INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN

Transkrypt

1 INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN STAN FITOSANITARNY ROŚLIN UPRAWNYCH W POLSCE W ROKU 2007 I SPODZIEWANE WYSTĄPIENIE AGROFAGÓW W 2008 Program Wieloletni Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe. Poznań, 2008

2 INSTYTUT OCHRONY ROŚLIN Dyrektor doc. dr hab. Marek Mrówczyński Zakład Upowszechniania, Wydawnictw i Współpracy z Zagranicą Kierownik Zakładu dr Stefan Wolny ul. Władysława Węgorka 20, Poznań Redaktor wydawnictw: dr Stefan Wolny Zespół Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów oraz Zespół Badania Gryzoni Polnych IOR w Poznaniu Autorzy: doc. dr hab. Felicyta Walczak mgr Maciej Gałęzewski mgr Magdalena Jakubowska doc. dr hab. Anna Skorupska dr Anna Tratwal dr Andrzej Wójtowicz dr Jan Złotkowski Na podstawie materiałów uzyskanych od Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz obserwacji własnych Opracowanie zbiorowe pod redakcją: doc. dr hab. Felicyty Walczak ISSN Nakład: 400 egz. Opracowanie graficzne i skład: Jolanta Kiziak Druk: TOTEM, ul. Świętokrzyska 53, Inowrocław, tel. (052) ,

3 SPIS TREŚCI strona Felicyta Walczak Wstęp...5 Felicyta Walczak Charakterystyka pogody w Polsce w roku Anna Tratwal, Felicyta Walczak, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin zbożowych...15 Andrzej Wójtowicz, Magdalena Jakubowska Choroby i szkodniki roślin okopowych ziemniak...25 Magdalena Jakubowska, Jan Złotkowski Choroby i szkodniki roślin okopowych burak cukrowy...28 Felicyta Walczak Choroby i szkodniki roślin przemysłowych rzepak...31 Magdalena Jakubowska Antraknoza łubinu...36 Anna Tratwal, Magdalena Jakubowska Choroby i szkodniki roślin warzywnych...37 Maciej Gałęzewski Choroby i szkodniki roślin sadowniczych...42 Anna Tratwal Ślimaki...48 Anna Skorupska Gryzonie polne...49 Mapy i wykresy...50 Skorowidz polskich nazw chorób Skorowidz łacińskich nazw sprawców chorób Skorowidz polskich nazw szkodników Skorowidz łacińskich nazw szkodników...102

4 strona Spis map szkodliwość agrofagów w roku 2007 (polska i łacińska nazwa agrofaga) Spis wykresów średnie roczne temperatury powietrza oraz sumy opadów w latach (meteorologia) Spis wykresów średnia dla Polski szkodliwość agrofagów na przestrzeni kilkunastu lat (polska i łacińska nazwa agrofaga) Literatura...107

5 WSTĘP Dziękujemy pracownikom Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa z terenu całej Polski za przeprowadzenie ogólnokrajowego monitoringu szkodliwości gospodarczo ważnych agrofagów, dzięki któremu możliwe jest realizowanie zadania w ramach Planów Wieloletnich 3.11 pt. Ocena stanu fitosanitarnego i znaczenia gospodarczego najważniejszych agrofagów roślin uprawnych oraz sugestie prognozowe (w oparciu o wyniki obserwacji przeprowadzone przez Wojewódzkie Inspektoraty Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa oraz ich oddziały zamiejscowe, przekazane do IOR, a także na podstawie obserwacji własnych). Wszystkie obserwacje, dotyczące szkodliwości agrofagów roślin uprawnych, zostały wykonane według metodyk zawartych w instrukcjach dla służby ochrony roślin z zakresu prognoz, sygnalizacji i rejestracji oraz aneksach (1976, 1993, 1998) opracowywanych w IOR). Wyniki obserwacji przekazane w roku 2007 z Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa i ich Delegatur do Zakładu Metod Prognozowania i Rejestracji Agrofagów Instytutu Ochrony Roślin w Poznaniu, podobnie jak w latach minionych, są materiałami źródłowymi tworzonej komputerowej bazy danych, uzupełnianej obserwacjami własnymi pracowników Zakładu. Po przetworzeniu bazy danych uzyskano tabele z procentami szkodliwości agrofagów (które porównane zostały do wyników obserwacji, analogicznie przeprowadzonych, w roku 2006), mapy obrazujące rejonizację nasilenia występowania (na mapach przedstawione są średnie procenty szkodliwości dla Wojewódzkich Inspektoratów Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa i ich Delegatur) oraz wykresy (na których przedstawiono średnią dla Polski szkodliwość w poszczególnych latach, począwszy od roku 1991 lub od roku rozpoczęcia monitoringu danego agrofaga do 2007). Opracowany Stan fitosanitarny roślin uprawnych w Polsce w roku 2007 i spodziewane wystąpienie agrofagów w 2008 przedstawia obraz zmian dotyczących rejonizacji i rozprzestrzeniania chorób i szkodników roślin zbożowych (w tym kukurydzy), okopowych (ziemniaka, buraka cukrowego), przemysłowych (rzepaku) motylkowatych (łubinu), warzywnych (pomidora, ogórka, cebuli, kapusty marchwi) i sadowniczych (jabłoni, śliwy, czereśni i wiśni, truskawki) oraz sugestie prognozowe na rok

6 CHARAKTERYSTYKA POGODY W POLSCE W ROKU 2007 Wykres 1-5 W styczniu było bardzo ciepło, z opadami (na ogół deszczu) wyższymi od norm. Najwyższe miesięczne sumy opadów zanotowano na północy kraju: w Koszalinie (325% normy), w Chojnicach (406% normy), w Osetnie (327% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów wystąpiły na Dolnym Śląsku i w Małopolsce: w Raciborzu (40,6mm i 147% normy), w Opolu (49,0mm i 153% normy), w Nowym Sączu (48,9 mm i 154% normy). W trzeciej dekadzie stycznia opady miały postać śniegu, a pokrywa śnieżna miała grubość od kilku centymetrów (na zachodzie) do około 30cm (w dzielnicach wschodnich) i utrzymywała się od 2 do 8 dni, a w Suwałkach 10 dni. Średnie miesięczne temperatury stycznia kształtowały się w przedziale od 1,2 C do 5,1 C i były wyższe od średnich wieloletnich od 4,3 C na północy kraju do 5,9 C w centralnej Polsce. W pierwszej i drugiej dekadzie stycznia maksymalna temperatura była dodatnia na terenie całego kraju, a temperatura minimalna tylko okresowo i lokalnie była ujemna, najniższa była w Jeleniej Górze -7,3 C. Najniższą temperaturę minimalną odnotowano 24 stycznia w Kłodzku (-19,1 C) i Wrocławiu (-19 C). W styczniu panowały zróżnicowane warunki agrometeorologiczne. W pierwszej i drugiej dekadzie wysoka temperatura powietrza podtrzymywała wegetację ozimin oraz trwałych użytków zielonych. W połowie trzeciej dekady nastąpiło ochłodzenie i opady śniegu, w wyniku czego została zahamowana wegetacja roślin i nastąpiła przerwa zimowa. Panujące warunki meteorologiczne nie stwarzały na ogół większego zagrożenia dla roślin. Znaczne spadki temperatury powietrza przy gruncie dzięki dość grubej pokrywie śnieżnej nie przyczyniły się do nadmiernego wychłodzenia gleby na głębokości węzła krzewienia. Napłynęły informacje o gniciu i porastaniu bulw zakopcowanych ziemniaków z powodu wysokiej temperatury jaka panowała w dwóch pierwszych dekadach stycznia. Luty był umiarkowanie ciepły i na przeważającym obszarze kraju wilgotny. Opady były na ogół wyższe od norm wieloletnich, tylko na północnym wschodzie, lokalnie na północy oraz południowym zachodzie nieco niższe od norm. Najwyższe miesięczne sumy opadów wystąpiły: w Gorzowie Wielkopolskim (222% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów zanotowano: w Kłodzku (18,6mm i 86% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 14 na północy i wschodzie do 20 na południu i w centrum. Były to głównie opady 6

