PÓŹNA EPOKA BRĄZU I WCZESNA EPOKA ŻELAZA NA ŚLĄSKU

Pravěk NŘ 20, 231-246 PÓŹNA EPOKA BRĄZU I WCZESNA EPOKA ŻELAZA NA ŚLĄSKU JUSTYNA BARON Pod względem liczby i stanu rozpoznania stanowisk datowanych na późną epokę brązu i wczesną epokę żelaza, Śląsk jest obszarem wyjątkowym. Wyniki wieloletnich wykopalisk zachęcały badaczy do podejmowania różnorakich prób analiz zjawisk z zakresu archeologii osadnictwa czy studiów nad elementami kultury materialnej i duchowej. W artykule przedstawiono główne nurty badań i ich rezultaty osiągnięte przez kilka pokoleń archeologów zajmujących się późną epoką brązu i wczesną epoką żelaza na Śląsku. Silesia is an unique region regarding a number of known archaeological sites dated to the late Bronze and early Iron Age. Many of them were excavated to a degree allowing reconstruction of various aspects of life of their former inhabitants, including settlement analyses, artefact studies etc. This paper presents main directions of research and general results achieved by several generations of archaeologists in their studies on the discussed period. I focused mostly on types of excavated sites, methods both of excavating and presenting archaeological sites and artefacts. Późna epoka brązu, wczesna epoka żelaza, Śląsk, stan badań Late Bronze Age, early Iron Age, Silesia, history of research Prezentowany artykuł jest uzupełnioną wersją wystąpienia pod tym samym tytułem, jakie przedstawiono na konferencji Archeologia Śląska. Stan i potrzeby badań archeologicznych, która odbyła się na Uniwersytecie w Opawie w 2008 roku. Celem konferencji był przegląd najważniejszych osiągnięć i prezentacja aktualnego stanu studiów nad pradziejami i wczesnymi okresami historycznymi na podstawie stanowisk odkrytych na terenie historycznego Śląska, a także dyskusja nad dalszymi kierunkami badań. Poszczególne etapy osadnictwa, zgodne z epokami archeologicznymi, zostały przedstawione w formie dwugłosu obejmującego badania archeologów polskich i czeskich. Stan i potrzeby badań na stanowiskach śląskich datowanych na koniec epoki brązu i początek epoki żelaza zostały zaprezentowane wspólnie z J. Juchelką z Uniwersytetu Śląskiego w Opawie. Dla archeologów zajmujących się tym etapem pradziejów Śląsk jest obszarem wyjątkowym, ponieważ należy do jednych z najlepiej przebadanych archeologicznie terenów w Polsce oraz dostarczył i dostarcza w dalszym ciągu licznych i istotnych źródeł dających podstawy do konstrukcji modeli ukazujących życie jego dawnych mieszkańców. Znaczna liczba rozpoznanych i badanych stanowisk, także w ramach wielosezonowych wykopalisk obejmujących znaczne ich części, zachęcały 231

Justyna Baron badaczy do podejmowania różnorakich prób analiz zjawisk z zakresu archeologii osadnictwa czy studiów nad poszczególnymi typami elementów kultury materialnej i, znacznie rzadziej, duchowej. Nie jest moim zamiarem przedstawienie wszystkich ani nawet wybranych stanowisk z tego okresu, gdyż z powodów oczywistych nie jest to możliwe w ramach prezentowanego artykułu, ale chciałabym się raczej skupić na omówieniu problemów badawczych podejmowanych przez kilka pokoleń archeologów zajmującym się osadnictwem późnej epoki brązu na Śląsku oraz przedstawić zarys metod jakimi posługiwano się w celu ich rozwiązania. W swoich rozważaniach skoncentruję się na części Śląska znajdującej się obecnie w obrębie państwa polskiego, a jego pozostałe granice przyjmuję za I. Lasak, która przedstawiła szczegółowo dyskusję i poglądy różnych badaczy na temat zasięgu Śląska i trudności z jednoznacznym ustaleniem jego granic, a zwłaszcza granicy zachodniej (VLASAK 2001, 7-8). Rozważania zawarte w niniejszym artykule dotyczyć będą zatem terenu ograniczonego od południa granicą państwową, od zachodu rzeką Bóbr, od północy Baryczą i Obrą, a od wschodu Liswartą, Przemszą i Prosną. Omawiając stan i potrzeby badań nad późną epoką brązu na Śląsku, mamy do czynienia prawie wyłącznie z osadnictwem związanym z kulturą łużycką, z niewielkim udziałem stanowisk kultury białowickiej, a we wczesnej epoce żelaza także ze stanowiskami kultury pomorskiej. Kultury te, a przede wszystkim stanowiska kultury łużyckiej były przedmiotem zainteresowania przez cały czas prowadzenia badań na tym terenie. Z terenu Śląska, do czasów obecnych znanych jest 5211 stanowisk datowanych na czas trwania kultury pól popielnicowych (MIERZWIŃSKI 1994, 14). Są to dane ustalone na podstawie informacji uzyskanych w ramach prospekcji powierzchniowych (Archeologiczne Zdjęcie Polski) oraz badań wykopaliskowych, prowadzonych na różną skalę, od niewielkich sondaży po szerokopłaszczyznowe badania, przede wszystkim o charakterze ratowniczym. Przyjmując kryteria funkcjonalne, stanowiska z interesującego nas okresu można podzielić na osady otwarte (1406), grody (27), cmentarzyska (1651), skarby (156), obiekty kultowe (8) i punkty osadnicze o nieokreślonym charakterze (1963). Procentowy udział poszczególnych typów stanowisk został przedstawiony w formie wykresu (ryc. 1). Pod względem przydatności do studiów nad późną epoką brązu i wczesną epoką żelaza zbiór źródeł jest silnie zróżnicowany zarówno pod względem terytorialnym jak i jakościowym, wynikających chociażby z metod klasyfikacji znalezisk powierzchniowych zgodnie z zasadami prowadzenia AZP. W ten sposób, np. wyróżnianie osad na podstawie kilku fragmentów ceramiki lub cmentarzysk w oparciu o przedmioty metalowe pozyskane 232

