Ryszard Kapuściński FORMY OCHRONY PRZYRODY Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z 30 kwietnia 2004 r. z późniejszymi zmianami) wymienia 10 form ochrony przyrody, którymi są: 1) parki narodowe; 2) rezerwaty przyrody; 3) parki krajobrazowe; 4) obszary chronionego krajobrazu; 5) obszary Natura 2000; 6) pomniki przyrody; 7) stanowiska dokumentacyjne 8) uŝytki ekologiczne; 9) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; 10) ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. 1. Parki narodowe Park narodowy obejmuje obszar o powierzchni powyŝej 1000 ha wyróŝniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Podstawowe informacje o 21 polskich parkach narodowych zestawiono w tabeli 1. 2. Rezerwaty przyrody. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a takŝe siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieoŝywionej, wyróŝniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi oraz walorami krajobrazowymi.
Tabela 1. Informacje turystyczne i dydaktyczne (wg stanu na 31.12.2001 r.) L.p. Park narodowy Szlaki turystyczne [km] Liczba turystów [tys.] Goście muzeum [tys.] Liczba ścieŝek dydaktycznych Periodyk 1. Babiogórski 52,0 60 12,0 1 _ 2. Białowieski 24,5 90 43,1 _ Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 3. Biebrzański 490,7 54 _ 3 _ 4. Bieszczadzki 206,0 300 32,8 9 5. "Bory Tucholskie" Roczniki Bieszczadzkie 107,0 20 _ 1 _ 6. Drawieński 77,0 25 _ 2 _ 7. Gorczański 74,0 45 _ 8 _ 8. Gór Stołowych 100,0 215 9,0 2 Szczeliniec 9. Kampinoski 357,8 1 000 26,9 1 Puszcza Kampinoska 10. Karkonoski 112,0 1 500 7,1 8 _ 11. Magurski 75,0 40 _ 12. Narwiański _ 5 4,0 1 _ 13. Ojcowski 23,0 400 31,5 2 Prądnik 14. Pieniński 34,7 585 300,2 _ Pieniny - przyroda i człowiek 15. Poleski 78,0 9 7,3 5 _ 16. Roztoczański 53,3 100 30,6 7 _ 17. Słowiński 140,0 282 40,8 5 _ 18. Świętokrzyski 41,0 400 39,9 1 _ 19. Tatrzański 245,0 2 460 20,0 1 Tatry 20. "Ujście Warty" - 10-2 - 21. Wielkopolski 87,5 1 200 10,9 3 Morena 22. Wigierski 190,0 60 7,4 4 Wigry 23. Woliński 44,0 1 500 52,4 5 Klify Krajowy Zarząd Parków Narodowych Parki Narodowe RAZEM 2 612,5 10 360 675,9 71
Uznanie za rezerwat danego obszaru następuje w drodze rozporządzenia wojewody. W Polsce mamy 1385 rezerwatów, które zajmują powierzchnię 162435 ha (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.). Najwięcej rezerwatów przyrody mamy w województwie mazowieckim (175), pomorskim (118) i warmińsko-mazurskim (102). 3. Parki krajobrazowe Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównowaŝonego rozwoju. W Polsce mamy 120 parków krajobrazowych, które zajmują powierzchnię 2603683, 6 ha (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.). Najwięcej parków krajobrazowych mamy w województwie lubelskim (16) i dolnośląskim (12). 4. Obszary chronionego krajobrazu Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróŝniający się krajobraz o zróŝnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na moŝliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. W Polsce mamy 445 tego rodzaju obiektów, które zajmują powierzchnię 7129228,6 ha (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.). Najwięcej obszarów chronionego krajobrazu mamy w województwie warmińsko-mazurskim (65) i pomorskim (53). 5. Obszary Natura 2000 Natura 2000 program ochrony przyrody w krajach Unii Europejskiej. Podstawą tego programu jest wspólny system obszarów (sieci) obejmujących określone typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uznane są za cenne i zagroŝone w całej Europie. W ramach tego programu wyznaczone są tzw. Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków oraz Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk. W Polsce utworzono dotychczas 72 obszary specjalnej ochrony ptaków. Poza tym polski rząd zgłosił Komisji Europejskiej zamiar utworzenia 184 specjalnych obszarów ochrony siedlisk.
Istniejące i proponowane obszary Natura 2000 nie wyczerpują jeszcze naszych moŝliwości i potrzeb ochrony. Kolejne propozycje obszarów, po uprzednich konsultacjach społecznych, zostały juŝ przesłane do Komisji Europejskiej. 6. Pomniki przyrody Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody Ŝywej i nieoŝywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróŝniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. W Polsce mamy 34385 pomników przyrody (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.) w tym: - 26716 pojedynczych drzew; - 4886 grup drzew; - 1215 głazów narzutowych; - 758 skałek, grot i jaskiń; - 811 alej. Najwięcej pomników przyrody mamy w województwie mazowieckim (4222),wielkopolski (3623) i łódzkim (3498). 7. Stanowiska dokumentacyjne Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub moŝliwe do wyodrębnienia, waŝne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych. W Polsce mamy 115 stanowisk dokumentacyjnych, które zajmują powierzchnię 783,7 ha (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.). Najwięcej stanowisk dokumentacyjnych jest w województwie małopolskim (53 obiekty). 8. UŜytki ekologiczne
UŜytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania róŝnorodności biologicznej naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieuŝytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnaŝania lub miejsca sezonowego przebywania. W Polsce mamy 6177 uŝytków ekologicznych, które zajmują powierzchnię 42641 ha (wg stanu na 31 grudnia 2004 r.). Najwięcej uŝytków ekologicznych jest w województwie kujawsko-pomorskim (1841 obiekty). 9. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na walory widokowe lub estetyczne. W Polsce mamy 177 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, które zajmują powierzchnię 85329,3 ha. Najwięcej zespołów przyrodniczo-krajobrazowych jest na terenie województwa mazowieckiego (32) i łódzkiego (24). 10. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych (tj. występujących na niewielkim, ograniczonym obszarze), podatnych na zagroŝenia i zagroŝonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a takŝe zachowanie róŝnorodności gatunkowej i genetycznej. ZagroŜone gatunki roślin i grzybów wg Polskiej czerwonej listy łącznie 2563 gatunki, w tym: 256 gatunków glonów; 88 śluzowców; 1013 grzybów wielkoowocnikowych; 602 porostów; 50 wątrobowców; 136 mchów i 418 gatunków roślin naczyniowych. Gatunki zwierząt wg Czerwonej listy zwierząt ginących i zagroŝonych w Polsce, ogółem 2769 gatunków, w tym: 151 gatunków kręgowców; 129 mięczaków; 2477 stawonogów i 12 gatunków pierścienic.