7 deszczu i deszczu ze śniegiem, tylko na północnym-wschodzie i wschodzie kraju oraz w górach, śniegu. Pokrywa śnieżna utrzymywała się w górach i na wschodzie Polski, od kilku centymetrów na wschodzie do 20cm na Suwalszczyźnie, w wyższych partiach gór przekraczała miejscami 1m. Średnie miesięczne temperatury lutego wynosiły od -5,5 C do 3,1 C. W północno-wschodniej oraz wschodniej części kraju były to wartości niższe od średnich wieloletnich maksymalnie o 2,1 C w Suwałkach. Na pozostałym obszarze temperatury były wyższe od norm wieloletnich (najwięcej o 3,6 C w Jeleniej Górze). Na przeważającym obszarze kraju w lutym przebieg pogody nie stwarzał większego zagrożenia dla zimujących roślin. Znaczne spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu poniżej -15 C i -20 C były krótkotrwałe i występowały głównie w północno-wschodnich i wschodnich rejonach kraju, gdzie była dość gruba pokrywa śnieżna, która chroniła oziminy przed nadmiernym wychłodzeniem i obniżeniem się temperatury gleby na głębokości węzła krzewienia do wartości krytycznych dla roślin. Okresami panowały niekorzystne warunki zimowania roślin, które spowodowane były dobowymi wahaniami temperatury powietrza wskutek czego powtarzało się rozmarzanie i zamarzanie wierzchniej warstwy gleby, szkodliwie działając na system korzeniowy. Występujący silny wiatr był niekorzystny dla ozimin, powodując przemieszczanie się śniegu tworząc miejscami zaspy lub osłaniając rośliny i narażając je na wysmalanie. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach w wielu rejonach nie był dobry. Informowano o porastaniu i gniciu bulw zakopcowanych ziemniaków. Marzec był ciepły i bardzo ciepły w całym kraju. Zbliżony był do norm pod względem ilości opadów we wschodniej połowie kraju i części północnej, na pozostałym obszarze był wilgotny. Najwyższe miesięczne sumy opadów zanotowano: w Pile (70,6mm i 199% normy). Najniższe miesięczne sumy opadów notowano: w Terespolu (17,5mm i 68% normy). Opady występowały w postaci śniegu, śniegu z deszczem i deszczu. Pokrywa śnieżna występowała okresowo w północno-wschodniej oraz południowej części kraju. W wyższych partiach gór utrzymywała się miejscami przez cały miesiąc. Średnie miesięczne temperatury powietrza kształtowały się od 4,7 C w Kłodzku (1,9 C powyżej normy) i 4,9 C w Jeleniej Górze (2,0 C powyżej normy) do 7,2 C w Warszawie (4,6 C powyżej normy), w Szczecinie (2,9 C powyżej normy). Najwyższe odchylenia średniej miesięcznej temperatury od normy o 5 C zanotowano w Suwałkach (przy średniej 5,1 C). 7

8 Pogoda w marcu była na ogół korzystna dla rolnictwa. Wzrost temperatury powietrza i gleby przyczynił się do wzmożenia procesów fizjologicznych roślin i pierwszych wiosennych prac polowych. W pierwszej dekadzie marca głównie na zachodzie kraju, a na znacznym obszarze kraju w ciągu drugiej dekady, ruszyła wegetacja roślin ozimych oraz użytków zielonych. Miejscami w drugiej, a na znacznym obszarze kraju w trzeciej dekadzie przystąpiono do siewu owsa, pszenicy jarej i jęczmienia jarego. Stan przezimowania upraw roślin ozimych oceniono jako dobry lub średni. Dobrze przezimowały również zasiewy wieloletnich roślin motylkowatych oraz drzewa owocowe. Warunki termiczne podczas zimy nie sprzyjały dobremu przechowywaniu ziemniaków. Napłynęły informacje o porastaniu i gniciu ziemniaków Kwiecień był ciepły i bardzo ciepły, na przeważającym obszarze kraju bardzo suchy. Ekstremalnie sucho było na zachodzie i w południowo-zachodniej Polsce. Opady zbliżone do norm wystąpiły tylko miejscami na północy kraju. Najwyższe miesięczne sumy opadu odnotowano: w Lęborku (34,7mm i 96% normy), a najniższe zanotowano: w Słubicach (0,6mm i 1,6% normy), w Jeleniej Górze (0,7mm i 1,4% normy). Średnie miesięczne temperatury powietrza kształtowały się od 7,2 C na Helu (1,6 C powyżej normy) do 11,6 C w Zielonej Górze (3,7 C powyżej normy). Najniższe odchylenie średniej miesięcznej temperatury od normy, o 0,5 C, zanotowano w Białymstoku i Terespolu (przy średniej 7,3 C i 8,3 C), najwyższe o 3,7 C, w Zielonej Górze. Ciepła i bezdeszczowa pogoda w kwietniu przez większą część dni sprzyjała pracom polowym i przyczyniła się do przyspieszenia tempa wzrostu i rozwoju roślin. Niedobór opadów, miejscami znaczny, przyczynił się do pogorszenia warunków wilgotnościowych gruntu. Na przeważającym obszarze kraju, zaznaczyło się przesuszenie gleby. Lokalnie w pierwszej dekadzie, a na znacznym obszarze kraju w drugiej żyto i pszenżyto weszło w fazę strzelania w źdźbło, jak również pszenica ozima. W rejonach zachodnich na początku kwietnia, a na pozostałym obszarze w drugiej dekadzie rozpoczęło się wykształcanie pąków kwiatowych rzepaku ozimego, a na przełomie drugiej i trzeciej dekady zakwitł rzepak. W pierwszej dekadzie kwietnia kontynuowano siew zbóż jarych, a w połowie miesiąca dobiegł końca na przeważającym obszarze kraju. Wzeszły zboża jare, z powodu słabego uwilgotnienia gleby warunki kiełkowania i wschodów roślin uległy pogorszeniu. W pierwszej dekadzie miejscami, powszechnie w drugiej i trzeciej dekadzie sadzono ziemniaki, w rejonach zachodnich lokalnie wzeszły. 8