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku w trakcie badań powierzchniowych może sztucznie podwyższać liczbę stanowisk. Nawet jednak przy założeniu, że część owych stanowisk nie odpowiada faktycznym pozostałościom osadniczym (niejasna numeracja, trudność w ustaleniu lokalizacji poszczególnych stanowisk), a przydatność badawcza prospekcji powierzchniowych w ramach akcji AZP była wielokrotnie przedmiotem krytyki (np. JASKANIS [red.] 1996, tam dalsza literatura; KIARSZYS 2005) obraz ten jest imponujący, w porównaniu do pozostałych części ziem polskich. O fakcie, że Śląsk jest jednym z lepiej rozpoznanych pod względem archeologicznym obszarów zdecydowały w dużej mierze prace archeologów niemieckich, które stały się podstawą do dalszych studiów nad pradziejami Śląska prowadzonych już po drugiej wojnie światowej. Zanim przejdę do badań powojennych, chciałbym w skrócie przybliżyć najważniejsze z tych prac, ze szczególnym uwzględnieniem tych wydanych od początku XX w., a więc od momentu kiedy datuje się zainicjowanie bardziej profesjonalnych badań wykopaliskowych. Badania te związane były przede wszystkim z działalnością ówczesnego Muzeum we Wrocławiu oraz towarzystwa Schlesisches Alterthumsverein, a nieco później także urzędu ochrony zabytków archeologicznych. Ich efektem były raporty z wykopalisk, prezentujące przeważnie jednak tylko wybiórczo pozyskane materiały, publikowane w takich czasopismach jak Schlesiens Vorzeit, Altschlesien oraz Altschlesische Blätter. Znaczna liczba rozpoznanych stanowisk zachęciła archeologów zarówno do podejmowania szerszych studiów osadniczych. Przykładem pracy obejmującej zarys przemian osadnictwa w pradziejach i wczesnym średniowieczu poczynając od epoki kamienia jest publikacja M. Hellmicha, w której autor przedstawił poszczególne etapy zasiedlenia Śląska w ujęciu kartograficznym (1923). Komentując owe mapy, M. Hellmich zawarł uwagi o relacjach między gęstością osadnictwa, a warunkami środowiskowymi takimi jak jakość gleb czy sieć hydrograficzna. Problemy osadnictwa podejmowali tacy badacze jak A. ARNDT (1925), F. GESCHWENDT (1932) czy M. JAHN (1932), który szczególną uwagę zwrócił na Pogórze Sudeckie i rolę rzeźby terenu w kształtowaniu się struktur osadniczych. Wyniki tych prac zostały częściowo zawarte w opracowaniu pradziejów Śląska pióra J. KOSTRZEWSKIEGO (1933). Z okresu przedwojennego znamy również szereg publikacji stanowiących opracowania poszczególnych kategorii zabytków bądź ich zespołów. Przykładem mogą być opracowania skarbów z epoki brązu autorstwa H. SEGERA (1936), ceramiki malowanej R. Glasera (1937), czy kurhanów, które przedstawił J. RICHTER (1909) i F. L. ZOTZ (1930). Z kolei W. BOEGE (1934) 233

