Natura 2000 a ochrona lasów

Natura 2000 a ochrona lasów Białystok 2012 r. 1

Lasy w Polsce Polska należy do europejskiej czołówki, jeśli chodzi o powierzchnię lasów. Zajmują one 9,1 mln ha terytorium kraju. Zdecydowana większość to lasy państwowe, z czego prawie 7,6 mln ha zarządzane jest przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe. W Polsce lasów wciąż przybywa. Lesistość kraju została zwiększona z 21 % w roku 1945 do 29,2 % obecnie. Od roku 1995 do 2008 powierzchnia lasów zwiększyła się o 310 tys. ha. Podstawą prac zalesieniowych jest Krajowy program zwiększania lesistości, zakładający wzrost lesistości do 30 % w 2020 r. i do 33 % w 2050 r. Lasy Polski są bogate w rośliny, zwierzęta i grzyby. Żyje w nich 65 % ogółu gatunków zwierząt 1. Większość obszarów należących do sieci Natura 2000 powstała na terenach leśnych. Stanowią one 40 % gruntów w zarządzie PGL LP, zajmują ponad 2,8 mln ha. Oznacza to dla to leśników odpowiedzialność za stan siedlisk i populacji gatunków chronionych w ramach sieci. Źródło: http://www.conference-eberswalde.eu/program-konferencji/13-siarkiewicz-hoszowskaa.pdf 1 http://www.lasy.gov.pl/o_lasach/polskie_lasy 2

Obszary ptasie (OSO) znajdujące się w Lasach Państwowych zajmują powierzchnię 2,1 mln ha (co stanowi 29,2 % powierzchni gruntów LP), a siedliskowe (SOO) odpowiednio 1,5 mln ha (21,4 %) 2. W celu zapewnienia ochrony ekosystemów leśnych, racjonalnego wykorzystania znajdujących się w nich zasobów przyrodniczych (głównie drewna) oraz zagwarantowania możliwości spełniania przez te ekosystemy innych funkcji społecznych, konieczne jest prowadzenie gospodarki leśnej w sposób zrównoważony. Zrównoważone gospodarowanie lasami odbywa się za pośrednictwem planów urządzenia lasu tworzonych przez Lasy Państwowe. Są to podstawowe dokumenty opisujące las, jego zasoby oraz określające wszystkie działania podjęte w toku gospodarki leśnej w Polsce. Są sporządzane raz na 10 lat i zatwierdzane przez Ministra Środowiska. Ich częścią jest Program Ochrony Przyrody, który zawiera kompleksowy opis stanu przyrody oraz zadania z zakresu jej ochrony i metody ich realizacji. Plany urządzenia lasu sporządzane są we współpracy z organami nadzorującymi obszary Natura 2000 w celu zapewnienia właściwej ich ochrony. 2 http://www.lasy.gov.pl/o_lasach/natura_2000 3

Źródło: http://www.conference-eberswalde.eu/program-konferencji/13-siarkiewicz-hoszowskaa.pdf Sieć Natura 2000 obejmuje zarówno lasy naturalne, jak również gospodarcze w stanie zbliżonym do naturalnego. Obszar leśny włączony do sieci Natura 2000 nie jest, podobnie jak w przypadku obszarów rolniczych, obowiązkowo wyłączany z planów gospodarczych. Jednak praktykowane formy gospodarowania na nim powinny być dostosowane do środowiska naturalnego oraz do gatunków i siedlisk znajdujących się na obszarze objętym ochroną. Prośrodowiskowe gospodarowanie może tu być względnie proste i sprowadzać się np. do pozostawienia w lesie obumarłych drzew lub objęcia ochroną konkretnych drzew ze względu na gniazda rzadkich gatunków ptaków. Można także podjąć starania bardziej kompleksowe, jak np. wydłużanie okresu odnowienia czy wdrożenie rębni - systemu gospodarowania mającego na celu stworzenie najkorzystniejszych warunków dla odnowienia lasu. Wybór odpowiednich działań zależy od rodzaju i stanu miejscowych ekosystemów leśnych. Decyzje w tym zakresie muszą zapadać przy ścisłym współudziale miejscowych grup interesu oraz 4