9 W pierwszej połowie kwietnia siano buraki cukrowe. Lokalnie w drugiej dekadzie, a na znacznym terenie kraju pod koniec kwietnia rozpoczęto siew kukurydzy. W drugiej dekadzie zakwitły drzewa owocowe. Występujące w tym czasie przymrozki uszkodziły kwiaty i zawiązki owoców. Maj był ciepły i na ogól wilgotny. Obserwowano duże zróżnicowanie pod względem termicznym i opadowym. Najwyższe miesięczne sumy opadów wystąpiły miejscami w zachodniej, północnej i wschodniej części kraju: w Zielonej Górze (132,7mm i 260% normy), w Słubicach (138,7mm i 247% normy), a najniższe miesięczne sumy opadów obserwowano na południu kraju: w Raciborzu (32,7mm i 49% normy), w Sandomierzu (32,4mm i 53,6% normy), w Krośnie (41,3mm i 43% normy). Średnie miesięczne temperatury powietrza kształtowały się od 12,9 C w Łebie do 16,4 C w Tarnowie i były wyższe od norm od 1,3 C w Suwałkach do 2,6 C w Tarnowie. Najchłodniej było w pierwszych dniach maja. Najniższą temperaturę zanotowano w Suwałkach -9,5 C (2.05). Najcieplejsza była trzecia dekada maja, maksymalna temperatura powietrza miejscami przekraczała 30 C, w Rzeszowie było 32 C. Panujące w maju warunki agrometeorologiczne były okresami niekorzystne dla wegetacji roślin. Przygruntowe przymrozki spowodowały miejscami uszkodzenia kwiatów i zawiązków drzew owocowych oraz nadziemnych części ziemniaków oraz roślin ciepłolubnych. Trwało kwitnienie rzepaku ozimego, pod koniec miesiąca miejscami rozpoczęła się wstępna faza jego dojrzewania. W pierwszej dekadzie miejscami rozpoczęło się kłoszenie zbóż, oraz w drugiej dekadzie na znacznym obszarze. Pod koniec miesiąca wykłosiło się żyto i pszenżyto, na przeważającym obszarze Polski rozpoczęło się ich kwitnienie. W pierwszej dekadzie maja pszenica ozima w wielu rejonach znajdowała się w fazie strzelania w źdźbło, a w drugiej i trzeciej dekadzie w całym kraju trwało jej kłoszenie. W drugiej dekadzie głównie w dzielnicach zachodnich rozpoczęło się kwitnienie pszenicy ozimej. Miejscami w pierwszej, a na znacznym obszarze kraju w drugiej i trzeciej dekadzie: pszenica jara, jęczmień jary, owies znajdowały się w fazie strzelania w źdźbło. Pod koniec miesiąca rozpoczęło się kłoszenie tych zbóż. Lokalnie w pierwszej dekadzie w rejonach północnych i północno-wschodnich sadzono jeszcze ziemniaki. W ciągu miesiąca rośliny wzeszły. Informowano o uszkodzeniach ziemniaków przez przymrozki. Na początku maja dobiegł końca siew buraków cukrowych. Trwało kwitnienie drzew owocowych w całym kraju. Napłynęły informacje o uszkodzeniach kwiatów i zawiązków owoców przez przymrozki. 9

10 Czerwiec był bardzo ciepły z przelotnymi opadami i burzami. Opady deszczu notowano każdego dnia, a burze na obszarze kraju nie wystąpiły tylko 20 i 27 czerwca. Miesięczne sumy opadów były zróżnicowane. Opady niższe od norm wystąpiły w południowej i wschodniej części kraju: w Białymstoku (44,6mm i 62% normy), w Mławie (46,4mm i 60% normy), w Krakowie (72,1mm i 77% normy). Opady wyższe od norm wystąpiły miejscami na północy i w centrum: w Szczecinie (150,4mm i 241% normy), w Lęborku (116,5mm i 182% normy), w Warszawie (134,2mm i 188% normy). Na pozostałym obszarze kraju opady zbliżone były do norm. Średnie miesięczne temperatury powietrza wynosiły od 16,2 C w Ustce do 19,3 C w Tarnowie i były wyższe od norm od 1,8 C (we Włodawie) do 3,0 C (w Częstochowie i Bielsku-Białej). Temperatura minimalna kształtowała się w przedziale od 5,2 C w Kielcach (28.06) do 20,6 C w Tarnowie (16.06), temperatura maksymalna od 12,5 C w Kołobrzegu (27.06) do 32,0 C w Lesznie (15.06). Najcieplej było od 8 do 21 czerwca, maksymalna temperatura powietrza przekraczała miejscami 30 C, w Lesznie (15.06) wynosiła 32 C, w Świnoujściu (25 i 29.06) i Nowym Sączu (25.06) było 31,1 C. Warunki pogodowe w czerwcu były na ogół korzystne dla rolnictwa. Ciepłe i słoneczne dni w ciągu miesiąca sprzyjały rozwojowi roślin i przyczyniły się do przyspieszenia wegetacji. Występujące miejscami intensywne opady deszczu poprawiły znacznie warunki wzrostu i rozwoju roślin okopowych oraz trwałych użytków zielonych, były natomiast niekorzystne dla przeprowadzenia prac polowych i sianokosów. Na przeważającym obszarze kraju wilgotność wierzchniej warstwy gruntu była zadawalająca. Trwało dojrzewanie rzepaku ozimego w ciągu miesiąca. Z województw zachodnich miejscami informowano o rozpoczęciu małych żniw. Na początku czerwca kwitło żyto i pszenżyto. Miejscami w drugiej i prawie w całym kraju w trzeciej dekadzie rozpoczęła się wstępna faza dojrzewania tych zbóż. W pierwszej połowie czerwca trwało kwitnienie pszenicy ozimej. Pod koniec miesiąca w różnych rejonach Polski pszenica ozima zaczęła dojrzewać. W pierwszej dekadzie czerwca zboża jare zakończyły fazę kłoszenia. W drugiej połowie miesiąca: pszenica jara, jęczmień jary i owies rozpoczęły kwitnienie. Pod koniec czerwca informowano o dojrzewaniu zbóż. Lokalnie w pierwszej dekadzie miesiąca, a prawie całym kraju w trzeciej zakwitły ziemniaki. Lokalnie kukurydza uprawiana na zielonkę i na ziarno rozpoczęła fazę wykształcania kolb. W całym kraju przeprowadzano sianokosy. 10

11 W lipcu warunki pogodowe były zróżnicowane. Od 14 do 24 lipca było upalnie. W pozostałym okresie było chłodno. Występowały opady, które miejscami były intensywne oraz burze, niekiedy z gradem. Miesięczne sumy opadów były zróżnicowane. Opady niższe od norm wystąpiły w południowej i lokalnie centralnej części kraju, a wyższe od norm w północnej i lokalnie centralnej części kraju. Na pozostałym obszarze opady były zbliżone do norm. Najniższe sumy opadów zanotowano: w Nowym Sączu (54,7mm i 54% normy), a najwyższe w Suwałkach (203,2mm i 245% normy), w Świnoujściu (160,1mm i 293% normy). Liczba dni z opadem wynosiła od 12 na południu do 22 na północy i w centrum kraju. Średnie miesięczne temperatury były w lipcu na ogół wyższe od norm, tylko na północy kraju nieco niższe (o 0,1 C w Gdańsku i na Helu). Średnie miesięczne temperatury powietrza wahały się od 16,7 C w Łebie (o 0,1 C powyżej normy) do 20,4 C w Tarnowie (o 2,3 C powyżej normy). Temperatura minimalna zawierała się w przedziale od 5,2 C w Suwałkach (2.07) do 22,9 C w Przemyślu (17.07), temperatura maksymalna od 14,1 C w Terespolu (5.07) do 37,5 C w Słubicach (16.07). Występujące w ciągu lipca częste opady nie sprzyjały pracom polowym i utrudniały przeprowadzanie żniw i sianokosów, korzystne były natomiast dla wegetacji roślin okopowych, kukurydzy i trwałych użytków zielonych. Zbiór rzepaku ozimego rozpoczęty lokalnie pod koniec czerwca, kontynuowano w drugiej i trzeciej dekadzie lipca. Na początku miesiąca w całym kraju trwało dojrzewanie żyta i pszenżyta, w drugiej dekadzie miesiąca rozpoczęto ich zbiór, a ukończono pod koniec miesiąca. W drugiej i trzeciej dekadzie lipca przystąpiono do zbioru pszenicy ozimej. W lipcu powszechnie trwało dojrzewanie zbóż jarych, lokalnie w drugiej i trzeciej dekadzie miesiąca rozpoczęto ich zbiór. W pierwszej dekadzie miesiąca zakwitły ziemniaki. W drugiej dekadzie podczas upalnych dni okresowo występowało więdnięcie roślin okopowych. Informowano o przedwczesnym zasychaniu naci ziemniaczanej. Na plantacjach masowo występowała stonka ziemniaczana, panowały również warunki dla rozwoju zarazy ziemniaka, z wielu rejonów informowano o porażeniu roślin tą chorobą. Na plantacjach kukurydzy uprawianej na zielonkę i ziarno trwało wykształcanie kolb. Pogoda w sierpniu była zróżnicowana. Od 7 do 16 sierpnia oraz na początku trzeciej dekady było upalnie, w pozostałym okresie było chłodno. Miesięczne sumy opadów wynosiły od kilku do kilkudziesięciu milimetrów, miejscami powyżej 100mm. Opady niższe od norm 11