Justyna Baron posłużył się znaleziskami grobowymi w studiach nad chronologią późnej epoki brązu na Śląsku. Szczególnym zainteresowaniem śląskich archeologów cieszyły się grody, które również doczekały się zbiorczego przedstawienia przygotowanego przez F. GESCHWENDTA (1937) i H. UHTENWOLDTA (1938). Do nielicznych należą prace zawierające monografie niewielkich regionów (np. wspomniane już wyżej studium osadnicze F. Geschwendta z 1932 roku) lub podejmujące problemy poszczególnych kultur archeologicznych. Przykładem tych ostatnich może być np. publikacja autorstwa G. RASCHKE (1932), który przedstawił późne fazy kultury łużyckiej na Śląsku. Wspomniane prace stanowią jedynie przykłady zakresu zainteresowań badawczych przedwojennych archeologów interesujących się ziemią śląską. Szczegółowa historia badań została zawarta w publikacjach M. GEDLA (1962), B. GEDIGI (1967) i I. LASAK (2001) natomiast pełne zestawienie literatury, między innymi przedwojennej, na temat historii badań grodów z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza zawarła w swojej pracy A. NIESIOŁOWSKA-WĘDZKA omawiając początki i rozwój grodów kultury łużyckiej (1974). Choć opracowanie to dotyczy całego zasięgu kultury łużyckiej, teren Śląska, ze względu na relatywnie bogatą bazę źródłową, zajmuje w nim poczesne miejsce. Już wczesne lata powojenne zaowocowały kilkoma pracami przedstawiającymi dzieje Śląska, a tym samym obejmującymi omawiany wycinek pradziejów. Można do nich zaliczyć np. pracę R. JAMKI (1948), S. NOSKA (1948), które powstały jako w pewnym sensie efekt zapotrzebowania ideologicznego tamtych czasów, mającego na celu przedstawienie i przybliżenie specyfiki ziem odzyskanych. Poczynając od końca lat 40. archeologię Śląska cechuje znaczny przyrost materiałów pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych. Wiele z podjętych w tym czasie projektów badawczych miało na celu weryfikację wcześniejszych ustaleń badań archeologów niemieckich. Efekty tych badań, prezentowanych w formie raportów w najróżniejszych czasopismach naukowych prezentują bardzo zróżnicowany poziom, a przez to ich wartość merytoryczna również bywała dyskusyjna. Do powszechnych należała i niestety w wielu przypadkach zwyczaj ten utrzymuje się do czasów obecnych, praktyka publikowania tylko wyjątkowych znalezisk, z pominięciem i skazaniem na zapomnienie tzw. materiałów masowych. Dotyczy to przede wszystkim osad, nie dostarczających aż tak spektakularnych znalezisk jak cmentarzyska. Przykładem może być tu chociażby osada w Dębnicy, pow. Trzebnica, z której opublikowano jedynie pozostałości warsztatu metalurgicznego (KALETYN 1964), czy materiały z grodów w Strzegomiu udostępnione jedynie w postaci publikacji grocików typu scytyjskiego 234

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku (BUKOWSKI 1977, 114-116). Do powszechnych praktyk można było zaliczyć także poprzestawanie na umieszczaniu krótkich notek na temat prowadzonych wykopalisk w kolejnych rocznikach Informatora Archeologicznego, co oczywiście jedynie sygnalizowało, że takie prace były prowadzone, jednak ich rezultaty często nie weszły do obiegu naukowego. Lata 60. przyniosły znaczny przyrost źródeł do poznania kultury łużyckiej na Śląsku. Wiązało się to zarówno z weryfikacją znanych już stanowisk, jak i z poszukiwaniami nowych śladów osadnictwa w wybranych regionach Śląska, prowadzonych przez pracowników instytucji naukowych i urzędów konserwatorskich (np. GAŁUSZKA, KALETYN 1960; BAGNIEWSKI 1965). Intensywne badania wykopaliskowe były prowadzone przede wszystkim na cmentarzyskach, natomiast znacznie mniej chętnie podejmowano się badania osad. Z tego czasu pochodzą przede wszystkim sprawozdania z badań, jak też, mniej liczne monografie stanowisk. Od początku lat 60. notujemy także większe zainteresowanie pewnymi przekrojowymi zagadnieniami, które starano się przedstawić na bazie systematycznie powiększającej się bazie źródłowej. Można przypomnieć chociażby omówienia problemów gospodarki i struktury społecznej (GEDL 1961). Badania na cmentarzyskach stały się zachętą do prób rekonstrukcji stosunków społecznych (GEDIGA 1963) czy przedstawienia zwyczajów pogrzebowych charakterystycznych dla tego regionu (RÓŻYCKA 1968). Należy też wspomnieć o opracowaniach osadnictwa kultury łużyckiej na podstawie całości dostępnych w tym czasie źródeł na Śląsku Górnym (GEDL 1962) i środkowym (GEDIGA 1967), a także o badaniach nad jej regionalnym zróżnicowaniem (GEDIGA 1965). Na uwagę zasługują także prace, w których podjęto niezwykle trudne kwestie, a mianowicie dotyczące etnicznej tożsamości ludów zamieszkujących ziemie polskie co najmniej od starszej epoki brązu. Powstały one w ramach nurtu charakteryzującego się wskazywaniem na ciągłość zasiedlenia ziem polskich od pradziejów, a tym samym uzasadniających (Pra)słowiańskość tzw. ziem odzyskanych (KOSTRZEWSKI 1961; GARDAWSKI 1968). Stanowiska ze Śląska zostały ujęte w zbiorczym inwentarzu cmentarzysk kultury łużyckiej z terenu Polski oraz odegrały znaczną rolę w rekonstrukcji obrządku pogrzebowego tej kultury (MALINOWSKI 1961a; 1961b). Uwagę badaczy zwracały także kwestie sztuki i kultury duchowej, przy czym ta ostatnia rekonstruowana była przede wszystkim na podstawie cech obrządku pogrzebowego, a także specyficznych artefaktów (GEDIGA 1970). 235

