INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY STAN FITOSANITARNY ROŚLIN UPRAWNYCH W POLSCE W ROKU 2009 I SPODZIEWANE WYSTĄPIENIE AGROFAGÓW W 2010 Program Wieloletni 2006-2010 3.11. Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe. Poznań, 2010
INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Dyrektor Prof. dr hab. Marek Mrówczyński Zakład Upowszechniania Wydawnictw i Współpracy z Zagranicą Kierownik Zakładu dr Stefan Wolny Zespół Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów IOR w Poznaniu Autorzy: doc. dr hab. Felicyta Walczak dr Magdalena Jakubowska mgr Kamila Rosiak dr Anna Tratwal dr Jan Złotkowski Na podstawie materiałów uzyskanych od Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz obserwacji własnych Opracowanie zbiorowe pod redakcją: doc. dr hab. Felicyty Walczak ISSN 1898-7419 Nakład 500 egz. Opracowanie graficzne i skład: Jolanta Kiziak Druk: TOTEM, ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław, tel. (052) 354 00 40, http://www.totem.com.pl
SPIS TREŚCI strona Felicyta Walczak Wstęp...4 Felicyta Walczak Charakterystyka pogody w Polsce w roku 2009.. 5 Anna Tratwal, Felicyta Walczak, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin zbożowych pszenica ozima...15 Anna Tratwal, Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin zbożowych kukurydza...25 Magdalena Jakubowska, Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin okopowych ziemniak...28 Magdalena Jakubowska, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin okopowych burak cukrowy...31 Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin przemysłowych rzepak...34 Anna Tratwal, Magdalena Jakubowska, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin warzywnych...40 Kamila Rosiak Choroby i szkodniki roślin sadowniczych...45 Mapy i wykresy...53 Skorowidz polskich nazw chorób...102 Skorowidz łacińskich nazw sprawców chorób...102 Skorowidz polskich nazw szkodników...102 Skorowidz łacińskich nazw szkodników...103 Spis map szkodliwość agrofagów w roku 2009 (polska i łacińska nazwa agrofaga)...104 Spis wykresów średnie roczne temperatury powietrza oraz sumy opadów w latach 1991-2009 (meteorologia).106 Spis wykresów średnia dla Polski szkodliwość agrofagów na przestrzeni kilkunastu lat (polska i łacińska nazwa agrofaga...107 Literatura...110
WSTĘP Dziękujemy pracownikom Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa z terenu całej Polski za przeprowadzenie ogólnokrajowego monitoringu szkodliwości gospodarczo ważnych agrofagów. Dzięki monitoringowi możliwe jest realizowanie zadania 3.11. w ramach Programu Wieloletniego pt. Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe (w oparciu o wyniki obserwacji przeprowadzone przez pracowników Wojewódzkich Inspektoratów Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz ich delegatur i oddziałów terenowych przekazane do IOR, a także na podstawie obserwacji własnych). Wszystkie obserwacje, dotyczące oceny szkodliwości agrofagów roślin uprawnych, zostały wykonane według metodyk zawartych w instrukcjach dla służby ochrony roślin z zakresu prognoz, sygnalizacji i rejestracji oraz aneksach (1976, 1993, 1998) i poradnikach opracowywanych w IOR (2006-2009). Wyniki obserwacji przekazane w roku 2009 w formie raportów z Oddziałów Terenowych Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa do Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, są materiałami źródłowymi tworzonej komputerowej bazy danych, uzupełnianej obserwacjami własnymi pracowników Zakładu. Po przetworzeniu zaktualizowanej bazy danych uzyskano tabele z procentami szkodliwości agrofagów (które porównane zostały do wyników obserwacji, analogicznie przeprowadzonych, w roku 2008), mapy obrazujące rejonizację nasilenia występowania (na mapach przedstawione są średnie procenty szkodliwości dla Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa i ich Delegatur) oraz wykresy (na których przedstawiono średnią dla Polski szkodliwość w poszczególnych latach, począwszy od roku 1991 lub od roku rozpoczęcia monitorowania danego agrofaga do roku 2009). Opracowany Stan fitosanitarny roślin uprawnych w Polsce w roku 2009 i spodziewane wystąpienie agrofagów w 2010 przedstawia obraz zmian dotyczących rejonizacji i rozprzestrzeniania chorób i szkodników roślin zbożowych (w tym kukurydzy), okopowych (ziemniaka, buraka cukrowego), przemysłowych (rzepaku), warzywnych (pomidora, ogórka, cebuli, kapusty, marchwi) i sadowniczych (jabłoni, śliwy, czereśni i wiśni, truskawki) oraz sugestie prognozowe na rok 2010. 4
CHARAKTERYSTYKA POGODY W POLSCE W ROKU 2009 Wykresy 1-5 W styczniu na ogół było chłodno z niewielkimi opadami. Miejscami było mroźno i skrajnie sucho a miejscami warunki termiczno opadowe były zbliżone do norm. Najwyższe miesięczne sumy opadów zanotowano w Bielsku- Białej (46,1 mm i 111% normy), Elblągu (42,4 mm i 107% normy), w Nowym Sączu (38,0 mm i 120% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Świnoujściu (9,5 mm i 23% normy), w Płocku (12,1 mm i 47% normy), w Szczecinie (12,6 mm i 33% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 9 w Poznaniu do 21 w Częstochowie. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od -4,3 C w Jeleniej Górze i Kłodzku do 0,5 C na Helu. Wartości te były zbliżone lub nieco niższe od norm. Odchylenia od norm wynosiły od -2,7 C w Jeleniej Górze do 0,5 C w Krośnie. Rozkład temperatury w czasie był zróżnicowany. Najchłodniej było w pierwszej połowie stycznia. Najniższa temperatura wystąpiła 6 stycznia, temperatura minimalna kształtowała się od -25,1 C w Białymstoku do -3,5 C na Helu, a maksymalna od -15,5 C w Terespolu do -2,1 C na Helu. Najwyższą temperaturę zanotowano 24 stycznia. Temperatura minimalna wynosiła od -0,1 C w Katowicach do 6,8 C w Krośnie, a temperatura maksymalna od 1,6 C w Białymstoku do 7,5 C w Krośnie i Lesku. W styczniu panowały zróżnicowane warunki dla zimowania roślin. W pierwszej dekadzie miesiąca przebieg pogody stwarzał okresami zagrożenie dla upraw. Występujące duże spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu poniżej -25,0 C, miejscami do -30,0 C i poniżej (-31,4 C w Jeleniej Górze) przy niewielkiej na ogół pokrywie śnieżnej przyczyniły się do nadmiernego wychłodzenia wierzchniej warstwy gruntu. Temperatura gleby na głębokości węzła krzewienia w wielu rejonach kraju opadała poniżej wartości krytycznych dla roślin. Stwarzało to niebezpieczeństwo przemarznięcia roślin głównie na plantacjach rzepaku i jęczmienia ozimego. W trzeciej dekadzie miesiąca, nastąpił wzrost temperatury powietrza, który przyczynił się do zakłócenia zimowej przerwy wegetacji. W wyniku ocieplenia nastąpiło topnienie śniegu i rozmarzanie gruntu. Okresami silne wiatry powodowały przemieszczanie śniegu, tworząc miejscami zaspy lub osłaniając rośliny i narażając je na wysmalanie. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach oceniany był jako dobry. 5