12 występowały w południowej i lokalnie centralnej Polsce. Opady wyższe od norm wystąpiły w północnej części kraju. Na pozostałym obszarze opady były zbliżone do norm. Najniższe sumy opadów zanotowano: w Zielonej Górze (16,0mm i 24% normy), w Sulejowie (17,2mm i 25% normy), a najwyższe w Mikołajkach (158,5mm i 224% normy), w Lesku (149,9mm i 180% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 8 (w Lesznie, Tarnowie, Poznaniu) do 17 (w Koszalinie, Szczecinie i Ustce). Średnia miesięczna temperatura sierpnia była na ogół wyższa od norm od 0,4 C w Zielonej Górze do 1,7 C w Rzeszowie. Średnia miesięczna temperatura powietrza wahała się od 16,5 C w Jeleniej Górze (o 0,5 C powyżej normy) do 19,1 C w Opolu (o 0,9 C powyżej normy). Temperatura minimalna zawierała się w przedziale od 1,8 C w Jeleniej Górze (29.08) do 22,7 C w Terespolu (24.08), a maksymalna od 13,4 C w Lesku (4.08) do 34,5 C w Tarnowie (23.08). Częste opady pogorszyły warunki zbioru ziemiopłodów i prowadzenia prac polowych, wpłynęły korzystnie na stan łąk, pastwisk, roślin okopowych oraz wschody rzepaku ozimego. Niewielkie niedobory wilgoci wystąpiły głównie w województwach: łódzkim, lubelskim i opolskim. Deszczowa pogoda utrudniała przeprowadzanie prac żniwnych. Lokalnie na początku sierpnia kończono zbiór rzepaku ozimego. Rozpoczęty w lipcu zbiór żyta, pszenżyta i pszenicy ozimej prawie w całym kraju został zakończony w drugiej dekadzie sierpnia. W połowie sierpnia dobiegły końca żniwa: pszenicy jarej, jęczmienia jarego, owsa oraz przystąpiono do siewu rzepaku ozimego, lokalnie wcześniej wysiane rośliny wzeszły. Lokalnie w drugiej, a w wielu rejonach w trzeciej dekadzie sierpnia przystąpiono do zbioru ziemniaków. Kukurydza na początku sierpnia znajdowała się w fazie wykształcania kolb. Wrzesień był bardzo wilgotny, pod względem termicznym niewiele odbiegał od normy. Miesięczne sumy opadów były na ogół zbliżone do norm, lub znacznie wyższe. Opady niższe od norm występowały na ogół w środkowej i wschodniej części kraju. Najniższe sumy opadów wystąpiły: w Mławie (36,0mm i 65% normy), w Terespolu (34,4mm i 65% normy) oraz w Poznaniu (30,4mm i 70% normy). Najwyższe sumy opadów zanotowano w południowej Polsce: w Krakowie (179,8mm i 301% normy), w Lublinie (157,8mm i 268% normy), w Kielcach (141,0mm i 255% normy), w Rzeszowie (141,7mm i 230% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 10 w centrum kraju do 19 dni na południu i północy. Średnia miesięczna temperatura września była na ogół niższa lub zbliżona do norm. Średnie miesięczne temperatury powietrza wahały 12

13 się od 2,7 C na Kasprowym Wierchu (1,3 C powyżej normy) do 14,3 C w Gdańsku (0,4 C poniżej normy). Temperatura minimalna zawierała się w przedziale od -0,9 C w Rzeszowie (20.09) do 22,0 C w Świnoujściu (23.09), temperatura maksymalna od 8,7 C w Bielsku- Białej (5.09) do 26,8 C w Krakowie (18.09). We wrześniu nastąpił w całym kraju wzrost uwilgotnienia wierzchniej warstwy gleby, który wpłynął korzystnie na stan trwałych użytków zielonych i poplonów. Na południu i południowym wschodzie oraz miejscami na północy, wystąpił nadmiar wilgoci. W ciągu września wykonywano orki, wysiewano oziminy oraz zbierano rośliny okopowe i pastewne. W połowie miesiąca rzepak powschodził, a stan upraw oceniony jako dobry. Miejscami w pierwszej, a w ciągu drugiej i trzeciej dekady września prawie w całym kraju wysiano żyto i przeżyto. Przystąpiono również do siewu pszenicy ozimej. Wilgotna gleba sprzyjała szybkiemu kiełkowaniu ziarna i wschodom. Powszechnie przeprowadzono wykopki ziemniaków, pod koniec miesiąca na wielu polach dobiegł końca ich zbiór. W trzeciej dekadzie września przystąpiono do zbioru buraków cukrowych oraz kukurydzy na zielonkę. W drugiej dekadzie września rozpoczęto zbiór kukurydzy na ziarno. W październiku średnia miesięczna temperatura powietrza była zbliżona lub nieco niższa od norm, miesięczne sumy opadów były na ogół niższe od norm. Miesięczne sumy opadów wyższe od norm wystąpiły lokalnie na północy i południu Polski. Najniższe sumy opadów zanotowano: w Słubicach (10,4mm i 29% normy), w Kozienicach (13,3mm i 31% normy) oraz w Gorzowie Wlkp. (12,1mm i 34% normy), najwyższe w Elblągu (91,3mm i 148% normy), w Nowym Sączu (84,4mm i 206% normy ), w Bielsku-Białej (75,2mm i 124% normy). Średnia miesięczna temperatura października była na ogół niższa lub zbliżona do norm. Średnie miesięczne temperatury powietrza wahały się od 7,1 C w Kłodzku (1,0 C poniżej normy) i Jeleniej Górze (0,9 C poniżej normy) do 9,9 C w Gdańsku (0,6 C powyżej normy). Największe odchylenia od norm zanotowano w Resku (-1,2 C) i w Suwałkach (0,7 C). Warunki agrometeorologiczne w październiku były zróżnicowane. Występujące przygruntowe przymrozki stwarzały niebezpieczeństwo przemarznięcia nie zebranych roślin. Na przeważającym obszarze kraju wystąpiły korzystne warunki dla zbioru roślin okopowych i pastewnych. Na początku miesiąca wykonywano siew żyta i przeżyta, a w wielu rejonach także pszenicy ozimej. Zboża wysiane we wrześniu zaczęły się krzewić pod koniec października. Stan upraw ozimych oceniono jako dobry lub średni. Występujące w ciągu 13