Justyna Baron Pod względem zainteresowania badawczego, zaraz za cmentarzyskami plasowały się grody, które badano od lat 60. Rezultaty tych prac miały charakter przede wszystkim weryfikacyjny, a w ich rezultacie liczba ufortyfikowanych stanowisk kultury łużyckiej uległa znacznemu pomniejszemu. Stan rozpoznania grodów na Śląsku został szczegółowo przedstawiony w publikacji B. GEDIGI (1982), natomiast krytyczne uwagi dotyczące wnioskowania nt. funkcji grodów wobec słabego stopnia ich przebadania wyraził później A. MIERZWIŃSKI (1989). Na uwagę zasługuje także jedyne jak do tej pory studium osadnictwa kultury pomorskiej na Dolnym Śląsku (PAZDA 1970). Koniec lat 70. zaowocował wydaniem IV. tomu Prahistorii Ziem Polskich, który obejmował okresy od środkowego okresu epoki brązu po środkowy okres lateński (DĄBROWSKI, RAJEWSKI 1979). Podobnie jak w innych tomach tego dzieła, przedstawiono w nim sytuację kulturową na ziemiach polskich, a następnie omówiono poszczególne regiony. Poza omówieniem poszczególnych grup terytorialnych pióra A. Gardawskiego, w tomie znalazły się także uwagi na temat ogólnie rozumianych kwestii osadnictwa (BUKOWSKI 1979), zagadnień wytwórczości (GARDAWSKI 1979a), strefy wpływów i problem wymiany (GARDAWSKI 1979b), struktur społecznych (DĄBROWSKI 1979), sztuki (GARDAWSKI 1979c) i religii (GEDIGA 1979). Kolejne dekady charakteryzował dalszy przyrost ilościowy materiałów pochodzących głównie z cmentarzysk ciałopalnych, rzadziej z osad otwartych czy grodów. Cmentarzyska z terenu Śląska, stanowiące wg T. Malinowskiego 58% wszystkich cmentarzysk kultury łużyckiej w Polsce, dały podstawy do wnioskowania obrządku pogrzebowym, studiów nad periodyzacją i chronologią regionalną, wytyczania kierunków różnorakich wpływów i oddziaływań w dziedzinach zarówno kultury materialnej (GEDL 1991) jak i duchowej (GEGIDA 1980a). Rezultaty badań na cmentarzyskach zachęcały archeologów do prezentowania często bardzo interesujących ustaleń dotyczących wierzeń i praktyk kultowych (BUŚKO 1987; 1993). Osobny nurt badawczy to studia nad rozmaitymi grupami zabytków ruchomych pozyskiwanych najczęściej z grobów, dających podstawy do studiów nad różnymi dziedzinami wytwórczości, zdobnictwem i sztuką (np. JARYSZ 2001). Zróżnicowanie konstrukcji i wyposażenia grobów pozwoliły na badania struktur społecznych i liczebności populacji użytkujących cmentarzysko (GEDL - SZYBOWICZ 2002). Podjęto także analizy szczątków zwierzęcych, które odkryto na cmentarzyskach, a nierzadko w grobach ludzkich (ABŁAMOWICZ 1996). 236

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku Do nielicznych przypadków można zaliczyć badania kompleksów osadniczych w obrębie mikroregionów (np. DOMAŃSKA - LASAK 1997). Należy też wspomnieć dwutomowe studium omawiające osadnictwo w epoce brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim (LASAK 1996; 2001). Rezultaty badań nad dynamiką procesów osadniczych zostały przedstawione przez A. MIERZWIŃSKIEGO (1991; 1994). Część zabytków pochodzących ze Śląska została ujęta w kolejnych tomach serii Prähistorische Bronzefunde (np. GEDL 1984; 1988), opracowaniach skarbów (BLAJER 2001), a także znalazła swoje miejsce w badaniach nad sztuką pradziejową (GEDIGA 2001). W latach 80. i 90. mamy nie tylko do czynienia z kontynuacją wcześniejszych nurtów badawczych, ale jest to także czas refleksji nad stanem i potrzebami badań na stanowiskach z przedstawianego wycinka pradziejów (GEDIGA 1992). W kilku artykułach krytycznych zwrócono uwagę dysproporcję pomiędzy ilością materiału źródłowego, a formułowaniem się nowatorskich wniosków opartych na studiach nad tym materiałem, co prowadziło m.in. ujednolicenia interpretacji stwierdzanych faktów, a przez to do osłabienia ciekawości badawczej (MIERZWIŃSKI 1994, 5). Podjęto także dyskusję, nad zasadnością terminu kultura łużycka wpisującą się w ogólny nurt krytyki pojęcia kultury archeologicznej (GEDIGA 1980b). Od połowy lat 90. notujemy rozpoczęcie w Polsce wielkich inwestycji związanych z budową autostrad i obwodnic, które zapoczątkowały nowy rozdział w poznaniu stanowisk z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, zwłaszcza osad. Badania archeologiczne poprzedzające prace ziemne dały możliwość przeprowadzenia wykopalisk na niespotykaną dotąd skalę, co zaowocowało z jednej strony nowymi, spektakularnymi odkryciami takimi jak osada w Milejowicach, czy cmentarzysko w Domasławiu, pow. wrocławski, zmieniającymi dotychczasowy stan poznania kontaktów Śląska z obszarami oddziaływań tzw. cywilizacji halsztackiej (GEDIGA 2007, 2010). Z drugiej zaś strony, sama skala wykopalisk pozwoliła na podjęcie zupełnie nowych problemów badawczych, wiążących się przede wszystkim z rozplanowaniem przestrzennym dużych, najczęściej kilkuhektarowych stanowisk, odkrytych w okolicach Wrocławia takich jak np. w Polwicy i Skrzypniku, Milejowicach, Starym Śleszowie, Zabrodziu. Wyniki badań zweryfikowały chociażby dotychczasowe wnioski o powiązaniu osadnictwa z siecią rzeczną, i dowiodły, że znacznie ważniejszym czynnikiem determinującym gęstość zasiedlenia były żyzne gleby, podczas gdy wodę czerpano z licznie okrywanych studni, np. w Milejowicach, pow. wrocławski 237

