym dzik jest najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem europejskim na świecie. Wiosną 2014 r. jego liczebność w Polsce szacowana była na około 280 tys. osobników, zaś eksploatacja łowiecka wynosiła 80% stanu wiosennego. Ze względu na swoje zwyczaje żerowe oraz liczebność dziki podatne są na wiele chorób i pasożytów, które są niebezpieczne również dla ludzi (dlatego w Polsce obowiązuje bezwzględny nakaz badania mięsa dzików przed spożyciem pod kątem obecności włośnicy) i zwierząt hodowlanych (np. rozprzestrzeniający się obecnie w naszej części Europy afrykański pomór świń). 8

Dzik ma charakterystyczny trop z wyraźnie odciśniętymi na zewnątrz raciczkami. Okrywa włosowa (szczecina) dzika charakteryzuje się dużą zmiennością umaszczenia, a niekiedy zdarzają się również osobniki łaciate. Dłuższa szczecina wyrastająca wzdłuż grzbietu dzika tworzy tzw. chyb. U starszych osobników, od 2. roku życia, na zakończeniu ogona występuje tzw. chwost, a u samców dodatkowo uwidacznia się pęk włosów na napletku nazywany pędzlem. Młode warchlaki do 4 5 miesiąca życia (tzw. pasiaki) utrzymują pasiaste umaszczenie ochronne, zwane liberią. Dziki, samce wykształcają charakterystyczne kły w uzębieniu tzw. oręż, który u osobników dorosłych wystaje z ryja (nazywanego gwizdem lub klarnetem i zakończonego tarczą ryjową tzw. tabakierą). Kły dzików mają otwarte korzenie, co umożliwia im stały wzrost. W uzębieniu samców są one silnie rozwinięte i osiągają maksymalne rozmiary około 10. roku życia. U samic (loch), kły nazywane hakami, które osiągają znacznie mniejsze rozmiary i mniej ostre kształty. Kły, nawet u starych loch, nie wystają ponad linię wargi, jak ma to miejsce u starszych samców (wycinków i odyńców). Dziki żyją w stadach zwanych watahami. Ugrupowania te charakteryzują się dużą zmiennością składu. Okres godowy (nazywany huczką bądź tycznią) zasadniczo przypada na przełom listopada i grudnia i trwa do lutego włącznie, choć obecnie ze względu na całoroczny dostęp do wysokobiałkowego żeru na polach zdarza się, że młode dziki dojrzewają płciowo w różnym czasie zdecydowanie szybciej i dzięki temu dziki zachowują zdolność rozrodczą w okresie całego roku. Ciąża trwa 110 140 dni. Locha prosi się w tzw. barłogu od III do V. Liczba warchlaków w miocie wynosi średnio 3 6 szt. i zależy od wieku oraz kondycji lochy. Laktacja trwa do 4 miesięcy. 9

Dziki łączą się w większe watahy w czasie huczki. Charakterystycznym ugrupowaniem wiosennym dzików są watahy składające się nawet z kilkunastu tzw. przelatków dzików zeszłorocznych, odpędzanych przez lochy, które w tym czasie są w fazie wyproszeń lub wychowu warchlaków. Mocne wycinki i odyńce prowadzą często samotny tryb życia, nazywamy je wówczas pojedynkami. Dzik jest gatunkiem wszystkożernym. Pokarm zwierzęcy obejmuje zaledwie 10% całej diety, jednak jego udział może się zmieniać w różnych okresach roku. Nasiona drzew leśnych w latach urodzaju (przede wszystkim żołędzie i bukiew), w sezonie wegetacyjnym mogą stanowić do 85% diety dzików. W innych warunkach udział roślin uprawnych wynosi 80% i więcej. W lesie dzik jest sprzymierzeńcem człowieka, zjadając duże ilości owadów, przeważnie gatunków wyrządzających szkody w gospodarce leśnej. W poszukiwaniu larw, dzik buchtuje, spulchniając jednocześnie glebę. Na polach uprawnych potrafi jednak wyrządzać dotkliwe szkody. Preferuje lasy obfitujące w tereny podmokłe i bagienne, umożliwiające mu kąpiele w tzw. babrzyskach. Najbardziej rozwiniętymi zmysłami dzika są doskonały węch (tzw. wiatr) i słuch, charakteryzuje go natomiast słabszy wzrok, na którym gatunek ten polega w mniejszym stopniu (o wypatrującym dziku mówimy, że oczy). 10