obecności organu zarządzającego miejscowym obszarem Natura 2000 i odpowiednią jednostką Lasów Państwowych 3. Województwo podlaskie i jego wybrane kompleksy leśne Przyroda to niewątpliwie główny walor województwa podlaskiego. Chronione obszary lasów, głównie sosnowych i mieszanych z dużym udziałem świerka i jodły, zajmują 29% powierzchni całego województwa. Rozległe kompleksy leśne, które jako jedyne w Europie zachowały swój pierwotny charakter (parki narodowe, krajobrazowe), bogactwo unikatowej flory i fauny, rozbudowana sieć wodna, podmokłe tereny tworzą urozmaicony krajobraz tego regionu. Znajdują się tutaj aż cztery parki narodowe: Białowieski, Biebrzański, Wigierski, Narwiański 4. Warto nadmienić, że na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów państwowych w Białymstoku zostało wyznaczonych: - 20 Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 o powierzchni ponad 763 tys. ha (357.174 ha na terenie Lasów Państwowych), na podstawie tzw. Dyrektywy Ptasiej: 1. Puszcza Augustowska PLB200002 2. Ostoja Biebrzańska PLB200009 3. Puszcza Białowieska PLC200004 4. Dolina Górnego Nurca PLB200004 5. Dolina Górnej Narwi PLB200007 6. Jezioro Oświn i okolice PLB280004 7. Puszcza Borecka PLB280006 8. Lasy Skaliskie PLB280011 9. Ostoja Warmińska PLB280015 10. Puszcza Knyszyńska PLB200003 11. Bagienna Dolina Narwi PLB200001 12. Puszcza Piska PLB280008 13. Ostoja Poligon Orzysz PLB280014 14. Bagna Nietlickie PLB280001 3 Więcej informacji w publikacji P.Rutkowskiego, Natura 2000 w leśnictwie, Warszawa 2009. 4 http://www.staypoland.com/podlaskie.htm 5

15. Jezioro Dobskie PLB280012 16. Dolina Dolnego Bugu PLB140001 17. Dolina Dolnej Narwi PLB140014 18. Przełomowa Dolina Narwi PLC200003 19. Jezioro Łuknajno PLB280003 20. Bagno Wizna PLB200005-15 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk Natura 2000 ważnych dla Wspólnoty Europejskiej o powierzchni ponad 496 tys. ha (277.474 ha na terenie Lasów Państwowych), na podstawie tzw. Dyrektywy Siedliskowej, 1. Czerwony Bór, PLH200018 2. Dolina Biebrzy, PLH200008 3. Dolina Górnej Rospudy, PLH200022 4. Dolina Pisy, PLH200023 5. Dolina Szeszupy, PLH200016 6. Jeleniewo, PLH200001 7. Jelonka, PLH200019 8. Jezioro Woszczelskie, PLH280034 9. Mamerki, PLH280004 10. Mazurska Ostoja Żółwia Baranowo, PLH280055 11. Mazurskie Bagna, PLH280054 12. Mokradła Kolneńskie i Kurpiowskie, PLH200020 13. Murawy w Haćkach, PLH200015 14. Narwiańskie Bagna, PLH200002 15. Niecka Skaliska, PLH280049 16. Puszcza Augustowska, PLH200005 17. Ostoja Borecka, PLH280016 18. Ostoja Knyszyńska, PLH200006 19. Ostoja nad Oświnem, PLH280044 20. Ostoja Nadbużańska, PLH140011 21. Ostoja Piska, PLH280048 6