14 miesiąca dobowe wahania temperatury powietrza i niewielkie opady sprzyjały hartowaniu roślin. W drugiej dekadzie października zakończono wykopki ziemniaków. Pod koniec miesiąca napłynęły informacje o zakończeniu sprzętu buraków cukrowych. W wielu rejonach nadal zbierano kukurydzę na zielonkę i na ziarno, w trzeciej dekadzie zbiór zakończono. Na wielu polach pod koniec października dobiegł końca zbiór poplonów ścierniskowych. Powszechnie wykonano orki przedzimowe. Listopad był chłodny i wilgotny prawie w całym kraju. Miesięczne sumy opadów były zbliżone do norm, tylko miejscami były niższe lub znacznie je przekraczały. Opady niższe od norm wystąpiły: w Sandomierzu (20,6mm i 70% normy), w Toruniu (23,4mm i 67% normy), w Mławie (24,3mm i 62% normy), najwyższe były: w Resku (101,3mm i 178% normy), w Elblągu (92,1mm i 178% normy), w Krakowie (90,4mm i 225% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 14 (w Warszawie) do 23 (w Koszalinie). Występujące opady miały postać deszczu, deszczu ze śniegiem i śniegu i w połowie miesiąca utworzyła się kilku centymetrowa pokrywa śnieżna w południowej i północnej części kraju, w górach i na Podgórzu grubość wynosiła 20-70cm. Średnia miesięczna temperatura listopada kształtowała się w przedziale od 0,4 C w Suwałkach do 4,5 C w Ustce i była niższa od norm o 0 C w Ustce i o 2,0 C w Krakowie (przy średniej 0,8 C). Maksymalna temperatura powietrza na terenie kraju była dodatnia w pierwszej i na początku trzeciej dekady. Najchłodniejsza była druga dekada, a 18 listopada minimalna temperatura kształtowała się od - 11,4 C w Raciborzu do 5,1 C w Słubicach, temperatura maksymalna od -3,7 C w Bielsku-Białej do 7,2 C w Łebie. We wschodniej połowie kraju pod koniec pierwszej dekady listopada, a w całym kraju w drugiej dekadzie nastąpiło zahamowanie wegetacji roślin z powodu ochłodzenia oraz opadów. Znaczne spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu były krótkotrwałe i nie spowodowały obniżenia temperatury gleby na głębokości węzła krzewienia do wartości krytycznych dla roślin. Prawie w całym kraju utworzyła się pokrywa śnieżna. Wilgotność wierzchniej warstwy gleby na terenie całego kraju była zadowalająca. Kończono prace polowe. Lokalnie na początku listopada zakończono zbiór buraków cukrowych, poplonów ścierniskowych, a także kukurydzy na ziarno. Na początku miesiąca wykonano orki przedzimowe, a w połowie listopada zakończono je. Stan przechowywanych ziemniaków w kopcach był dobry. 14

15 Grudzień był zróżnicowany termicznie i prawie w całym kraju suchy. Miesięczne sumy opadów były na ogół niższe lub zbliżone do norm. Najniższe opady wystąpiły: w Kozienicach (5,8mm i 16% normy), najwyższe: w Łebie (55,1mm i 104% normy). Liczba dni z opadem wahała się od 7 (w Warszawie) do 16 (w Zielonej Górze). Opady miały postać deszczu, deszczu ze śniegiem i śniegu. W połowie miesiąca utworzyła się kilkucentymetrowa pokrywa śnieżna w południowej i północnej części kraju. W górach i na Pogórzu pokrywa utrzymywała się do końca grudnia, jej grubość wynosiła 20-70cm. Średnia miesięczna temperatura grudnia kształtowała się w przedziale od -2,5 C w Lesku (1,5 C poniżej normy) do 3,3 C na Helu (1,5 C powyżej normy). Maksymalna temperatura powietrza była dodatnia na terenie kraju w pierwszej i na początku drugiej dekady grudnia. Najchłodniejsza była trzecia dekada, a 24 grudnia minimalna temperatura kształtowała się od -14,7 C w Kielcach do 2,0 C w Świnoujściu, temperatura maksymalna od 5,9 C w Terespolu do 1,1 C w Świnoujściu. W pierwszej dekadzie grudnia, wysoka jak na tę porę roku temperatura powietrza często powyżej 5 C powodowała zakłócenia w spoczynku roślin. W trzeciej dekadzie nastąpiło znaczne ochłodzenie. Przebieg pogody nie stwarzał większych zagrożeń do zimujących roślin na przeważającym obszarze kraju. Spadki temperatury powietrza przy powierzchni gruntu, poniżej -10 C, a lokalnie do -20 C, były krótkotrwałe, mimo braku pokrywy śnieżnej lub niewielkiej jej ilości nie spowodowały nadmiernego wychłodzenia gleby. Temperatura gruntu na głębokości węzła krzewienia utrzymywała się powyżej wartości krytycznych dla roślin. Stan ziemniaków przechowywanych w kopcach był dobry. CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN ZBOŻOWYCH Warunki meteorologiczne panujące w sezonie wegetacyjnym 2006/2007 na ogół były sprzyjające dla rozwoju i wzrostu zbóż. Siewy zbóż ozimych w roku 2006 przeprowadzono w niezbyt korzystnych warunkach agrometeorologicznych, jednak zboża ozime przed wejściem w stan zimowego spoczynku prawidłowo wyrosły i rozkrzewiły się. Do siewów na wiosnę w roku 2007 przystąpiono o ponad 2 tygodnie wcześniej niż w latach przeciętnych, co pozwoliło na korzystne dla zasiewów wydłużenie wegetacji. Niekorzystnie na zasiewy zbóż głównie jarych wpłynęły niedobory wilgoci na 15

16 przełomie kwietnia i maja. Deszczowa i chłodna pogoda w okresie maj-czerwiec poprawiła stan uwilgocenia gleby, jednak spowodowała nagłe wystąpienie na plantacjach chorób grzybowych i szkodników. Intensywne opady deszczu występujące w wielu rejonach kraju w okresie żniw powodowały wyleganie zbóż, utrudniały zbiór i powodowały pogorszenie jakości plonu. Na podstawie danych uzyskanych z GUS powierzchnia uprawy zbóż ogółem wyniosła 8,4 mln ha i była nieco niższa od powierzchni z roku 2006 o 28,3 tys. ha i o 43,8 tys. ha mniejsza od średniej z lat Plony zbóż ogółem oszacowano na 32,5 dt/ha, tj. o 6,5 dt/ha więcej od uzyskanych w 2006 r. Zbiory zbóż ogółem szacuje się na ponad 27,1 mln t, tj. o blisko 5,4 mln t więcej od uzyskanych w 2006r., a w porównaniu do średniej z lat więcej o 0,4 mln t. W roku 2007, w stosunku do roku 2006, w skali ogólnokrajowej stwierdzono zwiększenie się nasilenia występowania na plantacjach zbóż takich chorób grzybowych jak: rdza brunatna, septorioza plew i łamliwość źdźbła na pszenicy ozimej. Natomiast średnia dla Polski szkodliwość skrzypionek i pryszczarka zbożowca była zbliżona do wartości odnotowanej w roku Mączniak prawdziwy zbóż Blumeria graminis DC. Mapa 1-2, wykres 6-7 Mączniak prawdziwy na pszenicy ozimej w roku 2007 obserwowany był powszechnie na terenie całego kraju. Średnio odnotowano 15,5% porażonych źdźbeł i była to wartość niższa od stwierdzonej w roku 2006 (22,3%), a ponadto (co rejestrowane jest już od roku 2002) niższa od wartości średniej wieloletniej (26,4%). Największe nasilenie mączniaka prawdziwego na pszenicy ozimej, podobnie jak w latach ubiegłych, obserwowano głównie na północy Polski w województwach: pomorskim, w którym objawy choroby wystąpiły średnio na 28,5% źdźbeł, a lokalnie nawet na 100% (miejscowość Pruszcz Gdański), warmińsko-mazurskim 22,3%, a lokalnie 96% (miejscowość Giżycko) i 65% (miejscowość Braniewo), kujawsko-pomorskim 18,1% i zachodniopomorskim 16,3%. Ponadto większe nasilenie choroby odnotowano na południu kraju w województwach: podkarpackim, tj. średnio 19,3% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, śląskim 17,1%, a także w mazowieckim 16,7%. W sezonie wegetacyjnym 2008 plantacje ozimin będą zagrożone najbardziej w północnych i południowych województwach kraju. W roku 2007, podobnie jak w 2006 roku, długa i ciepła jesień sprzyjały rozwojowi tego grzyba na plantacjach. W przypadku niezbyt mroźnej zimy istnieje niebezpieczeństwo przezimowania dużej ilości materiału 16