W lutym panowała pogoda zmienna. Występowały kilkudniowe okresy chłodu i ciepła. Opady miały postać śniegu, deszczu że śniegiem oraz deszczu a miesięczne sumy opadu zbliżone były do norm wieloletnich lub wyższe. Najwyższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Jeleniej Górze (68,0 mm i 226% normy), w Katowicach (66,7 mm i 184% normy), w Tarnowie (53,5 mm i 178% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów zanotowano w Nowym Sączu (16,9 mm i 61% normy), w Płocku (20,1 mm i 93% normy), we Włodawie (20,5 mm i 104% normy). W ciągu całego miesiąca na obszarze Polski utrzymywała się okresowo pokrywa śnieżna od kilku do ponad 30 centymetrów. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od -3,3 C w Suwałkach do 0,5 C w Słubicach. Wartości te były zbliżone do norm lub nieco niższe od norm. Odchylenia od norm wynosiły od -1,4 C w Gdańsku do 0,9 C w Terespolu i Włodawie. Rozkład temperatury w czasie i na obszarze kraju był zróżnicowany. Najniższą temperaturę zanotowano 22 lutego, minimalna temperatura wynosiła od -20,4 C w Suwałkach do -2,4 C w Świnoujściu a maksymalna od -4,6 C w Suwałkach i Rzeszowie do 3,8 C w Słubicach. Najwyższa temperatura wystąpiła 7 lutego. Minimalna temperatura wynosiła od -2,8 C w Jeleniej Górze do 10,0 C w Bielsku-Białej, a maksymalna temperatura od 0,8 C w Świnoujściu do 15,8 C w Poznaniu. Przebieg pogody w lutym na przeważającym obszarze kraju nie stwarzał większego zagrożenia dla zimujących roślin. Na początku trzeciej dekady wystąpiły krótkotrwałe spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu dochodzące do -20,0 C i poniżej. Występowały głównie w rejonach wschodniej połowy Polski, gdzie zalegała dość gruba pokrywa śnieżna, która chroniła oziminy przed nadmiernym wychłodzeniem i obniżeniem się temperatury gleby na głębokości węzła krzewienia do wartości krytycznych dla roślin. Niekorzystnym zjawiskiem mogły być silne, suszące wiatry mogące powodować wysmalanie roślin. Stan ziemniaków w kopcach oceniany był jako dobry. Na terenie kraju w marcu panowała zmienna pogoda. Pod względem opadów w większości rejonów Polski marzec był skrajnie wilgotny, pod względem temperatury nie odstępował od normy. Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły w Suwałkach (37,2 mm i 108% normy), w Warszawie (43,5 mm i 155% normy) i w Toruniu (44,5 mm i 160% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 15 w Warszawie do 24 Krakowie. Pokrywa śnieżna utrzymywała się przez cały miesiąc w górach i na pogórzu oraz lokalnie na krańcach wschodnich. 6
Średnia miesięczna temperatura powietrza w Polsce centralnej i południowo-wschodniej była nieco niższa od norm wieloletnich, a w pozostałych rejonach przewyższała normy, wahała się od -0,5 C w Zakopanem do 4,5 C w Szczecinie i Wrocławiu. Odchylenia od norm wyniosły od -0,8 C w Zakopanem do 0,7 C w Szczecinie. Najniższą temperaturę -13,7 C zanotowano 2 marca w Suwałkach, a najwyższą 16,3 C 28 marca w Tarnowie. Przebieg pogody w marcu nie stwarzał na ogół zagrożenia dla zimujących roślin. Z pierwszych informacji wynika że stan ozimin po przezimowaniu oceniano jako dobry i średni. W wielu rejonach kraju w drugiej połowie trzeciej dekady, nastąpiło ruszenie wegetacji roślin ozimych i trwałych użytków zielonych. Przystąpiono do pierwszych wiosennych prac polowych. Pod koniec miesiąca lokalnie w zachodnich rejonach rozpoczęto siew owsa. Stan ziemniaków przechowywanych w kopcach był na ogół dobry. Miejscami informowano z województw: zachodniopomorskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego, opolskiego i podkarpackiego o porastaniu zakopcowanych bulw. Kwiecień był bardzo ciepły w porównaniu z wartościami średnimi z wielolecia. Pod względem opadów może być zaliczony jako skrajnie suchy, a w Wielkopolsce jako bardzo suchy. Największe sumy opadów zanotowano na stacjach synoptycznych w Lesku (26,2 mm i 45% normy) i w Krośnie (22,1 mm i 36% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów, poniżej 1 mm wystąpiły w Kozienicach (0,1 mm i 0,2% normy), w Sulejowie (0,1 mm i 0,3% normy), w Nowym Sączu (0,2 mm i 0,4% normy), w Katowicach (0,4 mm i 0,8% normy), w Lublinie (0,4 mm i 0,9% normy), w Wieluniu (0,4 mm i 1% normy), w Toruniu (0,5 mm i 1,7% normy), w Gdańsku (0,8 mm i 2,8% normy). W Kaliszu opadu nie zanotowano. Liczba dni z opadem wahała się od 0 w Kaliszu do 6 w Lesku i Kłodzku. Średnia miesięczna temperatura powietrza w Polsce była na ogół znacznie wyższa od norm wieloletnich i wahała się od 8,0 C na Helu do 12,7 C w Zielonej Górze. Najniższa temperatura minimalna -5,0 C, wystąpiła 20 kwietnia w Toruniu, najwyższa 13,6 C, 29 kwietnia w Słubicach. Temperatura maksymalna zawierała się w przedziale od 5,2 C w Gdańsku (19.04) do 26,4 C w Kętrzynie (29.04) oraz w Gorzowie, Ostrołęce i Terespolu (30.04). Odchylenia od norm wyniosły od 2,3 C w Kołobrzegu, Gdańsku, Białymstoku i Kozienicach do 4,8 C w Zielonej Górze, Częstochowie i Bielsku- Białej. W kwietniu bardzo ciepła i słoneczna pogoda przyczyniła się do znacznego przyspieszenia tempa wzrostu rozwoju roślin. Powszechnie przystąpiono do wiosennych prac polowych. Bardzo duży niedobór opadów w kwietniu spowodował znaczne pogorszenie warunków 7