22. Ostoja Północnomazurska, PLH280045 23. Ostoja Suwalska, PLH200003 24. Ostoja w Dolinie Górnego Nurca, PLH200021 25. Ostoja w Dolinie Górnej Narwi, PLH200010 26. Ostoja Wigierska, PLH200004 27. Pojezierze Sejneńskie, PLH200007 28. Przełomowa Dolina Narwi, PLH200003 29. Puszcza Białowieska, PLC200004 30. Puszcza Romincka, PLH280005 31. Schrony Brzeskiego Rejonu Umocnionego, PLH200014 32. Torfowiska Gór Sudawskich, PLH200017 33. Torfowisko Zocie, PLH280037 5 Poza Puszczą Białowieską szczególną uwagę należy poświęcić również Puszczy Augustowskiej oraz Knyszyńskiej. Puszcza Augustowska jest położona na terenie trzech powiatów augustowskiego, suwalskiego oraz sejneńskiego. Obszar ten obejmuje kompleks leśny, leżący na pograniczu Równiny Augustowskiej i Kotliny Biebrzańskiej. To jedyny tak wielki kompleks leśny Suwalszczyzny, zachowany po dawnych puszczach jaćwieskich. Rozciąga się on od doliny górnej Biebrzy na całą Równinę Augustowską, po południowe krawędzie Pojezierza Wschodniosuwalskiego (Sejneńszczyznę). Łączna powierzchnia Puszczy wynosi około 160 tys. ha, z czego do Polski należy 114,4 tys. ha, a reszta do Litwy i Białorusi. Ten największy obszar leśny w naszym kraju jest jednocześnie wyjątkowo atrakcyjny krajobrazowo-turystycznie, przyrodniczo i łowiecko. Również w obrębie Puszczy mieści się całe Pojezierze Augustowskie z malowniczymi jeziorami, jak: Necko, Rospuda, Białe, Studzieniczne, Sajno, Serwy, W Puszczy Augustowskiej żyje blisko 50 gatunków ssaków, m.in.: łoś, jeleń, dzik, wilk, ryś, borsuk, wydra, bóbr. Świat ptasi reprezentuje około 150 gatunków, z czego blisko 120 to ptaki lęgowe. W jeziorach i rzekach tej krainy bytuje ponad 30 gatunków ryb. Puszcza ma prawie wszystkie gatunki płazów i gadów krajowych, a także liczne gatunki skorupiaków, owadów, chrząszczy, motyli, muchówek. 5 http://www.bialystok.lasy.gov.pl/web/rdlp_bialystok/49 7

Fot. A. Grajewska, Puszcza Augustowska Obszar ten pokrywają urozmaicone drzewostany (ok. 90% powierzchni), które w wielu fragmentach zachowały naturalny charakter. W Puszczy Augustowskiej dominują bory sosnowe (72,8 proc.) i sosnowo-świerkowe z partiami lasu mieszanego (z przewagą drzew liściastych: dębu, klonu, jesionu, brzozy) i lasu olsowego (z olszą, brzozą, wierzbami). Szczególną uwagę zwracają dobrze zachowane bory wilgotne i bory bagienne. Najcenniejsze przyrodniczo fragmenty puszczańskie objęte zostały ochroną rezerwatową. Bogata szata roślinna ma wiele gatunków borealnych i reliktowych, jak: brzozę niską, cis, borówkę bagienną, zimoziół północny, rosiczki 6. 6 http://www.suwalszczyzna.pl/pol_ver/pol05.htm 8

Fot. A. Grajewska, Puszcza Augustowska Puszcza Knyszyńska jest jedną z trzech wielkich puszcz województwa podlaskiego obok Puszczy Augustowskiej (na północy) i Puszczy Białowieskiej (na południowymwschodzie). Puszcza Knyszyńska usytuowana jest w północno wschodniej Polsce. Położona jest na obszarze województwa podlaskiego, powiatów białostockiego i sokólskiego 7. To ogromny las, który pasem szerokim na 20-40 km otacza Białystok od północy i wschodu. Cały jej teren został objęty Parkiem Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej, która razem z otuliną zajmuje 126 tys. ha. Powierzchnia Puszczy wynosi ok. 1050 km², jednak na skutek zalesiania gruntów porolnych, co roku jej powierzchnia się zwiększa. Szczególnie widoczny jest ten proces we wschodniej części jej obszaru. 7 http://www.dobrzyniewo.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=29&itemid=28 9

Fot. A. Grajewska Puszcza Knyszyńska Puszcza Knyszyńska jest bardzo atrakcyjna krajobrazowo. Lasy porastają tereny bagienne a także kilka pasm wzgórz wznoszących się na wysokość od 170 do 200 m.n.p.m. Są to: Wzgórza Świętojańskie (góra św. Anny), Góry Krzemienne, Góry Leńce, Łysa Góra i Góry Czumożowskie. W drzewostanie dominują: sosna, świerk, a występują także brzoza, olsza i dąb. W Puszczy Knyszyńskiej znajdują się ostoje żubra (od roku 1974) 8. 8 A. Gołembiewski, Puszcza Knyszyńska. Obszar gospodarowania siedmiu nadleśnictw RDLP w Białymstoku, Białystok 2008, s. 31. 10