17 zakaźnego na oziminach. Konieczne więc będą dokładne lustracje pól pszenicy ozimej na początku wegetacji pod kątem zagrożenia ze strony mączniaka prawdziwego zbóż. Informacje o występowaniu mączniaka prawdziwego na jęczmieniu jarym w roku 2007 zostały nadesłane z 6 województw. Zgodnie z naszymi przewidywaniami, większe nasilenie choroby obserwowano w części województwa wielkopolskiego (Poznań, gdzie porażonych zostało 17,5% źdźbeł) i łódzkiego (Sieradz 12%). Ponadto chorobę rejestrowano w województwach: dolnośląskim i podkarpackim, w których średnio porażonych zostało 4,3% źdźbeł oraz podlaskim 3,1%, a na terenie województwa śląskiego jedynie lokalnie (4%). W sezonie wegetacyjnym 2008 przewiduje się zagrożenie dla plantacji jęczmienia jarego ze strony mączniaka prawdziwego zbóż w tych rejonach, w których rokrocznie notuje się jego większe nasilenie, tj. na terenie województwa wielkopolskiego i łódzkiego oraz w województwach położonych w południowo-wschodniej i południowozachodniej Polsce. Rdza brunatna pszenicy Puccinia recondita Rob. ex Desm. f. sp. tritici (Erikss.) C.O. Johnson Mapa 3, wykres 8 Występowanie choroby w roku 2007 obserwowano powszechnie na terenie całego kraju, odnotowując średnio 9,8% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej. W porównaniu do wyników obserwacji z roku 2006 (8,3%) nastąpiło nieznaczne zwiększenie się średniego dla kraju procentu porażonych źdźbeł, jednak nadal utrzymuje się on poniżej wartości średniej wieloletniej (11,3%), co obserwowane jest od roku Największe nasilenie rdzy brunatnej pszenicy, podobnie jak w latach ubiegłych, stwierdzono głównie w województwach południowych i południowo-wschodnich, tj.: świętokrzyskim, gdzie porażeniu uległo średnio 23,4% źdźbeł pszenicy ozimej, lubelskim 16,7% (Chełm 39,4%), podkarpackim 11,8% (Przemyśl 21,3%), śląskim 10,6% (Katowice 18,8%), a ponadto w pomorskim i kujawsko-pomorskim około 13,5% oraz łódzkim 11,8%. W roku 2008 nie przewiduje się zwiększenia nasilenia występowania rdzy brunatnej. Jednak w latach ubiegłych, a także w przypadku innych chorób grzybowych, długa i ciepła jesień sprzyjały rozwojowi grzybów i namnażaniu materiału zakaźnego, a więc w rejonach, gdzie rokrocznie notuje się stosunkowo duże nasilenie choroby (głównie Polska południowa i południowo-wschodnia) należy 17

18 przeprowadzać dokładne lustracje dla potrzeb sygnalizacji zabiegów ochrony roślin. Septorioza plew pszenicy Septoria nodorum Berk. Mapa 4, wykres 9 W roku 2007 septoriozę plew pszenicy ozimej rejestrowano powszechnie. Po czterech latach tendencji spadkowej nastąpiło zwiększenie się jej nasilenia występowania i średnio w skali kraju odnotowano 8,4% porażonych kłosów pszenicy ozimej. Wciąż jednak liczba porażonych kłosów kształtuje się poniżej poziomu średniej wieloletniej (14,1%). Największe nasilenie występowania choroby odnotowano w rejonach Polski północnej i południowej, tj. w województwach: warmińsko-mazurskim, gdzie średnio stwierdzono 15,1% porażonych kłosów (Olsztyn 20,9%, lokalnie 93% w miejscowości Giżycko), pomorskim 12,6%, kujawsko-pomorskim 11,2% oraz podkarpackim 12,2% (Przemyśl 20,1%) i małopolskim 10,5%. Najmniejsze porażenie kłosów pszenicy ozimej przez septoriozę plew odnotowano w województwie podlaskim, tj. 4,2%. W 2008 należy spodziewać się zagrożenia septoriozą plew pszenicy w rejonach jej stałego, większego nasilenia występowania. Łamliwość podstawy źdźbła Molisia yallundae Wollwork et Spooner = Tapesia yallundae Wollwork, st. kon. Ramulispora herpotrichoides (Fron.) v. Arx = Pseudocercosporella herpotrichoides (Fron.) Deighton Mapa 5, wykres 10 W roku 2007 łamliwość podstawy źdźbła, podobnie jak w latach ubiegłych, występowała powszechnie, ale w małym nasileniu. Średnio dla kraju odnotowano 4,2% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej (średnia dla wielolecia 5,4%). Większe nasilenie choroby, kształtujące się powyżej wartości średniej wieloletniej, podobnie jak w roku 2006, odnotowano w województwie opolskim, tj. 12,7% porażonych źdźbeł pszenicy ozimej, i pomorskim 5,8%, oraz w części lubelskiego (Zamość 8,2%). Natomiast powyżej wartości średniej krajowej w: zachodniopomorskim, tj. średnio 5,1% porażonych źdźbeł, warmińskomazurskim 4,8% (lokalnie 27% w miejscowości Giżycko), małopolskim 4,7% oraz świętokrzyskim 4,3%. Na terenie województwa wielkopolskiego większe nasilenie porażenia pszenicy 18

19 ozimej przez łamliwość podstawy źdźbła obserwowano lokalnie miejscowość Siekierzyn w powiecie Jarocin, gdzie stwierdzono 20% porażonych źdźbeł. W sezonie wegetacyjnym 2008 przewiduje się większe nasilenie choroby w południowych i północnych rejonach kraju, tj. w wymienionych województwach. Przede wszystkim należy pamiętać o systematycznych obserwacjach plantacji zbóż w rejonach, gdzie co roku choroba stanowi większe zagrożenie. Zgorzel podstawy źdźbła Gaeumannomyces graminis (Sacc.) Arx et Olivier Mapa 6, wykres 11 Informacje o występowaniu zgorzeli podstawy źdźbła nadesłano z wszystkich województw. Średnio dla Polski, podobnie jak odnotowano w roku 2006, stwierdzono 3,2% porażonych roślin pszenicy ozimej. Od roku 2002 średnie w skali kraju porażenie pszenicy ozimej przez zgorzel podstawy źdźbła kształtuje się poniżej wartości średniej wieloletniej (4,6%). Większe nasilenie choroby w sezonie wegetacyjnym 2007 rejestrowano na południu i północy kraju, w województwach: świętokrzyskim, gdzie porażonych zostało średnio 5,4% roślin pszenicy ozimej, opolskim 4,7%, podkarpackim 4,3%, ponadto zachodniopomorskim i pomorskim 4,4%, oraz kujawsko-pomorskim 3,7%. Lokalnie bardzo wysokie porażenie pszenicy ozimej odnotowano na terenie województwa wielkopolskiego, tj. 80% roślin (miejscowość Łąkie, powiat Złotów). W pozostałych województwach średni procent porażonych roślin kształtował się na poziomie wartości średniej krajowej lub poniżej. Najbardziej skuteczną metodą ochrony przed zgorzelą podstawy źdźbła jest stosowanie odpowiednich zapraw nasiennych. Od 2002 r. średni procent porażonych roślin przez zgorzel podstawy źdźbła utrzymuje się poniżej wartości średniej wieloletniej i w dalszych latach nie przewiduje się dużych zmian w nasileniu tej choroby. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na plantacje położone w tych rejonach, w których rokrocznie obserwuje się większy procent porażonych roślin. 19