wilgotnościowych gleby. Prawie w całym kraju zaznaczyło się przesuszenie wierzchniej warstwy gruntu. Stan upraw ozimych oceniano przeważnie jako dobry. Miejscami w drugiej, a w wielu rejonach kraju w trzeciej dekadzie kwietnia żyto i pszenżyto jak również pszenica ozima weszły w fazę strzelania w źdźbło. Lokalnie pod koniec kwietnia żyto i pszenżyto zaczęło się kłosić. W drugiej dekadzie miesiąca rozpoczęło się wykształcanie pąków kwiatowych na plantacjach rzepaku ozimego. Pod koniec kwietnia obserwowano kwitnienie rzepaku. Rozpoczęte lokalnie pod koniec marca siewy zbóż jarych na przeważającym obszarze kraju wykonano w pierwszej i drugiej dekadzie miesiąca. Do 30 kwietnia w całym kraju dobiegły końca siewy owsa, pszenicy jarej i jęczmienia jarego. Miejscami w pierwszej, a powszechnie w drugiej i trzeciej dekadzie kwietnia sadzono ziemniaki. Wcześniej posadzone ziemniaki zaczęły wschodzić. W pierwszej połowie miesiąca rozpoczęto siew buraków cukrowych. Miejscami buraki wzeszły. Z powodu niedostatecznego uwilgotnienia gleby wschody roślin okopowych opóźniały się. W drugiej połowie kwietnia rozpoczęto siew kukurydzy uprawianej na zielonkę i na ziarno. W trzeciej dekadzie miesiąca prawie w całej Polsce zakwitły drzewa owocowe. W maju temperatura powietrza zbliżona była do wartości średnich z wielolecia. Często występowały opady, miejscami intensywne oraz burze. Miesięczne sumy opadów były na ogół zbliżone do norm, tylko miejscami znacznie wyższe. Najwyższe sumy miesięczne opadu zanotowano: w Jeleniej Górze (124,8 mm i 191% normy), w Krośnie (122,1 mm i 126% normy), w Tarnowie (120,4 mm i 154% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły: w Katowicach (37,6 mm i 49% normy), w Łodzi (45,3 mm i 86% normy), w Ustce (44,1 mm i 104% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 11 w Kętrzynie do 20 w Kielcach. Średnia miesięczna temperatura powietrza była zbliżona do norm wieloletnich i wahała się od 10,9 C w Łebie do 14,2 C we Wrocławiu. Odchylenia od norm wynosiły od 0,7 C w Katowicach, Bielsku- Białej i Wrocławiu do -0,6 C w Białymstoku i Włodawie. Najniższą temperaturę zanotowano 14 maja, kiedy to temperatura minimalna kształtowała się od -1,7 C w Kielcach do 6,1 C w Gdańsku, a temperatura maksymalna od 11,4 C w Gdańsku do 18,0 C w Opolu. Najwyższą temperaturę zanotowano 26 maja, temperatura minimalna kształtowała się od 3,9 C w Łebie do 14,6 w Zielonej Górze, temperatura maksymalna od 21,7 C w Suwałkach do 30,3 C w Słubicach. 8
Ciepłe dni na początku maja przyczyniły się do przyspieszenia wegetacji roślin. W drugiej dekadzie w wyniku chłodów tempo wzrostu i rozwoju roślin uległo spowolnieniu. Stopień uwilgotnienia wierzchniej warstwy gleby na początku miesiąca na znacznym obszarze kraju był niedostateczny. Występujące głównie w trzeciej dekadzie maja opady, wpłynęły korzystnie na stan uwilgotnienia wierzchniej warstwy gleby. W ciągu miesiąca powszechnie trwało kwitnienie rzepaku ozimego. W trzeciej dekadzie, miejscami, rozpoczęła się wstępna faza dojrzewania rzepaku ozimego. Lokalnie, na początku miesiąca trwało jeszcze strzelanie w źdźbło żyta i pszenżyta. W drugiej i trzeciej dekadzie maja w całym kraju zboża zaczęły się kłosić, a pod koniec miesiąca rozpoczęło się ich kwitnienie. W pierwszej dekadzie maja pszenica ozima znajdowała się jeszcze w fazie strzelania w źdźbło. W połowie miesiąca rozpoczęło się jej kłoszenie a miejscami zakwitła w ostatnich dniach maja. Miejscami w pierwszej, a prawie w całym kraju w drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca zboża jare weszły w fazę strzelania w źdźbło. Miejscami pod koniec maja rozpoczęło się kłoszenie jęczmienia jarego, pszenicy jarej i owsa. W pierwszej dekadzie maja zakończono sadzenie ziemniaków. Na początku maja dobiegł końca siew buraków cukrowych. W pierwszej dekadzie maja zakończono na ogół siew kukurydzy na zielonkę i na ziarno. Powszechnie trwało kwitnienie drzew owocowych, które dobiegło końca przeważnie w drugiej dekadzie maja. Temperatura powietrza w czerwcu była zbliżona lub nieco niższa od wartości średnich z wielolecia. Często występowały opady, miejscami intensywne oraz burze, lokalnie połączone z gradem. Liczba dni z opadem wahała się od 14 w Świnoujściu do 26 w Wieluniu. Opady wyższe od norm wystąpiły na południu i południowym wschodzie. Najwyższa suma miesięczna opadów zanotowana została w Bielsku-Białej 250,1 mm, co stanowiło 187,2% normy. Najniższa suma opadów wystąpiła w Łebie i wyniosła 53,0 mm, co stanowiło 97,8% normy. Najwyższe dodatnie odchylenie temperatury od normy odnotowano w Lesku (0,3 C), odchylenie ujemne (-1,2 C) w Kołobrzegu oraz (-1,0 C) w Toruniu, Zielonej Górze i Kaliszu. Najwyższą średnią miesięczną temperaturę 16,6 C odnotowano w Rzeszowie, a najniższą 13,4 C w Łebie. Najwyższą maksymalną temperaturę odnotowano w czerwcu 30,1 C w Warszawie i Rzeszowie 30 czerwca. Najniższa minimalna temperatura -1,5 C wystąpiła w Jeleniej Górze 6 czerwca. Częste opady w czerwcu poprawiły stan uwilgotnienia wierzchniej warstwy gleby. W wielu rejonach, gdzie opady były obfite, na polach 9
pojawił się nadmiar wody. Opady wpłynęły korzystnie na poprawę stanu roślin okopowych, kukurydzy, trwałych użytków zielonych. W ciągu miesiąca w całym kraju dojrzewał rzepak ozimy. W pierwszej i drugiej dekadzie czerwca kwitło żyto i pszenżyto. Okresowo wysoka wilgotność i niska temperatura powietrza stwarzały niezbyt korzystne warunki zapylania roślin. Miejscami w drugiej, a na znacznym obszarze kraju, w trzeciej dekadzie czerwca, rozpoczęła się wstępna faza dojrzewania żyta i pszenżyta. W ciągu miesiąca kwitła pszenica ozima. Lokalnie w drugiej dekadzie, a w wielu rejonach kraju pod koniec czerwca zaczęła dojrzewać pszenica ozima. W pierwszej i drugiej dekadzie trwała faza kłoszenia zbóż jarych. W połowie miesiąca pszenica jara, jęczmień jary i owies rozpoczęły kwitnienie. W trzeciej dekadzie czerwca prawie w całym kraju zakwitły ziemniaki. W ciągu miesiąca na plantacjach roślin okopowych przeprowadzono prace pielęgnacyjne. Wykonano drugie obsypywanie ziemniaków oraz kończono przerywkę buraków cukrowych. Kukurydza uprawiana na zielonkę i na ziarno lokalnie pod koniec czerwca rozpoczęła fazę wykształcania kolb. Napłynęły liczne informacje o gniciu i pękaniu owoców na drzewach z powodu nadmiaru wilgoci. Lipiec na południowym wschodzie Polski był bardzo ciepły, na pozostałym obszarze ciepły. Największe odchylenia temperatury powyżej normy odnotowano w Bielsku-Białej (2,4 C), a najniższe w Toruniu i Zielonej Górze (0,9 C). Najwyższą średnią miesięczną temperaturę odnotowano w Tarnowie (20,4 C), najniższą w Jeleniej Górze (17,4 C). Najwyższą maksymalną temperaturę odnotowano w Krakowie 23 lipca (34,0 C), najniższą minimalną w Kłodzku 27 lipca (6,1 C), w Zakopanem (5,4 C). Na przeważającym obszarze Polski lipiec był wilgotny i bardzo wilgotny, lokalnie w województwie lubuskim i mazowieckim skrajnie wilgotny. Jedynie miejscami na zachodzie, na krańcach wschodnich i południowym wschodzie kraju był suchy i bardzo suchy. Występowały gwałtowne burze z intensywnymi opadami deszczu powodujące lokalne podtopienia i powodzie. Najwyższą sumę miesięczną opadów zanotowano w Słubicach 201,6 mm (318% normy), najniższą we Włodawie 39,7 mm (51% normy). Przebieg pogody w lipcu był korzystny dla wegetacji roślin. Opady w ciągu miesiąca wpłynęły korzystnie na wzrost i rozwój roślin okopowych, trwałych użytków zielonych oraz kukurydzy, utrudniały przeprowadzenie prac polowych. Stopień uwilgotnienia ornej warstwy był dostateczny dla roślin w całej Polsce. W wielu rejonach kraju, głównie w południowych, wystąpiły przejściowo nadmiary wody na polach. 10