Justyna Baron osady otwarte (open settlements) 1406 grody (fortified settlements) 27 cmentarzyska (cemeteries) 1651 skarby (deposits) 156 obiekty kultowe (kult sites) 8 punkty osadnicze nieokreślone (undetermined) 1963 Ryc. 1. Zestawienie stanowisk kultury łużyckiej na Śląsku pod względem ich funkcji (wg A. Mierzwińskiego 1997) Fig. 1. Types of Lusatian culture sites in Silesia according to their function (after Mierzwiński 1997) (por. BUGAJ - GEDIGA - KOSICKI - SZWED - ŻYGADŁO 2002). Wyniki wykopalisk na tych stanowiskach zostały już opublikowane, np. osada w Starym Śleszowie (np. KOPIASZ 2003). W przypadku kolejnych osad, przedstawiono na razie jedynie wybrane zagadnienia, jak np. organizacja przestrzenna (BARON 2005; BARON - GOLAŃSKI - SCHELLNER w druku), problemy socjotopografii (GEDIGA 2004), czy kwestie śladów wytwórczości garncarskiej (PARUZEL 2003). Liczne analizy przyrodnicze, do których badacze tej epoki wcześniej raczej odnosili się z dużą rezerwą, pozwoliły na rekonstrukcje paleośrodowiska oraz na podjęcie badań mieszczących się ogólnie w ramach archeologii krajobrazu. Ważną kwestią 238

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku jest zwrócenie uwagi na właściwie całkowicie dotąd pomijaną kwestię krzemieniarstwa z późnej epoki brązu (PŁONKA 1994; BRONOWICKI - MASOJĆ 2001). Nowatorskie podejście do ceramiki jako źródła archeologicznego zaprezentował A. MIERZWIŃSKI, który przedstawił społeczno-obrzędowe aspekty jej wytwórczości (2003). Podjęto także nową próbę analizy stylistycznej i kontekstualnej ceramiki malowanej (ŁACIAK 2010). Interesującym kierunkiem badawczym jest porównanie datowań C14 i tradycyjnych metod chronologii artefaktualnej uzyskiwanej w analizach stylistycznych wyposażenia grobowego. Na razie badania takie zostały przeprowadzone tylko dla Kietrza (CHOCHOROWSKI 2007), ale interesujące uzyskane wyniki pozwalają przypuszczać, że będą one kontynuowane także na innych stanowiskach. Podsumowując powyższe rozważania, należy się zastanowić w jaki sposób badano i bada się stanowiska z późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na Śląsku. Publikacje, które ukazały się od lat powojennych do czasów obecnych można najogólniej podzielić na następujące kategorie: sprawozdania z badań wykopaliskowych, studia osadnicze na poziomie mikro i makroregionów, studia nad wybranymi grupami obiektów i artefaktów, próby wnioskowania o kulturze duchowej i prace o charakterze syntetycznym. Wiele z nich ma charakter źródłoznawczy, wyraźnie ukierunkowany na przedstawienie kultury materialnej, cechujący się szczegółowym opisem analizowanych faktów. Przyglądając się uważnie wnioskom jakie z tych analiz płyną, można zauważyć jednak dość częste odnoszenie się do wcześniejszych interpretacji. W podejściu archeologów do eksplorowanych od kilku dekad cmentarzysk oraz wydobywanych szczątków ludzkich brakuje dość często refleksji oraz ustaleń natury etycznej, problem ten jednak wykracza znacznie poza badania stanowisk z epoki brązu na Śląsku. Dyskusje nad tą kwestią są niezwykle żywe w innych częściach Europy co najmniej od lat osiemdziesiątych (por. BAHN 1984). Doprowadziły one w wielu miejscach, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, do wydania odpowiednich aktów prawnych określających wymogi m.in. w zakresie eksploracji, konserwacji, przechowywania i ekspozycji szczątków ludzkich pozyskanych w trakcie wykopalisk archeologicznych (np. THE TREATMENT 2008). Ostatnie lata badań, zwłaszcza szerokopłaszczyznowych prac ratowniczych, pokazują jak wiele aspektów życia ludzi zamieszkujących Śląsk pod koniec epoki brązu było dotąd zupełnie nieznane lub poznane w znikomym stopniu. Można mieć nadzieję, że wyniki kompleksowych badań, nie tylko archeologicznych, pozwolą tą wiedzę znacznie poszerzyć. 239