20 Skrzypionki Oulema spp. Mapa 7, wykres 12 Ocenę szkodliwości skrzypionek w roku 2007 przeprowadzono powszechnie na terenie całego kraju. Średnio uszkodzonych zostało 7,7% źdźbeł pszenicy ozimej. Była to wielkość bardzo zbliżona do odnotowanej w roku 2006 (7,8%) i niższa od wartości średniej wieloletniej (9,5%). Od kilku lat średni dla Polski procent uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej kształtuje się poniżej wartości średniej z wielolecia. Pomimo to, w roku 2007, niektóre województwa informowały o zwiększeniu się szkodliwości skrzypionek. Największą różnicę odnotowano w województwie łódzkim, gdzie liczba uszkodzonych źdźbeł zwiększyła się z 7,9% w roku 2006 do 15,5% w roku 2007 (w Piotrkowie Tryb. z 6% do 20%). Ponadto stwierdzono zwiększenie się szkodliwości skrzypionek w województwach: wielkopolskim średnio o 1,8% źdźbeł, lubuskim o 1,6%, mazowieckim o 1,2%, natomiast w małopolskim, opolskim i świętokrzyskim poniżej 1%. Natomiast znaczne zmniejszenie się liczby uszkodzonych źdźbeł odnotowano w województwie podkarpackim i zachodniopomorskim, gdzie uszkodzonych zostało o 4,3-4,8% mniej niż w roku W roku 2007, poza wymienionym już województwem łódzkim, więcej uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej, średnio w skali województwa, obserwowano w: pomorskim, tj. 11% (lokalnie 20% w rejonie Człuchowa), kujawsko-pomorskim 9,7% (Bydgoszcz 14,4%) i warmińsko-mazurskim 9,2% (Olsztyn 11,3%, a lokalnie w rejonie Bartoszyc 15% i Giżycka 20%). W pozostałych województwach stwierdzono średnio od 3,6% do 8,7% uszkodzonych źdźbeł i tylko częściowo w niektórych więcej, tj. śląskim (Bielsko-Biała 15,2%), dolnośląskim (Lwówek Śl. 14,8%), lubelskim (Chełm 11,1%) i mazowieckim (Płock 11%). W roku 2008 bardziej zagrożone będą te rejony kraju, w których liczniej wystąpiły skrzypionki i większe szkody spowodowały w roku Szkodliwość będzie też uzależniona od warunków pogodowych i ich wpływu na rozwój jaj i larw skrzypionek. 20

21 Mszyca czeremchowo-zbożowa Rhopalosiphum padi L. Mapa 8, wykres 13 W 2007 roku średni w skali kraju procent opanowanych źdźbeł pszenicy ozimej wyniósł 2,7% i był niższy od średniej wieloletniej o 4,1%. Najliczniej mszyca czeremchowo-zbożowa wystąpiła w województwach: dolnośląskim, gdzie opanowanych zostało średnio 6,2% źdźbeł pszenicy ozimej (Dzierżoniów 11,5%), warmińskomazurskim 5,6% (Olsztyn 7%), oraz na części terenu województwa lubelskiego (Chełm 5,6%), mazowieckiego (Ostrołęka 4,3%) i wielkopolskiego (Kalisz 4,1%). Najmniej opanowanych źdźbeł odnotowano średnio w województwach: podkarpackim 1%, opolskim 1,7%, podlaskim 1,8% i wielkopolskim 1,9%. W pozostałych województwach średni procent opanowanych źdźbeł wahał się od 2% (mazowieckie) do 3,9% (pomorskie). Z obserwacji własnych, wykonywanych na terenie Wielkopolski na polach z pszenicą ozimą w Winnej Górze i Słupi Wielkiej, pierwsze kolonie mszycy czeremchowo-zbożowej zaobserwowano w obu miejscowościach na początku drugiej dekady maja, a średnie opanowanie źdźbeł wynosiło w sezonie wegetacyjnym 2007 od 2-3% i było zbliżone do obserwowanego w roku Na podstawie przeprowadzonych badań, dotyczących migracji mszyc, które odławiano za pomocą aspiratora Johnsona, określono, że procentowy udział mszycy czeremchowo-zbożowej w ogólnej migracji wyniósł 21,4% i był on mniejszy, od stwierdzonego w roku 2006, o 9,4%. Natomiast ciepła jesień 2007 roku spowodowała, że migracja mszycy czeremchowo-zbożowej była o tej porze najintensywniejsza i wyniosła 54,5% osobników tego gatunku w stosunku do ogółu odłowionych mszyc w całym sezonie wegetacyjnym. Taka sytuacja ma duże znaczenie w kontekście istniejącej potencjalnie możliwości transmisji wirusów chorobotwórczych na wcześnie wysiewane oziminy. Mszyca czeremchowo-zbożowa, spośród wszystkich gatunków, jest co roku najliczniej odławiana w całym sezonie wegetacyjnym. W przypadku sprzyjających rozwojowi populacji mszyc warunków pogodowych wiosną 2008 roku, można się spodziewać liczniejszego wystąpienia tej mszycy na zbożach. 21

22 Mszyca zbożowa Sitobion avenae F. Mapa 9, wykres 14 W 2007 roku obserwowano występowanie mszycy zbożowej w skali kraju na 3,2% źdźbeł. Jest to wartość niższa w porównaniu do odnotowanej w roku 2006 o 0,8% oraz niższa o 4,2% w stosunku do średniej wieloletniej. Najliczniej mszyca zbożowa wystąpiła w 2007 roku na pszenicy ozimej na terenie województw: łódzkiego, gdzie opanowała średnio 9,6% źdźbeł (w Delegaturze Piotrków Tryb. odnotowano nawet 17%), pomorskiego 4,9%, dolnośląskiego 4,4% i warmińskomazurskiego 4%. Najmniej opanowanych źdźbeł pszenicy ozimej obserwowano w województwach: podlaskim 0,9% (1,5% na pszenicy jarej), opolskim 1%, wielkopolskim 1,6% i podkarpackim 1,9%, a w pozostałych mszyca zbożowa opanowała od 2% źdźbeł (mazowieckie) do 3,9% (kujawsko-pomorskie). Z obserwacji własnych wykonywanych na polach w Winnej Górze i Słupi Wielkiej (wielkopolskie) wynika, że mszyca zbożowa występowała na pszenicy ozimej wczesną wiosną w liczbie około 4 osobników na 100 źdźbeł (4%), a w okresie lata obserwowano jedynie pojedyncze osobniki. W badaniach nad migracją mszyc przy użyciu aspiratora Johnsona stwierdzono, że w 2007 roku w porównaniu do odłowów w roku 2006, zwiększyła się liczebność mszycy zbożowej na tle ogólnej migracji mszyc o 2,4%. W 2007 roku, podobnie jak w roku 2006, mszyca zbożowa wystąpiła nielicznie. Na ewentualny wzrost liczebności tego szkodnika na zbożach w roku 2008 wpływ będą miały warunki pogodowe jakie wystąpią wiosną. Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris Wagn. Mapa 10, wykres 15 W roku 2007 przeprowadzono ocenę szkodliwości pryszczarka zbożowca we wszystkich województwach. Średnio w Polsce spowodował uszkodzenie 1,6% źdźbeł pszenicy ozimej, podobnie jak w roku 2006 (1,5%). Średnia ta była bliska wartości średniej wieloletniej, która wynosi 1,8%. Do województw (spośród 8), w których stwierdzono znaczniejsze zwiększenie się szkodliwości należało województwo lubuskie, gdzie w roku 2006 obserwowano średnio 0,2% uszkodzonych źdźbeł pszenicy ozimej, a 4,3% w roku 2007 (Gorzów Wlkp. z 0,1% do 5%, Zielona Góra z 0,2% do 3,7%) i było to województwo, w którym szkodliwość 22