Rozpoczęty lokalnie zbiór rzepaku ozimego w pierwszej dekadzie trwał na terenie prawie całego kraju w drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca. W całym kraju w lipcu trwało dojrzewanie żyta, pszenżyta oraz pszenicy ozimej. W wielu rejonach Polski w trzeciej dekadzie lipca, przystąpiono do zbioru zbóż ozimych. Powszechnie trwało dojrzewanie zbóż jarych. Lokalnie pod koniec miesiąca przystąpiono do zbioru jęczmienia jarego i owsa. W pierwszej dekadzie lipca w całym kraju kwitły ziemniaki. Warunki zawiązywania i przyrostu bulw były korzystne ale sprzyjały rozwojowi zarazy ziemniaka. W wielu rejonach kraju wystąpiło porażenie roślin tą chorobą. Napłynęły informacje o przedwczesnym zasychaniu naci ziemniaczanej. Lokalnie pod koniec miesiąca rozpoczęto wykopki wczesnych odmian. Trwało wykształcanie kolb na plantacjach kukurydzy na zielonkę i na ziarno. W sierpniu średnia temperatura powietrza na przeważającym obszarze Polski przewyższała normy wieloletnie (1971-2000), tylko na północnym wschodzie była w normie lub nieznacznie poniżej normy (w Suwałkach i Terespolu była równa normie wieloletniej, w Białymstoku i Mikołajkach była nieznacznie, o 0,1 C, poniżej zera). Najniższą temperaturę minimalną zanotowano w Jeleniej Górze 4,6 C (24 sierpnia), najwyższą maksymalną 33,1 C we Wrocławiu (2 sierpnia). W Warszawie najniższą temperaturę minimalną odnotowano 31 sierpnia (8,8 C) a najwyższą temperaturę maksymalną 16 i 26 sierpnia (29,5 C). Średnia miesięczna temperatura w Warszawie wynosiła 18,6 C i była wyższa od normy wieloletniej o 0,9 C. Pod względem opadowym sierpień był bardzo wilgotny na północnym wschodzie oraz w Beskidzie Sądeckim, w centrum i na Nizinie Szczecińskiej wilgotny, na Dolnym Śląsku, Lubelszczyźnie oraz w Małopolsce normalny, na pozostałym obszarze suchy, tylko na Opolszczyźnie i Ziemi Lubuskiej skrajnie suchy. Opady były na ogół niewielkie, lokalnie bardziej intensywne (głównie o charakterze burzowym). Warunki agrometeorologiczne występujące w sierpniu były na ogół korzystne dla rolnictwa. Ciepłe i słoneczne dni w większości miesiąca bez deszczu sprzyjały dojrzewaniu zbóż i stwarzały korzystne warunki, głównie dla żniw i sianokosów. Nastąpiło pogorszenie stanu uwilgotnienia gleby. W wielu rejonach kraju wystąpiły niedobory wody zwłaszcza na Opolszczyźnie i Ziemi Lubuskiej w ornej warstwie gruntu. W sierpniu przeprowadzono żniwa zbóż ozimych i jarych. Prawie w całym kraju do 20 sierpnia zakończono sprzęt żyta, pszenżyta, oraz 11
pszenicy ozimej. Do końca sierpnia zakończono zbiór pszenicy jarej, jęczmienia jarego i owsa. W pierwszej dekadzie sierpnia dobiegł końca zbiór rzepaku ozimego. Lokalnie w drugiej, a w wielu rejonach kraju w trzeciej dekadzie miesiąca przystąpiono do siewu rzepaku ozimego, który pod koniec miesiąca zakończono. W całym kraju wykonano zabiegi agrotechniczne. Przeprowadzono podorywki oraz orki przesiewne. Wysiano także poplony ścierniskowe. Pod koniec miesiąca miejscami prace te dobiegły końca. Na plantacjach roślin okopowych powszechnie występowało silne więdnięcie roślin oraz przedwczesne zasychanie naci ziemniaczanej. Lokalnie w pierwszej i drugiej a w wielu rejonach w trzeciej dekadzie przystąpiono do zbioru ziemniaków. Informowano o porażeniu ziemniaków przez zarazę. W drugiej dekadzie sierpnia przystąpiono do zbioru kukurydzy na zielonkę. Wrzesień był ciepły, a w Wielkopolsce, na Ziemi Łódzkiej, Górnym Śląsku, Mazowszu, Lubelszczyźnie bardzo ciepły. Najwyższą temperaturę maksymalną 30,7 C odnotowano 1 września w Słubicach, najniższą temperaturę minimalną -0,1 C w Pile 30 września. W Warszawie średnia miesięczna temperatura wynosiła 15,5 C. Najwyższą temperaturę maksymalną odnotowano w Warszawie 10 września i wynosiła 26,2 C. Najniższą minimalną temperaturę 4,4 C zanotowano w Warszawie 30 września. Wrzesień pod względem opadów na przeważającym obszarze kraju był suchy, na Mazowszu, Podlasiu, Dolnym Śląsku i częściowo w Małopolsce skrajnie suchy, tylko na Pomorzu i w południowej Wielkopolsce normalny. Najniższa miesięczna suma opadów wystąpiła we Wrocławiu 8,5 mm (17% normy), najwyższa w Koszalinie 99 mm (127,9% normy). We wrześniu ciepła, słoneczna i sucha pogoda stwarzała dobre warunki dla zbioru upraw, niekorzystnie wpływała na uwilgotnienie ornej warstwy gleby. Na przeważającym obszarze Polski wystąpiły niedobory wody. Na terenach, gdzie gleba była silnie przesuszona wykonywanie przedsiewnej uprawy roli i siew ozimin były utrudnione. Lokalnie na początku września trwał jeszcze siew rzepaku ozimego. Miejscami w pierwszej, powszechnie w drugiej i trzeciej dekadzie września wysiewano żyto i pszenżyto. Siew pszenicy ozimej na przeważającym obszarze rozpoczęto w drugiej dekadzie miesiąca, we wschodniej połowie Polski zakończono pod koniec miesiąca. Stopniowo pojawiały się wschody zbóż ozimych, chociaż warunki wilgotnościowe gleby nie sprzyjały szybkiemu kiełkowaniu ziarna i wschodom roślin. 12
Kontynuowano rozpoczęte w sierpniu wykopki ziemniaków, które miejscami zostały zakończone. W trzeciej dekadzie miesiąca rozpoczęto sprzęt buraków cukrowych. Pod koniec miesiąca zakończono zbiór kukurydzy na zielonkę. Zbiór kukurydzy na ziarno rozpoczął się w połowie września. Październik na przeważającym obszarze kraju był chłodny, tylko na Warmii bardzo chłodny, na południowym wschodzie lekko chłodny, jedynie na Podkarpaciu średnia dobowa temperatura mieściła się w normie. Najwyższą średnią miesięczną temperaturę odnotowano w Tarnowie (8,4 C), a najniższą w Suwałkach (5,1 C). Najwyższą temperaturę maksymalną zanotowano 8 października w Krakowie i Tarnowie (25,9 C), najniższą w Toruniu 31 października (-6,1 C). Pod względem opadów październik był wilgotny, a w niektórych rejonach kraju skrajnie wilgotny. Najwyższą miesięczną sumę opadów odnotowano w Kołobrzegu 141,4 mm (243,8% normy), najniższą w Toruniu 47,0 mm (126% normy). Warunki pogodowe na początku października były na ogół korzystne dla rolnictwa. Ochłodzenie w drugiej dekadzie października, wpłynęło na zwolnienie procesów życiowych roślin, a występujące przymrozki stwarzały niebezpieczeństwo przemarznięcia nie zebranych roślin. Częste opady, a miejscami obfite, poprawiły uwilgotnienie gleby, utrudniały wykonywanie prac polowych. Wpłynęły korzystnie na: przeprowadzenie orek, siew ozimin, wschody roślin. Na początku miesiąca