Justyna Baron Literatura ABŁAMOWICZ, R. 1996: Kości zwierzęce w grobach kultury łużyckiej jako wyznaczniki wieku i płci zmarłego. In: Chochorowski, J. (ed.), Problemy epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, Księga jubileuszowa poświęcona Markowi Gedlowi. Kraków, 45-65. ARNDT, A. 1925: Oberschlesische Vor- und Frühgeschichte in volkstümlicher Darstellung. Dortmundt. BAGNIEWSKI, Z. 1965: Badania poszukiwawczo-weryfikacyjne w rejonie Bychowa i Żmigródka, pow. Milicz, Informator Konserwatora Zabytków Archeologicznych we Wrocławiu 18, 18. BAHN, P. 1984: Do not disturb? Archaeology and the rights of the dead, Oxford Journal of Archaeology 3 (1), 127-139. BARON, J. 2005: Przestrzenna organizacja osad ludności kultury łużyckiej. Przykład stanowiska w Polwicy na Śląsku, Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 4, Wrocław. BARON, J. - GOLAŃSKI, A. - SCHELLNER, K. w druku: Problem interpretacji osad z ogrodzeniami z wczesnej epoki żelaza na przykładzie stanowiska w Zabrodziu, pow. wrocławski, Sprawozdania Archeologiczne BLAJER, W. 2001: Skarby przedmiotów metalowych z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich. Kraków. BOEGE, W. 1934: Die Chronologie der jüngeren Bronzezeit in Mittelschlesien auf Grund der Grabfunde. Wrocław. BRONOWICKI, J. - MASOJĆ, M. 2001: Krzemienica mezolityczna oraz problematyka krzemieniarstwa z epoki kamienia i okresu halsztackiego ze stanowiska Zakrzów 6, pow. Krapkowice, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 43, 77-94. BUGAJ, E. - GEDIGA, B. - KOSICKI, A. - SZWED, R. - ŻYGADŁO, L. 2002: Badania ratownicze na stanowisku Milejowice, pow. Wrocław, w latach 1999-2001, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 44, 235-252. BUKOWSKI, Z. 1977: The Scythian influence in the area of Lusatian Culture. Wrocław. BUKOWSKI, Z. 1979: Problemy osadnictwa. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 221-256. BUŚKO, C. 1987: Rekonstrukcja niektórych elementów obrządku pogrzebowego ludności kultury łużyckiej, Silesia Antiqua 29, 59-94. BUŚKO, C. 1993: Symboliczny obraz świata. Z badań nad kurhanami ludności kultury łużyckiej, Studia Archeologiczne 24, 85-103. 240

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku CHOCHOROWSKI, J. 2007: Metodyczne i metodologiczne problemy datowania radiowęglowego pozostałości kremacji z grobów ciałopalnych kultury łużyckiej (na przykładzie materiałów z cmentarzyska w Kietrzu). In: Chochorowski, J. (ed.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w Europie. Księga poświęcona Profesorowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim. Kraków, 103-138. DĄBROWSKI, J. 1979: Struktury społeczne. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 290-308. DĄBROWSKI, J. - RAJEWSKI, Z. (eds.) 1979: Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk. DOMAŃSKA, J. - LASAK, I. 1997: Zespół osadniczy ludności kultury łużyckiej w Niesułowicach, woj. wrocławskie. Wrocław. GAŁUSZKA, A. - KALETYN, T. 1960: Archeologiczne badania terenowe służby konserwatorskiej prowadzone na Dolnym Śląsku w 1959 roku, Rocznik Wrocławski 3, 91-107. GARDAWSKI, A. 1968: Zagadnienie ciągłości osadniczej, kulturowej i etnicznej w międzyrzeczu Odry-Dniepru od II okresu epoki brązu do VI/VII wieku n.e. In: I Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej (14-18 IX 1965). Warszawa-Wrocław. GARDAWSKI, A. 1979a: Zagadnienia wytwórczości. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 257-278. GARDAWSKI, A. 1979b: Strefy wpływów i zagadnienia wymiany. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków- Gdańsk, 279-289. GARDAWSKI, A. 1979c: Sztuka plastyczna i figuralna kultury łużyckiej. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk, 309-314. GEDIGA, B. 1963: Cmentarzyska kultury łużyckiej w badaniach stosunków społecznych, Archeologia Polski 8, 7-61. GEDIGA, B. 1965: Zróżnicowanie kultury łużyckiej na Śląsku, Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia 3, 67-95. GEDIGA, B. 1967: Plemiona kultury łużyckiej w epoce brązu na Śląsku środkowym. Wrocław-Warszawa-Kraków. 241