23 pryszczarka zbożowca była największa, a także w kujawskopomorskim, w którym odnotowano zwiększenie się liczby uszkodzonych źdźbeł średnio z 0,8% do 2% (Włocławek z 0,8% do 2,7%). Natomiast zmniejszenie się procentu uszkodzonych źdźbeł obserwowano w województwie zachodniopomorskim, tj. z średnio 5,7 do 1,6 (Koszalin z 10,9 do 2,3%). W minionych latach pryszczarek powodował większe szkody poza rejonem Żuław głównie w województwach południowo-zachodnich i południowo-wschodnich. W ostatnich latach większą jego liczebność obserwowano także w województwach centralnych. Natomiast w roku 2007 większą liczbę uszkodzonych źdźbeł stwierdzono w zachodniej części kraju. Poza wymienionymi już województwami (lubuskim i kujawsko-pomorskim) rejonami większej szkodliwości pryszczarka zbożowca były: pomorskie, gdzie średnio uszkodzonych zostało 2,6% źdźbeł (lokalnie 9% Puck), łódzkie 2,3% (Piotrków Tryb. 3%) i opolskie 2%. Ponad 2% źdźbeł zostało uszkodzonych częściowo na terenie takich województw jak: zachodniopomorskie (Koszalin 2,3%), dolnośląskie (Wrocław 2,7%) i wielkopolskie (Kalisz 2,1%). W roku 2008 należy przygotować się do kontrolowania nalotu owadów dorosłych pryszczarka zbożowca na plantacje zbóż, aby zapobiegać szkodom powodowanym przez larwy, zwłaszcza na tych terenach, na których szkodnik wystąpił liczniej. K u k u r y d z a Ploniarka zbożówka Oscinella frit L. i Oscinella puzilla Meig. Mapa 11, wykres 16 Ocenę szkodliwości ploniarki zbożówki na kukurydzy przeprowadzono w roku 2007 powszechnie, na terenie całego kraju. Jej znaczenie gospodarcze wzrasta wraz ze zwiększaniem się areału uprawy kukurydzy i dlatego od roku 2006 ponownie, po wielu latach, dokonywana jest ocena jej szkodliwości. W roku 2007, średnio w skali kraju, uszkodzonych zostało 2,7% roślin (o 0,1% więcej niż w roku 2006) i aż w 10 województwach odnotowano więcej uszkodzonych roślin niż w roku Najwięcej w województwie wielkopolskim, gdzie szkodliwość zwiększyła się średnio z 1,3% uszkodzonych roślin do 3,1% oraz opolskim z średnio 3% do 4,7%. Dla porównania, średnia krajowa z tych siedmiu lat, w których od 1991 r. monitorowano szkodliwość ploniarki zbożówki na kukurydzy, wynosi 4,3% roślin. Uszkodzenie bliskie tej wartości, poza 23

24 wymienionym województwem opolskim, stwierdzono w województwach: kujawsko-pomorskim, gdzie liczba uszkodzonych roślin wynosiła średnio 4,5% (Bydgoszcz 9,4%), dolnośląskim 4,4% (Wrocław 9,2%), warmińsko-mazurskim 4,3% (Olsztyn 6,9%, a lokalnie Gołdap 27%), obejmowało też częściowo teren województwa lubelskiego (Lublin 4,9%) i wielkopolskiego (Poznań 4,1%, a lokalnie w powiecie Jarocin 20%). W roku 2008 należy kontrolować liczebność jaj na wschodach kukurydzy, a zwłaszcza w pasie województw wymienionych powyżej, tj.: warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim, dolnośląskim i opolskim. Omacnica prosowianka Ostrinia nubilalis Hbn. Mapa 12, wykres 17 Od 1991 r. szkodliwość omacnicy prosowianki monitorowana była tylko w niektórych latach. Ze względu na coraz większy areał uprawy kukurydzy w Polsce od 2006 procent uszkodzonych roślin przez tego szkodnika oceniany jest systematycznie. W roku 2007, analogicznie jak w 2006, obserwacje prowadzone były we wszystkich województwach. Średnio w skali kraju uszkodzonych zostało 7,1% roślin i było to mniej niż w roku 2006 (8,9%). Dla porównania średnia z 7 lat, obliczona na podstawie obserwacji, które miały miejsce na przestrzeni lat , wynosi 6,1% uszkodzonych roślin. Szkodliwość omacnicy prosowianki w ostatnich dwóch latach przekroczyła wartość średniej z 7 lat. W roku 2007 zwiększenie się średniej szkodliwości tego gatunku odnotowało pięć województw, tj.: kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie, wielkopolskie od 0,1% do 0,6%, a największe stwierdzono w lubelskim, tj. z 7,5% roślin w 2006 r. do 11,9% w roku W pozostałych województwach średni w skali województwa procent uszkodzonych roślin w porównaniu z rokiem 2006 był niższy. Największe zmniejszenie szkodliwości odnotowano w województwie opolskim z 36,9% (2006 r.) do 25,7% (2007 r.), ale jednocześnie był to najwyższy, średnio dla województwa, procent uszkodzonych roślin w roku Większą liczbę uszkodzonych roślin kukurydzy przez omacnicę prosowiankę stwierdzono ponadto w: podkarpackim, tj. średnio 19,6% (Przemyśl 23,8%, Rzeszów 23,3%) i wymienionym już województwie lubelskim średnio 11,9% (Chełm 29,3%, Zamość 13%). Około 10% uszkodzonych roślin średnio dla 24

25 województwa obserwowano w: lubuskim (Gorzów Wlkp. 11,8%), dolnośląskim (Wrocław 16,5%) i małopolskim. Omacnica prosowianka stanowi duże zagrożenie w województwach: południowych, południowo-wschodnich i południowozachodnich, tj. w tych rejonach, w których stwierdzono dużą liczbę uszkodzonych roślin w roku W roku 2008 należy zwrócić uwagę na prawidłowe przeprowadzenie zabiegów agrotechnicznych i systematyczne lustracje plantacji kukurydzy dla potrzeb prawidłowej sygnalizacji zabiegów przeciwko omacnicy prosowiance. CHOROBY I SZKODNIKI ROŚLIN OKOPOWYCH Plony ziemniaków w 2007 r. wynosiły 207 dt/ha i przewyższały ubiegłoroczne o 38%. Było to wynikiem korzystniejszego dla rozwoju ziemniaka układu warunków meteorologicznych w roku 2007 w porównaniu do Zaraza ziemniaka wystąpiła w dużym nasileniu ale z uwagi na to, że intensywny rozwój objawów chorobowych rozpoczął się dopiero w drugiej połowie lipca choroba nie spowodowała drastycznego obniżenia plonowania ziemniaka. Szkodliwość stonki ziemniaczanej również nie wpłynęła znacząco na plony ziemniaka w 2007 r. 25 Z i e m n i a k Zaraza ziemniaka Phytophthora infestans (Mont.) de Bary Mapa 13, wykres 18 Zaraza ziemniaka w roku 2007 wystąpiła w dużym nasileniu. Średnia w skali kraju liczba porażonych roślin wynosiła 36,3% i była ponad dwukrotnie większa od odnotowanej w roku Natomiast nie dorównała średniej wieloletniej wartości, która kształtuje się na poziomie 48,2% porażonych roślin. Największe nasilenie choroby stwierdzono w województwach: pomorskim, w którym średnio obserwowano 60,6% porażonych roślin (lokalnie 100%), małopolskim 58,8% (a lokalnie 100%), podkarpackim 53,8% (Krosno 71%), lubelskim 42%, warmińskomazurskim 39,5% (a lokalnie 100%), lubuskim 38,1%% i zachodniopomorskim 35%. Średnio około 30% porażonych roślin odnotowano w województwach: łódzkim, śląskim, mazowieckim, dolnośląskim, świętokrzyskim, kujawsko-pomorskim i wielkopolskim (lokalnie 50-90%). Nasilenie choroby wynoszące 25,2% porażonych