jeszcze lokalnie wysiewano żyto i pszenżyto. W pierwszej połowie października siew tych zbóż zakończono. W pierwszej dekadzie miesiąca siano pszenicę ozimą. Powszechnie w całym kraju trwały wschody zbóż ozimych. Stan upraw ozimych oceniany był na ogół jako dobry. Wysiane zboża, we wrześniu, pod koniec października zaczęły się krzewić. W drugiej dekadzie miesiąca zakończono wykopki ziemniaków. W całym kraju trwały wykopki buraków cukrowych, pod koniec października informowano z wielu rejonów o ich zakończeniu. Nadal trwał sprzęt kukurydzy uprawianej na zielonkę i na ziarno, w drugiej dekadzie zbiór dobiegł końca. W całym kraju przeprowadzano orki przedzimowe. Listopad na przeważającym obszarze kraju był ciepły. Na Suwalszczyźnie i w Małopolsce temperatura przekroczyła normę wieloletnią o 1,9 C na pozostałym obszarze o 3,0 C. Największe odchylenie od normy wieloletniej zanotowano na Ziemi Lubuskiej 3,4 C i na Podkarpaciu o ponad 3,3 C. Najwyższa średnia miesięczna temperatura wystąpiła w Słubicach 7,5 C, najniższa w 13
Suwałkach 3,5 C. Najwyższą temperaturę maksymalną 17,8 C zanotowano w Jeleniej Górze 22 listopada, a najniższą minimalną - 7,3 C w Zakopanem 1 listopada. Pod względem opadów listopad był wilgotny, suchy tylko na Dolnym Śląsku. Najwyższą miesięczną sumę opadów odnotowano w Bielsku-Białej 90,9 mm (159,5% normy), najniższą sumę opadów zanotowano w Jeleniej Górze 10,2 mm (co stanowi 23,8% normy wieloletniej na tej stacji). Przebieg pogody w listopadzie był na ogół sprzyjający dla rolnictwa. W drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca bardzo wysoka temperatura jak na tę porę roku, podtrzymywała na ogół wegetację ozimin. Dostateczne uwilgotnienie gleby i ciepłe dni stwarzały dobre warunki dla wzrostu i rozwoju roślin. Stan ozimin oceniano na ogół jako dobry lub średni. Na wielu plantacjach w pierwszej dekadzie listopada kończono zbiór buraków oraz poplonów ścierniskowych. Przeprowadzano orki przedzimowe, które zakończono przy końcu miesiąca. Stan ziemniaków przechowywanych w kopcach był dobry. Grudzień pod względem termicznym miejscami na Wybrzeżu wschodnim i na zachodzie kraju był bardzo chłodny (odnotowano największe odchylenia od normy wieloletniej od 1,5 do 1,7 C), na pozostałym obszarze kraju był lekko chłodny i chłodny, tylko na południowym wschodzie był termicznie normalny. Najwyższa średnia miesięczna temperatura wystąpiła na Helu 0,7 C, najniższa w Suwałkach -3,0 C. Najwyższą temperaturę maksymalną 15,8 C zanotowano w Bielsku-Białej 1 grudnia, najniższą temperaturę minimalną -23,7 C zanotowano w Terespolu 20 grudnia. Grudzień pod względem opadów był skrajnie wilgotny i bardzo wilgotny na południowym zachodzie, wschodzie i w rejonie Zatoki Gdańskiej. Na pozostałym obszarze kraju był wilgotny i w normie, tylko miejscami w województwach: śląskim, warmińsko-mazurskim i w rejonie Zatoki Szczecińskiej był suchy i bardzo suchy. Najwyższa miesięczna suma opadów wystąpiła w Jeleniej Górze 66,8 mm (170% normy), najniższa suma opadów wystąpiła w Szczecinie 25,3 mm (58% normy wieloletniej na tej stacji). Na początku grudnia, wysoka jak na tę porę roku, temperatura powietrza okresami powyżej 5 C podtrzymywała wegetację roślin. Ochłodzenie w drugiej dekadzie miesiąca spowodowało zahamowanie wegetacji upraw i wejście roślin w stan spoczynku. Pogoda w grudniu nie stwarzała na ogół większego zagrożenia dla zimujących roślin. Znaczne spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu do -25,0 C i poniżej (-29,9 C w Terespolu 20 grudnia) były krótkotrwałe i nie spowodowały nadmiernego wychłodzenia gleby. W całym kraju 14
występowała pokrywa śnieżna, która zabezpieczała rośliny przed szkodliwym działaniem mrozu. W wyniku dobowych wahań temperatury powietrza powtarzało się zamarzanie i rozmarzanie wierzchniej warstwy gleby mogące powodować osłabienie systemu korzeniowego roślin. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach był na ogół dobry, lokalnie z województwa łódzkiego informowano o gniciu zakopcowanych ziemniaków. CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN ZBOŻOWYCH Siewy zbóż ozimych w okresie późnego lata i wczesnej jesieni 2008 przeprowadzono w okresie zróżnicowanych ale na ogół korzystnych warunkach agrometeorologicznych (odpowiednia wilgotność i temperatura sprzyjały kiełkowaniu i wzrostowi roślin). Warunki agrometeorologiczne w zimie 2008/2009 na ogół były również sprzyjające wegetacji zbóż ozimych notowane spadki temperatury były krótkotrwałe i nie wyrządziły znaczących uszkodzeń. Siewy zbóż jarych rozpoczęto w pierwszych dniach kwietnia. Wschody wcześnie wysianych zbóż jarych następowały szybko, dzięki dobrym warunkom wilgotnościowym i termicznym. W późniejszym okresie wschody były opóźnione i nierównomierne na wskutek pogorszenia warunków agrometeorologicznych. Niedostateczne uwilgotnienie gleby na terenie całego kraju od połowy kwietnia spowodowało hamowanie wschodów i rozwój zbóż jarych oraz pogorszyło stan zbóż ozimych. W pierwszej połowie czerwca napływ chłodnego powietrza przyczynił się do przejściowego zwolnienia tempa wzrostu i rozwoju zbóż, jednak występujące od trzeciej dekady maja i w czerwcu opady poprawiły stan uwilgotnienia gleby. Częste, nawracające ulewne deszcze, zwłaszcza na glebach cięższych, powodowały nadmierne uwilgotnienie gleby przyczyniając się do występowania niekorzystnych dla upraw chorób pochodzenia grzybowego oraz wyleganie łanów zbóż. Zbiór zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi rozpoczęto w II połowie lipca a zakończono w sierpniu. Na podstawie danych uzyskanych z GUS powierzchnia uprawy zbóż ogółem wyniosła niespełna 8,6 mln ha i była niższa od powierzchni z roku 2008 o 16,0 tys. ha (o 0,2%), natomiast wyższa o 186,1 tys. ha (o 2,2%) wyższa od średniej z lat 2001-2005. Plony zbóż ogółem w roku 2009, oszacowano na 34,8 dt/ha, tj. o 2,6 dt/ha (o 8,1%) więcej od uzyskanych w 2008r. 15