Fot. A. Grajewska Puszcza Knyszyńska Jest ona jedynym w Europie Środkowej obszarem zbliżonym pod wieloma względami (strukturalnym, geobotanicznym czy zoogeograficznym) do południowo-zachodniej tajgi. Urozmaicona rzeźba terenu i związane z tym znaczne różnice mikroklimatyczne, hydrologiczne i glebowe, występujące nawet na niewielkich obszarach, sprzyjają wykształceniu się dużej liczby zespołów roślinnych. Świat roślinny charakteryzuje występowanie zbiorowisk o charakterze subborealnym oraz znaczny udział gatunków borealnych z dominacją świerka w zespołach leśnych 9. Na terenie Puszczy Knyszyńskiej stwierdzono występowanie 23 zespołów leśnych i zaroślowych. Najbardziej rozpowszechnionymi są: bór iglasty świeży Carici digitatae- Piceetum, bór mieszany wielogatunkowy Serratulo-Piceetum, bór sosnowy świeży Peucedano-Pinetum 10. 9 http://www.naszapuszcza.republika.pl/puszcza.html 10 A. Kołos, Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, w: "Przyroda Polska" nr 5 (389), 1989 r., s. 10-12. 11

Natura 2000 a leśnictwo Wstąpienie Polski do UE i w konsekwencji przyjęcie Dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej oraz tworzenie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 spotykało się przeważnie z niechęcią leśników i ich zastrzeżeniami co do zasadności zgłaszania konkretnych obszarów do sieci Natura 2000. W latach 2006-2007 w Lasach Państwowych (LP) została przeprowadzona powszechna inwentaryzacja przyrodnicza, poprzedzona przygotowanymi przez poszczególne Regionalne Dyrekcje Lasów Państwowych bibliografiami odnośnie siedlisk i gatunków ujętych w w/w Dyrektywach UE. Wyznaczanie obszarów sieci Natura 2000 spowodowało aktywizację i wymusiło integrację działań służb ochrony przyrody, jednostek Lasów Państwowych, lokalnych samorządów, organizacji pozarządowych, przyrodników i naukowców. Powszechna inwentaryzacja, oprócz pozytywnej mobilizacji ponad 7000 osób, zaowocowała utworzeniem obszernej bazy danych. Obecnie w sieci Natura 2000 znalazło się ponad 2 500 000 ha lasów, tworzących OSOP obszary ptasie oraz SOOS obszary siedliskowe. Warunki, zapewnienia odpowiedniej ochrony są znane, ale dla ich spełnienia konieczne będzie znalezienie praktycznych rozwiązań. Tak więc, niezależnie od zróżnicowanych poglądów odnośnie ilości, wielkości i lokalizacji obszarów sieci Natura 2000 leśnicy stają obecnie wobec wyzwania, jakim jest konieczność określenia zasad gospodarowania w tych obszarach zgodnie z duchem i literą Dyrektyw UE. Podstawowym dokumentem analityczno-planistycznym w gospodarce leśnej jest plan urządzenia lasów. Jak wynika z treści art. 32 ust. 4 ustawy o ochronie przyrody na terenie zarządzanym przez Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe znajdującym się na obszarze Natura 2000 zadania w zakresie ochrony przyrody wykonuje samodzielnie miejscowy nadleśniczy, zgodnie z ustaleniami planu zadań ochronnych lub planu ochrony obszaru Natura 2000 uwzględnionym w planie urządzenia lasu. Możliwe oddziaływania leśnictwa na Naturę 2000 wymagające oceny środowiskowej to: Docelowe typy gospodarcze drzewostanów i zalecane składy gatunkowe mogą być niezgodne z drzewostanami właściwymi dla leśnych siedlisk przyrodniczych lub zawierać gatunki obce gospodarka leśna powodowałaby wówczas zniekształcanie drzewostanów siedlisk przyrodniczych; 12

Przewidziane w planie typy rębni mogą nie gwarantować odtwarzalności leśnych siedlisk przyrodniczych; Plan cięć może powodować zmiany w strukturze drzewostanów, co prowadzi do zmiany właściwości siedliska gatunków a ubytek dojrzałych form drzewostanów może redukować związaną z nimi różnorodność biologiczną; Zalesianie cennych siedlisk nieleśnych np. wrzosowisk. Gospodarka leśna na obszarach Natura 2000 powinna zapewnić zachowanie siedlisk i gatunków we właściwym stanie poprzez: Identyfikację negatywnych wpływów, Planowanie ochrony w siedliskach leśnych, Określenie celu ochrony - jaki typ siedliska ma być docelowy, Określenie zasad gospodarowania mając na względzie osiąganie właściwego stanu ochrony, Ochronę gatunków, Wyłączenie najcenniejszych fragmentów drzewostanów, a także pojedynczych drzew z użytkowania i pozostawienie ich do naturalnej śmierci i rozkładu. Ogólne zasady gospodarki leśnej dla utrzymania siedlisk przyrodniczych we właściwym stanie można w skrócie ująć następująco: Dbałość o utrzymanie bądź przywracanie zróżnicowanej struktury wiekowej lasu (stosowanie rębni złożonych z wydłużonym okresem odnowienia), Naturalne odnawianie drzewostanów z zapewnieniem utrzymania w składzie również gatunków domieszkowych, Zapewnienie przestrzeni życiowej dla możliwie wielu gatunków organizmów (m.in. przez pozostawianie starych drzew dziuplastych, kęp starodrzewu do naturalnej śmierci oraz odpowiednio dużej biomasy posuszu stojącego i leżaniny), Identyfikacja płatów priorytetowych siedlisk przyrodniczych, wymagających ochrony biernej i zaniechanie użytkowania w ich obrębie, 13