Justyna Baron GEDIGA, B. 1970: Motywy figuralne w sztuce ludności kultury łużyckiej. Wrocław- Warszawa-Kraków. GEDIGA, B. 1979: Zagadnienia religii. In: Dąbrowski, J. - Rajewski, Z. (eds.), Prahistoria Ziem Polskich IV, Od środkowej epoka brązu do środkowego okresu lateńskiego. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 320-341. GEDIGA, B. 1980a: Zagadnienie badań religii ludności kultury łużyckiej. In: Gediga, B. - Leciejewicz, L. - Wojciechowski, W. (eds.), Rola oddziaływań kręgu halsztackiego w rozwoju społeczeństw epoki żelaza w Polsce zachodniej na tle środkowoeuropejskim. Wrocław, 183-193. GEDIGA, B. 1980b: Zagadnienie zakresu pojęcia kultura łużycka i jej wewnętrznego zróżnicowania. In: Gedl, M. (ed.), Zróżnicowanie wewnętrzne kultury łużyckiej. Kraków, 11-34. GEDIGA, B. 1982: Bronze und früheisenzeitliche Burgen in Schlesien. In: Beiträge zum bronzezeitlichen Burgenbau in Mitteleuropa. Berlin-Nitra, 177-188. GEDIGA, B. 1992: Badania nad osadnictwem pradziejowym na Śląsku. Problemy i perspektywy. In: Gediga, B. (ed.), Problemy badań nad osadnictwem pradziejowym. Wrocław, 39-60. GEDIGA, B. 2001: Uwagi o problematyce badań sztuki epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. In: Gediga, B. - Mierzwiński, A. - Piotrowski, W. (eds.), Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Wrocław- Biskupin, 11-23. GEDIGA, B. 2004: Problemy socjotopografii osad ludności kultury łużyckiej. In: Kazdová, E. - Měřínský, P. - Šabatová, K. (eds.), K poctě Vladimíru Podborskému. Brno, 409-418. GEDIGA, B. 2007: Problemy obrazu kultury wczesnej epoki żelaza na Śląsku w świetle nowych badań terenowych, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 49, 123-146. GEDIGA, B. 2010: Śląsk regionalna prowincja kultury halsztackiej. In: Gediga, W. - Piotrowski, W. (eds.), Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza. Biskupin-Wrocław, 187-218. GEDL, M. 1961: Uwagi o gospodarce i strukturze społecznej ludności kultury łużyckiej w południowej Polsce. Kraków. GEDL, M. 1962: Kultura łużycka na Górnym Śląsku. Wrocław. GEDL, M. 1979: Stufengliederung und Chronologie des Graberfeldes der Lausitzer Kultur in Kietrz. Prace Archeologiczne 27. Kraków. GEDL, M. 1984: Die Messer in Polen. PBF 7/4. München. GEDL, M. 1988: Die Toilettengeräte in Polen. PBF 15/1. München. GEDL, M. 1991: Die hallstatteinflusse auf den polnischen Gebieten in der Fruheisenzeit. Prace Archeologiczne 48. Kraków. 242

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku GEDL, M. - SZYBOWICZ, B. 2002: Badania nad zróżnicowaniem struktury demograficznej i stanu biologicznego populacji kultury łużyckiej, zamieszkałych w różnych warunkach środowiskowych. In: Gedl, M. (ed.), Wielkie cmentarzyska z Epoki Brązu i Wczesnej Epoki Żelaza. Warszawa, 63-72. GESCHWENDT, F. 1932: Siedlungsgeschichtliche im Oder-Weidetal bei Gross Breslau, Altschlesien 4, 14-29. GESCHWENDT, F. 1937: Vorgeschichtliche Burgen inschlesien, Altschlesien 7 (1), 28-33. GLASER, R. 1937: Die bemalte Keramik der frühen Eisenzeit in Schlesien. Lipsk. HELLMICH, M. 1923: Die Besiedlung Schlesiens in vor and frühgeschichtlicher Zeit, Wrocław. JAHN, M. 1932: Die Vorgeschichte des schlesischen Sudetengebiets, Altschlesien 4, 1-13. JAMKA, R. 1948: Śląsk w zaraniu dziejów w świetle wykopalisk. In: Oblicze ziem odzyskanych. Dolny Śląsk, t. 2. Wrocław-Warszawa. JARYSZ, R. 2001: Motywy ornamentacyjne na Śląskiej ceramice malowanej. In: Gediga, B. - Mierzwiński, A. - Piotrowski, W. (eds.). Sztuka epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej. Wrocław-Biskupin, 325-336. JASKANIS, D. (ed.) 1996: Archeologiczne Zdjęcie Polski metoda i doświadczenia. Próba oceny. Warszawa. KALETYN, T. 1964: Pracownia odlewnicza na osadzie kultury łużyckiej w Dębnicy, pow. Trzebnica, Wiadomości Archeologiczne 30, 289-303. KIARSZYS, G. 2005: Osadnictwo czy krajobraz kulturowy: konsekwencje poznawcze korelacji wyników badań powierzchniowych i rozpoznania lotniczego. In: Nowakowski, J. - Prinke, A. - Rączkowski, W. (eds.), Biskupin.. i co dalej? Zdjęcia lotnicze w polskiej archeologii. Poznań, 389-395. KOPIASZ, J. 2003: Osada kultury łużyckiej na wielokulturowym stanowisku Stary Śleszów 17, powiat Wrocław, Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 2, Wrocław, 101-226. KOSTRZEWSKI, J. 1933: Pradzieje Śląska. In: Kutrzeba, S. (ed.), Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1. Kraków, 89-122. KOSTRZEWSKI, J. 1961: Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach (od połowy II tysiąclecia p.n.e. do wczesnego średniowiecza). Poznań. LASAK, I. 1996: Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim, cz. I Materiały źródłowe. Wrocław. LASAK, I. 2001: Epoka brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim, cz. II Zagadnienia kulturowo-osadnicze. Wrocław. 243