Zbiory zbóż ogółem szacuje się na niespełna 29,8 mln t, tj. o 2,2 mln t (o 7,8%) więcej od uzyskanych w 2008r., a w porównaniu do średniej z lat 2001-2005 więcej o około 3,1 mln t (o 11,5%). W roku 2009, w stosunku do roku 2008, w skali ogólnokrajowej stwierdzono zwiększenie się nasilenia występowania na plantacjach pszenicy ozimej takich chorób grzybowych i szkodników jak: mączniak prawdziwy zbóż, rdza brunatna pszenicy, septorioza plew pszenicy, zgorzel podstawy źdźbła, fuzariozy na kłosach, mszycy czeremchowozbożowej i mszycy zbożowej. P s z e n i c a o z i m a Mączniak prawdziwy zbóż Blumeria graminis DC. Speer Mapa 1, wykres 6 Mączniak prawdziwy na pszenicy ozimej w roku 2009 występował na terenie kraju powszechnie. Średnio dla Polski odnotowano 14,0% porażonych źdźbeł. Po trzyletniej tendencji spadkowej (w 2006 22,3% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, w 2007 15,5%, w 2008 11,7%) w roku 2009 odnotowano wzrost nasilenia występowania choroby. Jednak średni w skali kraju procent porażonych źdźbeł od roku 2002 wciąż utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej, która wynosi 25,0%. Zgodnie z naszymi prognozami, największe nasilenie mączniaka prawdziwego na pszenicy ozimej, obserwowano głównie na północy Polski w województwach: pomorskim, gdzie objawy choroby stwierdzono średnio na 28,0% źdźbeł, a lokalnie nawet 100% (Gdańsk), warmińsko-mazurskim 23,9%, lokalnie 100% (Braniewo delegatura Elbląg i Węgorzewo delegatura Olsztyn), kujawskopomorskim 22,6%, lokalnie 97,0-100% (Brodnica, Świecie i Tuchola). Ponadto, większe nasilenie choroby odnotowano w województwach: mazowieckim (delegatura Ostrołęka 35,5% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, lokalnie 90,0% Maków Mazowiecki), dolnośląskim (delegatura Dzierżoniów 24,6%, lokalnie 65,0-81,0% Ząbkowice Śl. i Wałbrzych) i lubelskim (delegatura Chełm 21,2%, lokalnie 90,0% Krasnystaw). Lokalnie dużą liczbę porażonych źdźbeł pszenicy ozimej przez mączniak prawdziwy zbóż (90,0-100%) rejestrowano w Środzie Śl. delegatura Wrocław (woj. dolnośląskie), Tomaszowie Lubelskim delegatura Zamość (woj. lubelskie), Nowym Sączu (woj. małopolskie), Sokołowie Podlaskim delegatura Siedlce (woj. mazowieckie), Gnieźnie i Śremie delegatura Poznań (woj. wielkopolskie). 16
W roku 2010 plantacje ozimin będą zagrożone najbardziej przez mączniak prawdziwy zbóż na północy i południowym wschodzie kraju. Podobnie jak w ubiegłych latach długa i ciepła jesień sprzyjała rozwojowi grzyba na plantacjach. Ponadto, panujące w ostatnich latach niezbyt mroźne zimy sprzyjają przezimowaniu dużej ilości materiału zakaźnego na oziminach. Konieczne więc będą dokładne lustracje pól pszenicy ozimej na początku wegetacji pod kątem zagrożenia ze strony mączniaka prawdziwego zbóż. Rdza brunatna pszenicy Puccinia recondita Rob. ex Desm. f. sp. tritici (Erikss.) C.O. Johnson Mapa 2, wykres 7 Występowanie choroby obserwowano powszechnie na terenie całego kraju, odnotowując średnio 8,5% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej. W porównaniu do nasilenia występowania rdzy brunatnej pszenicy w roku 2008 stwierdzono zwiększenie się średniego w skali kraju procentu porażonych źdźbeł, jednak nadal (od roku 2003) jest to wielkość kształtująca się poniżej wartości średniej wieloletniej (11.0%). Zgodnie z naszymi przewidywaniami duże nasilenie rdzy brunatnej pszenicy, przekraczające średnią krajową, (podobnie jak w latach ubiegłych), stwierdzono głównie w województwach południowo-wschodnich i południowych. Największe nasilenie występowania rdzy brunatnej pszenicy, odnotowano w województwach: kujawsko-pomorskim, gdzie porażonych zostało 16,7% źdźbeł pszenicy ozimej (w roku 2008 4,9%), lokalnie 70,0-100% (Świecie, Radziejów i Brodnica), lubelskim 13,5% (w roku 2008 9,0%), lokalnie 70,0-95,0% (Krasnystaw i Łęczna delegatura Chełm oraz Biłgoraj i Tomaszów Lubelski delegatura Zamość), małopolskim 13,4% (w roku 2008 8,9%), lokalnie 70,0-100% (Miechów, Nowy Sącz, Nowy Targ i Oświęcim), świętokrzyskim 13,0%, dolnośląskim 12,2% (w roku 2008 9,6%), lokalnie 75,0-100% (Wałbrzych delegatura Dzierżoniów oraz Milicz, Środa Śl., Wołów i Wrocław delegatura Wrocław), śląskim 10,6% (w roku 2008 5,4%), lokalnie 100% (Gliwice i Tarnowskie Góry delegatura Katowice) oraz łódzkim 9,8%. W roku 2010 nie przewiduje się dużego zwiększenia się nasilenia występowania rdzy brunatnej. Jednak długa i ciepła jesień roku 2009, podobnie jak w latach ubiegłych, sprzyjała rozwojowi grzybów i namnażaniu się materiału zakaźnego na rok następny. W rejonach, w których rokrocznie notuje się stosunkowo duże nasilenie choroby (głównie Polska południowo-wschodnia i południowa) należy 17
przeprowadzać dokładne lustracje pod kątem występowania objawów rdzy brunatnej pszenicy. Septorioza plew pszenicy Phaeosphaeria nodorum (Müller) Hedjaroude Mapa 3, wykres 8 W roku 2009 septoriozę plew na pszenicy ozimej rejestrowano powszechnie na terenie kraju, a średnio stwierdzono 12,4% porażonych kłosów pszenicy ozimej i było to więcej niż w roku 2008 (6,6%). Po czterech latach tendencji spadkowej następuje (od roku 2007) zwiększanie się nasilenia występowania septoriozy plew pszenicy, ale mimo to wielkość porażenia pszenicy ozimej przez septoriozę plew w roku 2009 nadal kształtuje się poniżej wartości średniej wieloletniej, która wynosi 13,6% kłosów. Największe nasilenie występowania choroby, przekraczające średnią krajową, odnotowano w rejonach Polski północnej, północnowschodniej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej, tj.: warmińsko-mazurskim, gdzie średnio stwierdzono 26,3% porażonych kłosów pszenicy ozimej (w roku 2008 10,5%), lokalnie 100% (Węgorzewo delegatura Olsztyn), kujawsko-pomorskim 23,7% (w roku 2008 7,4%), lokalnie 85,0-98,0% (Radziejów i Brodnica), świętokrzyskim 18,0% (w roku 2008 4,5%), lokalnie 100% (Jędrzejów), dolnośląskim 17,1% (w roku 2008 6,6%), lokalnie 96,0% (Milicz delegatura Wrocław), podkarpackim 16,4%, lokalnie 80,0-84,0% (Nisko delegatura Rzeszów i Przemyśl delegatura Przemyśl), śląskim 14,1% (w roku 2008 4,2%). lokalnie 100% (Gliwice delegatura Katowice), małopolskim 13,9% (w roku 2008 8,2%), lokalnie 100% (Nowy Sącz) oraz mazowieckim 13,8% (w roku 2008 5,4%), lokalnie 100% (Sokołów Podlaski delegatura Siedlce). Najmniejsze porażenie kłosów pszenicy ozimej przez septoriozę plew odnotowano w województwie podlaskim średnio 3,6%. Zgodnie z naszymi prognozami, o większym nasileniu występowania septoriozy plew pszenicy w roku 2009 informowano z rejonów stałego większego zagrożenia i głównie w tych rejonach, także w roku 2010, należy liczyć się ze szkodami powodowanymi przez grzyb Phaeosphaeria nodorum. Podczas lustracji pól z pszenicą ozimą w rejonach Polski północnej, północno-wschodniej, południowowschodniej i południowo-zachodniej, należy zwrócić szczególną uwagę na występowanie objawów tej choroby. 18