Utworzenie wzorcowych (referencyjnych/demonstracyjnych) powierzchni każdego siedliska przyrodniczego chronionego w danym obszarze Natura 2000. Szczególnie predysponowane do przejęcia roli obszarów Natura 2000 są bez wątpienia Leśne Kompleksy Promocyjne, ponieważ do ich głównych celów należy: Prowadzenie gospodarki leśnej na podstawie wszechstronnego rozpoznania stanu biocenozy leśnej; Trwałe zachowanie lub odtwarzanie naturalnych walorów lasu metodami racjonalnej gospodarki leśnej prowadzonej na zasadach ekologicznych; Promowanie wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Integrowanie celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej ochrony przyrody a więc zasady gospodarowania w nich nie powinny znacząco różnić się od tych, jakie są oczekiwane w jako obowiązujące w obszarach sieci Natura 2000 11. Pewne utrudnienia w prowadzeniu gospodarki leśnej mogą natomiast wyniknąć wobec konieczności ochrony gatunków zwierząt i roślin wymienionych w Załącznikach do obydwu Dyrektyw. Oto niektóre z nich: Konieczne jest ograniczenie prac leśnych w wyznaczonych rejonach w okresie wychowu Młodych, Celem utrzymania mikrosiedlisk dla specyficznej fauny i flory niezbędne jest pozostawienie części martwych drzew, W trakcie zabiegów trzebieży i pozyskania rębnego należy uważać, by nie usuwać drzew już zasiedlonych przez którykolwiek z gatunków zamieszczonych w Załącznikach do Dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej, Ważne jest zachowanie dostatecznej powierzchni starodrzewów oraz przebudowa monokultur na drzewostany zgodne z siedliskowym typem lasu 12. 11 Natura 2000 w leśnictwie nieporozumienia, osiągnięcia, wyzwania, J. Lesiński, J. Bodziarczyk, M. Ciach, K. Staszyńska Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 2009, s. 204. 12 Ibidem, s. 205. 14

Podsumowanie Kompleksy leśne położone na obszarach objętych ekologiczną siecią Natura 2000 muszą być odpowiednio zarządzane. Unia Europejska wymaga przestrzegania strategii, która opiera się o wielofunkcyjne leśnictwo. Idea w niej zawarta integruje wszystkie ważne korzyści, które lasy mogą dać społeczeństwu, głównie chodzi tu o aspekty ekonomiczne i ekologiczne. Szczególnie w województwie podlaskim ważne jest zrównoważone zarządzanie kompleksami leśnymi ze względu na ich wielość i różnorodność siedlisk przyrodniczych. Pogodzenie ich ochrony i gospodarki leśnej wymaga wielu kompromisów oraz wypracowania indywidualnych rozwiązań odpowiednich dla poszczególnych obszarów. 15

Bibliografia Wybór literatury Gołembiewski A., Puszcza Knyszyńska. Obszar gospodarowania siedmiu nadleśnictw RDLP w Białymstoku, Białystok 2008. Kołos A., Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej, w: "Przyroda Polska" nr 5 (389), 1989 r. Natura 2000 w leśnictwie nieporozumienia, osiągnięcia, wyzwania, J. Lesiński, J. Bodziarczyk, M. Ciach, K. Staszyńska, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo- Leśnej, Warszawa 2009. Rutkowski P., Natura 2000 w leśnictwie, Warszawa 2009. Wykaz stron internetowych www.bialystok.lasy.gov.pl www.dobrzyniewo.pl www.lasy.gov.pl www.naszapuszcza.republika.pl www.staypoland.com www.suwalszczyzna.pl 16