Justyna Baron ŁACIAK D. 2010. Nadodrzańska strefa ceramiki malowanej z wczesnej epoki żelaza w świetle oddziaływań kulturowych. In: Gediga, B. - Piotrowski, W. (eds.), Rola głównych centrów kulturowych w kształtowaniu oblicza kulturowego Europy Środkowej we wczesnych okresach epoki żelaza. Biskupin- Wrocław, 299-316. MALINOWSKI, T. 1961a: Katalog cmentarzysk ludności kultury łużyckiej w Polsce, t. I-II. Warszawa. MALINOWSKI, T. 1961b: Obrządek pogrzebowy ludności kultury łużyckiej w Polsce, Przegląd Archeologiczny 14, 5-135. MIERZWIŃSKI, A. 1989: Funkcja grodów ludności kultury łużyckiej w świetle badań tych obiektów na Śląsku. In: Gediga, B. (ed.), Studia nad grodami epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie środkowej. Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, 185-207. MIERZWIŃSKI, A. 1991: Z badań nad osadnictwem ludności kultury łużyckiej na Śląsku. Uwagi polemiczne, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 32, 337-355. MIERZWIŃSKI, A. 1994: Przemiany osadnicze społeczności kultury łużyckiej na Śląsku. Wrocław. MIERZWIŃSKI, A. 1997: Mapa G: Osadnictwo kultury łużyckiej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza /1300 400 lat p. n. e., Arkusz 73 Prahistoria. In: Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego. Wrocław. MIERZWIŃSKI, A. 2003: Znaki utrwalone w glinie. Społeczno-obrzędowe aspekty działań wytwórczych końca epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Model nadodrzański. Wrocław. NIESIOŁOWSKA-WĘDZKA, A. 1974: Początki i rozwój grodów kultury łużyckiej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. NOSEK, S. 1948: Zagadnienie Prasłowiańszczyzny w świetle prehistorii, Światowit 19, 1-77. PARUZEL, P. 2003: Miejsca związane z wytwarzaniem ceramiki na osadzie łużyckiej ze stanowiska Zakrzów 41, pow. Krapkowice, Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 2, Wrocław, 233-252. PAZDA, S. 1970: Ze studiów nad kulturą wschodniopomorską na Dolnym Śląsku, Archeologia Polski 15, 89-113. PŁONKA, T. 1994: Wyroby krzemienne z osady kultury łużyckiej w Rajczynie 28, woj. wrocławskie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 35, 259-272. RASCHKE, G. 1932: Das Ende der Lausitzer Kultur in Schlesien. Wrocław. RICHTER, J. 1909: Schlesische Hügelgräben, Schlesiens Vorzeit 5, 28-40. RÓŻYCKA, T. 1968: Zwyczaje pogrzebowe plemion kultury łużyckiej na Śląsku, Z Otchłani Wieków 34, 262-265. SEGER, H. 1936: Schlesische Hortfunde aus der Bronze- und frühen Eisenzeit, Altschlesien 6, 85-182. 244

Późna epoka brązu i wczesna epoka żelaza na Śląsku THE TREATMENT 2008: The Treatment in Human Remains in the care of Oxford Archaeology. Policy document, http://thehumanjourney.net/images/stories/burials/policy_document.pdf accessed 11/07/2011 UHTENWOLDT, H. 1938: Die Burgverfassung in der Vorgeschichte und Geschichte Schlesiens. Wrocław. ZOTZ, F.L. 1930: Hügelgräberaufnahme in Schlesien, Altschlesische Blätter 5, 81-84. LATE BRONZE AND EARLY IRON AGE IN SILESIA, SOUTH-WESTERN POLAND Silesia has always been an area of special interests for archaeologists dealing with the Bronze Age and early Iron Age. That results from abundant and diverse archaeological sites which enabled to develop many models on settlement patterns, artefact studies, technology, beliefs ect. This paper do not aim at presenting a complete list of excavated and published sites and materials but focuses on main problems taken up by several generations of archaeologists and refer to applied methods and achieved results. While discussing the main issues in studies on late Bronze Age in Silesia, we deal mostly with one archaeological culture i.e. the Lusatian culture, and with smaller number of sites defined as representing the Billendorf and Pomeranian cultures. All the publications on these materials might be divided into following types: excavation reports, settlement studies, artefact analysis and general studies. Most of them represent publications focusing on excavated archaeological evidence, containing detailed descriptions, comparisons and analysis of connections between studied artefacts or phenomena. Such analytical works resulted in general conclusions on directions and intensity of various cultural influences between cultural centres and role of Silesia in Bronze Age Central Europe. Rescue excavations carried out for several years have opened a new chapter in Silesian archaeology and significantly changed our knowledge of Bronze Age sites. This has resulted from the scale of the excavations which enabled large areas to be uncovered and refers to settlements in particular, previously excavated to a small degree compared to cemeteries. Spectacular recent discoveries from Silesia such as several fenced settlements 245

Justyna Baron (Milejowice, Stary Śleszów, Zabrodzie) and a Hallstatt cemetery with richly furnished graves at Domasław near Wrocław compel archaeologists to revise their opinions on connections between the Hallstatt culture and southwestern Poland. Doubtless they improve our knowledge on the scale of cultural transformations at the dawn of the Iron Age. Justyna Baron Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48 50-139 Wrocław Polska justyna.baron@gmail.com 246