Fuzariozy kłosów zbóż Fusarium spp. Mapa 4 Występowanie grzybów z rodzaju Fusarium, powodujące fuzariozy kłosów, zostało od roku 2008 objęte monitoringiem szkodliwości w Polsce. Porażenie kłosów pszenicy ozimej przez Fusarium spp. notowano powszechnie (poza województwem świętokrzyskim) ale w małym nasileniu. W porównaniu do roku 2008 stwierdzono wzrost nasilenia występowania fuzarioz na kłosach pszenicy ozimej i odnotowano średnio w skali kraju 5,4% porażonych kłosów (w roku 2008 2,2%). Większe nasilenie choroby rejestrowano w województwach: warmińsko-mazurskim, gdzie notowano 15,9% porażonych kłosów pszenicy ozimej (w roku 2008 2,8%), a lokalnie nawet 56,0% (Węgorzewo Delegatura Olsztyn), lubelskim 9,4% (delegatura Zamość 16,0%, lokalnie 80,0% Tomaszów Lubelski i delegatura Biała Podlaska 14,5%), dolnośląskim 9,1% (delegatura Lwówek Śl. i Wrocław około 12,0%, lokalnie nawet 90,0%), opolskim 8,0% i kujawsko-pomorskim 7,5% (lokalnie 46,0% Brodnica). Rok 2009 jest dopiero drugim rokiem, w którym oceniana jest szkodliwość fuzarioz na kłosach, dlatego trudno prognozować nasilenie i przewidzieć rejony występowania w roku następnym. Niemniej w roku 2010 należy przeprowadzać dokładne lustracje polowe pod kątem porażenia przez fuzariozy kłosów pszenicy zwłaszcza w rejonach większego nasilenia choroby w roku 2009. Podczas lustracji polowych należy pamiętać, że rozwojowi choroby sprzyja ciepła i wilgotna pogoda zwłaszcza w okresie kwitnienia. Łamliwość źdźbła zbóż Molisia yallundae Wollwork et Spooner Mapa 5, wykres 9 W roku 2009 łamliwość podstawy źdźbła, podobnie jak w latach ubiegłych, występowała powszechnie ale w małym nasileniu. Średnio w kraju, podobnie jak w roku 2008, odnotowano 4,1% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej (średnia z wielolecia 5,3%). W roku 2009 większe nasilenie choroby, powyżej wartości średniej wieloletniej, odnotowano w województwach północnych, południowowschodnich i południowo-zachodnich, tj. pomorskim, gdzie stwierdzono średnio 9,0% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, warmińsko-mazurskim 6,6%, lokalnie 25,0% (Biskupiec Delegatura Olsztyn), opolskim 6,0%, lokalnie 32,0% (Brzeg), podkarpackim 5,5%, lokalnie 30,0% (Strzyżów Delegatura Rzeszów), dolnośląskim 5,2%, lokalnie nawet 71,0% (Milicz Delegatura Wrocław) i 19
lubelskim 4,7%, lokalnie 25,0% (Opole Lubelskie Delegatura Lublin). Najbardziej skuteczną metodą ochrony zbóż przed łamliwością podstawy źdźbła jest stosowanie odpowiednich zapraw nasiennych. W roku 2010 nie przewiduje się większego zagrożenia ze strony łamliwości podstawy źdźbła. Należy jednak pamiętać o systematycznych obserwacjach plantacji, zwłaszcza w rejonach, gdzie co roku choroba stanowi większe zagrożenie. Zgorzel podstawy źdźbła Gaeumannomyces graminis (Sacc.) Arx et Olivier Mapa 6, wykres 10 W roku 2009 informacje o występowaniu zgorzeli podstawy źdźbła nadesłano z całego kraju. Średnio dla Polski, odnotowano 3,1% porażonych roślin pszenicy ozimej (w roku 2008 2,9%). Od roku 2002 notuje się porażenie pszenicy ozimej przez zgorzel podstawy źdźbła niższe od wartości średniej wieloletniej (4,4%). Większe nasilenie choroby stwierdzano głównie w rejonach północnych, centralnych i południowo-wschodnich Polski, tj. w województwach: pomorskim, gdzie porażonych zostało 6,0% roślin pszenicy ozimej, a lokalnie nawet 46,0%, lubelskim 4,2%, lokalnie 29,0% (Biała Podlaska), warmińsko-mazurskim 3,9% lokalnie 15,0% (Braniewo delegatura Elbląg), kujawsko-pomorskim 3,6%, podkarpackim 3,4%, lokalnie 50,0% (Strzyżów delegatura Rzeszów), mazowieckim 3,4% (delegatura Płock 5,5%) oraz zachodniopomorskim 3,4%, a lokalnie 28,0% (Łobez delegatura Koszalin). Najbardziej skuteczną metodą ochrony przed zgorzelą podstawy źdźbła jest stosowanie odpowiednich zapraw nasiennych. Od 2002 r. średni procent porażonych roślin przez zgorzel podstawy źdźbła utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej i w dalszych latach nie przewiduje się dużych zmian dotyczących nasilenia tej choroby. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na plantacje położone w rejonach, w których rokrocznie obserwuje się większe nasilenie choroby. 20
Skrzypionki Oulema spp. Mapa 7, wykres 11 W roku 2009 szkodniki wystąpiły powszechnie. Chrząszcze i larwy skrzypionek uszkodziły średnio w skali kraju 7,8% źdźbeł pszenicy ozimej i było to zaledwie o 0,2% więcej aniżeli w roku 2008 ale poniżej poziomu wartości średniej wieloletniej, która wynosi 9,3% uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej Terenami największej szkodliwości skrzypionek (ponad 10,0% uszkodzonych źdźbeł) były: województwo łódzkie oraz rejony południowo-wschodnie, południowo-zachodnie i częściowo północne Polski. Największą liczebność szkodników obserwowano na terenie województwa łódzkiego, gdzie skrzypionki spowodowały uszkodzenie średnio 16,8% źdźbeł pszenicy ozimej (delegatura Piotrków Tryb. średnio 24,7%, a lokalnie 55,0-80,0% Piotrków Tryb. i Tomaszów Maz., oraz delegatura Sieradz 11,2%). Dla porównania w roku 2008 w województwie łódzkim uszkodzonych zostało średnio około 50,0% mniej źdźbeł, tj. 8,5%. Dużą szkodliwość skrzypionek odnotowano ponadto w województwach: śląskim, gdzie średnio uszkodzonych zostało 10,8% źdźbeł (delegatura Bielsko-Biała średnio 15,3%, a lokalnie 84,0% Pszczyna i delegatura Katowice 10,6%, a lokalnie 38,0% Tarnowskie Góry); podkarpackim 9,3% (delegatura Przemyśl 12,7%, delegatura Rzeszów 10,3%, a lokalnie 35,0-40,0% Mielec i Strzyżów); dolnośląskim 9,2% (delegatura Lwówek Śl. 15,2%, natomiast lokalnie 40,0% Jelenia Góra, delegatura Dzierżoniów 10,8%, lokalnie 32,0% oraz lokalnie 62,0% Środa Śl. delegatura Wrocław); pomorskim 9,0%, a lokalnie nawet 100% oraz częściowo w warmińsko-mazurskim (delegatura Elbląg 13,0%, a lokalnie 40,0%), lubelskim (delegatura Biała Podlaska 12,7%, a lokalnie 45,0% Parczew), wielkopolskim (delegatura Kalisz 11,0%, a lokalnie nawet 70,0% oraz delegatura Poznań 10,7%, natomiast lokalnie 100% Śrem). Nielicznie wystąpiły skrzypionki, uszkadzając średnio poniżej 5,0% źdźbeł, w województwach: lubuskim, mazowieckim, podlaskim (na terenie którego więcej uszkodzonych źdźbeł, niż przypadku pszenicy ozimej, stwierdzono na pszenicy jarej, tj. 6,0%) i zachodniopomorskim. W nowym sezonie wegetacyjnym skrzypionki mogą wystąpić liczniej w rejonach większej szkodliwości w roku 2009. Wyżej wymienione tereny od wielu lat należą do tych, na których skrzypionki powodują największe szkody. Jednak o faktycznej szkodliwości skrzypionek zadecydują głównie sprzyjające rozwojowi szkodników 21
warunki pogodowe. Jeśli w roku 2010 w maju panowała będzie ciepła pogoda skrzypionki wystąpią liczniej. Mszyca czeremchowo-zbożowa Rhopalosiphum padi L. Mapa 8, wykres 12 W 2009 roku średni procent opanowanych źdźbeł pszenicy ozimej w skali całego kraju wyniósł 4,3% i był wyższy od ubiegłorocznego o 1,0% natomiast w porównaniu ze średnią wieloletnią był niższy o 0,2%. Najliczniej mszyca ta występowała w województwach: pomorskim, gdzie opanowanych zostało średnio 18,0% źdźbeł, a lokalnie 100%, dolnośląskim 7,7% (delegatura Dzierżoniów 14,6%, a lokalnie 48,0%, Wałbrzych 38,0%, Ząbkowice 32,0% oraz delegatura Lwówek Śląski 9,0%, a lokalnie 20,0% Jelenia Góra i Lwówek Śl.) i małopolskim 4,6%, a lokalnie 30,0% (Tarnów). Najmniej licznie mszyca czeremchowo-zbożowa rejestrowana była w województwach: podkarpackim 1,8% (delegatura Krosno 0,2%, i Rzeszów 1,6%), świętokrzyskim 2,2%, oraz łódzkim 2,3% (delegatury: Sieradz 1,0%, Skierniewice 2,0%, Piotrków Tryb. 3,0%). W pozostałych województwach średni procent porażonych roślin pszenicy ozimej wyniósł od 2,5% (warmińsko-mazurskie) do 4,0% (wielkopolskie). Ponadto lokalnie znaczne nasilenie występowania mszycy czeremchowo-zbożowej stwierdzono w: Pile (40,0% opanowanych roślin, delegatura Poznań), Kościanie (30,0% delegatura Leszno) wielkopolskie, Drawsku Pomorskim (30,0% delegatura Koszalin) zachodniopomorskie Na podstawie własnych obserwacji wykonywanych na polach w Winnej Górze i Słupi Wielkiej (Wielkopolska) stwierdzono początek nalotów migrantek mszycy czeremchowo-zbożowej na pola z pszenicą ozimą w dniu 13 maja (Słupia Wielka) i 15 maja (Winna Góra) faza strzelania w źdźbło. Pierwsze nieliczne kolonie R. padi obserwowano w obu miejscowościach po 21 maja faza grubienia pochwy liściowej. Intensywne deszcze w maju i czerwcu często znacznie redukowały mszyce na roślinach. Mszyca czeremchowozbożowa rejestrowana była na jęczmieniu ozimym tylko na terenie Winnej Góry po 15 maja, kiedy obserwowano pojedyncze małe kolonie faza kłoszenia. Na podstawie badań migracji mszyc przy użyciu aspiratora Johnsona w Winnej Górze stwierdzono początek przelotów tej mszycy w dniu 10 maja. Procent odłowionych osobników uskrzydlonych mszycy czeremchowo-zbożowej w stosunku do ogółu odłowionych 22
gatunków wyniósł 35,1% i w porównaniu z rokiem ubiegłym był wyższy o 14,1%. Gatunek ten najliczniej migrował w okresie jesieni 69,0%, oraz latem 20,0% populacji migrującej. Ciepła i pogodna jesień roku 2009 stwarzała dogodne warunki dla migracji tej mszycy na wcześnie wysiane oziminy pszenicy ozimej co stanowi duże zagrożenie wirusowe BYDV. Podobnie jak w latach ubiegłych mszyca czeremchowo-zbożowa była gatunkiem dominującym w odłowach aspiratorem. Liczne wystąpienie tej mszycy w roku 2010 jest ściśle uzależnione od warunków pogodowych panujących w okresie wczesno wiosennym. Mszyca zbożowa Sitobion avenae F. Mapa 9, wykres 13 W 2009 roku mszyca zbożowa wystąpiła na terenie całego kraju, średnio opanowując 8,8% źdźbeł. Było to o 4,6% więcej opanowanych źdźbeł niż w roku 2008 i o 1,5% więcej w porównaniu ze średnią wieloletnią wynoszącą 7,3%. W roku 2009 mszyca zbożowa najliczniej występowała w województwach: pomorskim, gdzie opanowanych zostało średnio 18,0% źdźbeł, lokalnie 100%, kujawsko-pomorskim 17,4%, lokalnie 30,0-85,0% (Inowrocław, Lipno, Świecie, Radziejów) i dolnośląskim 13,1% (delegatura Dzierżoniów średnio 19,4%, lokalnie 76,0% i 67,0% Wałbrzych oraz delegatura Wrocław 14,9%, lokalnie 70,0% Środa Śl.). Najmniej liczne występowanie mszyc tego gatunku odnotowano w województwach: opolskim, gdzie średnio opanowanych zostało 5,0% źdźbeł, lubelskim 5,1%, (delegatura Chełm 1,0%), oraz mazowieckim 5,8% (delegatura Siedlce 1,0% i Ostrołęka 3,5%). W pozostałych województwach średni procent opanowanych źdźbeł wyniósł od 6,4% (podkarpackie) do 9,5% (warmińsko-mazurskie). Większe nasilenie mszycy zbożowej na pszenicy ozimej obserwowano ponadto lokalnie w okolicach: Radziejowa 85,0% opanowanych źdźbeł i Świecia 57,0% (kujawsko-pomorskie), Radomska 70,0% (łódzkie), Nowego Targu nawet 100% (małopolskie). Na pszenicy jarej, na której sporadycznie są prowadzone obserwacje nad występowaniem mszycy zbożowej należy odnotować jedynie obserwacje na terenie województwa podlaskiego (Łomża 7,0% opanowanych źdźbeł). Z obserwacji własnych poczynionych na polach w Winnej Górze i Słupi Wielkiej (wielkopolskie) wynika, że początek nalotu mszycy zbożowej na pszenicę ozimą miał miejsce w obu miejscowościach 15 23
maja faza strzelania w źdźbło. Od tego momentu do 23 czerwca faza rozwoju ziarniaków, obserwowano na polu pojedyncze mszyce lub kolonie liczące kilku osobników. Nie zalecano wykonania zabiegu zwalczania. Na jęczmieniu ozimym początek nalotu mszycy zbożowej stwierdzono w Winnej Górze 8 maja (faza kłoszenia) pojedyncze osobniki lub nieliczne kolonie rozwijały się do 23 czerwca (faza rozwoju ziarniaków). Nie zalecano wykonania zabiegu zwalczania mszyc. W miejscowości Kościelna Wieś (wielkopolskie) mszyce zbożowe (początek nalotu) obserwowano na jęczmieniu ozimym od 8 maja, gdy rośliny znajdowały się w fazie kłoszenia, a w dniu 29 maja wykonano zabieg na występujące kolonie mszyc i po 5 czerwca (faza rozwoju ziarniaków) nie obserwowano już mszyc na polach z jęczmieniem ozimym. Z badań nad migracją mszyc z zastosowaniem aspiratora Johnson a na terenie Winnej Góry w 2009 roku stwierdzono w porównaniu do roku ubiegłego znaczne zwiększenie się (o 98,0%) liczby migrantek w okresie wiosny i początku lata i całkowity niemal brak tego gatunku w odłowach po 30 czerwca. Udział mszycy zbożowej w stosunku do wszystkich odłowionych osobników w roku 2009 wyniósł 8,4%. W roku 2009, podobnie jak w latach ubiegłych, występowanie mszycy zbożowej na uprawach zbóż było nieliczne, a ewentualny wzrost nasilenia w roku 2010 będzie zależał od panujących warunków pogodowych wiosną. Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris Wagn. Mapa 10, wykres 14 Ocenę szkodliwości pryszczarka zbożowca przeprowadzono w roku 2009 na terenie całego kraju. Średnia dla Polski szkodliwość wynosiła 1,1% uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej i było to o 0,3% mniej niż w roku 2008 i o 0,7% poniżej poziomu średniej z wielolecia (1,8%). Należy pamiętać, że liczniejsze występowanie tego szkodnika ma charakter lokalny i związane jest od lat z określonymi stałymi rejonami Polski, które determinuje odpowiednia temperatura, wilgotność powietrza i typ gleby (głównie południowa Polska i rejony Żuław Wiślanych). W roku 2009 największą aktywność szkodnika (powyżej wartości średniej z wielolecia) zaobserwowano na plantacjach pszenicy ozimej na terenie województwa dolnośląskiego, gdzie średnio uszkodzonych zostało 2,0% źdźbeł (delegatura Dzierżoniów średnio 24