Zajrzyj do naszej Księgarni Internetowej www.astrum.wroc.pl i zamów:

Nakładem Wydawnictwa ASTRUM ukazały się także książki: Zajrzyj do naszej Księgarni Internetowej www.astrum.wroc.pl i zamów: Jadwiga Biernat, Ochrona organizmu. Jak być zdrowym w świecie trucizn? Jadwiga Biernat, Żywienie a uroda Małgorzata Borgman, Układ krążenia a żywienie Heidrun Breden, Horst Georg Breden, 100 metod samoleczenia w medycynie naturalnej Renate Buffaloe, Kobiety i stres. Metody walki i przezwyciężania Benita Cantieni, 20 ćwiczeń zapobiegania zmarszczkom i starzeniu się twarzy Benita Cantieni, 52 ćwiczenia zapobiegające wadom sylwetki Paul Edelmann, Uwe Leiendecker, Choroby żył w pytaniach i odpowiedziach Helga Eisele, Kobiety po czterdziestce Stephanie Faber, 100 receptur samoleczenia roślinami w medycynie naturalnej Barbara Jakimowicz-Klein, Alergie. Pytania i odpowiedzi Barbara Jakimowicz-Klein, Aromaterapia. Pytania i odpowiedzi Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta antymiażdżycowa Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta antyreumatyczna Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta na pamięć i koncentrację Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta odpornościowa Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta pielęgnacyjna. Zdrowa skóra, piękne włosy Barbara Jakimowicz-Klein, Dieta witalna Barbara Jakimowicz-Klein, Zdrowe oczy Joanna Kaczara, Masaż niemowlęcia Dietrich Koch-Heintzeler, Widmar Puhl, Cukrzyca Bernard C. Kolster, Męskość w pigułce Klaus Kopp, Hanne Keller, Choroby nerek Dolf Künzel, Nowe życie po zawale Andrew Laughin, Bóle kręgosłupa. Skuteczne metody walki i zapobiegania Andrew Laughin, Cholesterol. Cichy zabójca Andrew Laughin, Nadciśnienie tętnicze Andrew Laughin, Od narodzin do pierwszego roku życia. Poradnik dla rodziców. Pytania i odpowiedzi Irmgard Niestroj, Medycyna naturalna dla kobiet Daniel Nowotczyński, Bądź zdrów! Naturalne metody samoleczenia Andrzej Sieradzki, Pokonaj stres Klaus Strackharn, Leczenie bólów migrenowych Lech Tkaczyk, Dieta Funkcjonalna. Nowe spojrzenie na zdrowe żywienie Karen Vago, Odtruwanie organizmu. Jak zapobiegać zatruciom toksynami Christopher Vasey, 101 metod oczyszczania organizmu w medycynie naturalnej Helga Vollmer, Jak uchronić się przed miażdżycą i chorobami serca

Copyright by Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o., Wrocław 2006 Copyright by ASTRUM Wydawnictwo Lech Tkaczyk, Wrocław 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone Redakcja Radosław Stanisz Redakcja techniczna Elżbieta Bursztynowicz Projekt okładki Joanna Tchórzewska Wydanie I Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy (art. 116, 117 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dn. 4.02.1994 r.) Zamówienia na książki można składać na kartach pocztowych lub przez Internetową Księgarnię Wysyłkową Wydawnictwa ASTRUM Nasz adres Wydawnictwo ASTRUM 50-950 Wrocław 2, skr. poczt. 292 e-mail: astrum@astrum.wroc.pl tel. 071 328-19-92, fax 071 328-09-87 Internetowa Księgarnia Wysyłkowa http://www.astrum.wroc.pl Zapraszamy do Klubu Książki Wydawnictwa ASTRUM Napisz do nas lub zadzwoń! ISBN 978-83-7277-423-1

Spis treści Wstęp.... 7 Budowa kręgosłupa...... 9 Jaką rolę pełni kręgosłup w ciele człowieka? 9 Jakie kości budują kręgosłup? 10 Czy w kręgosłupie są stawy? 13 Jak są zbudowane i jaką rolę pełnią krążki międzykręgowe? 13 Co podtrzymuje kręgosłup? 15 Jaki jest związek między układem nerwowym a kręgosłupem? 18 Ból kręgosłupa...... 19 Co tak naprawdę oznacza ból pleców? 20 Mechanizm błędnego koła na czym polega? 20 Diagnoza: dyskopatia, czyli co dolega mojemu kręgosłupowi? 21 Jakie są przyczyny schorzeń kręgosłupa szyjnego? 22 Jakie dolegliwości mogą towarzyszyć schorzeniom kręgosłupa szyjnego? 23 Czym jest rwa ramienna? 24 Czy zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa szyjnego mogą sta nowić zagrożenie dla przepływu krwi w tętnicach kręgowych i szyjnych? 24 Jakie mogą być przyczyny dolegliwości bólowych w kręgosłupie lędźwiowym? 25 Dlaczego bólu krzyża nie wolno lekceważyć? 27 Kiedy dochodzi do rozwoju w kręgosłupie zmian zwyrodnieniowych w postaci wyrośli kostnych? 28 Jakie dolegliwości towarzyszą wyroślom kostnym? 29 Czym jest kręgozmyk? 31 Jakie są rodzaje kręgozmyku? 32 Jakie objawy daje kręgozmyk? 33 Czym jest skolioza? 34 Jakie mogą być przyczyny skoliozy? 35 Które rodzaje skolioz występują najczęściej? 36 Jak rozpoznać skoliozę u dzieci? 38 Jakie mogą być skutki skoliozy? 39 Czym jest postawa ciała? 40 Czy przyjmowanie niewłaściwej postawy może przyczynić się do deformacji kręgosłupa? 40 Jakie czynniki sprzyjają rozwojowi wad postawy? 42 Czy istnieją zasady oceniania prawidłowości postawy? 43 Czym charakteryzują się wady postawy? 44 Jaka jest zależność między stanem mięśni przykręgosłupowych a kondycją kręgosłupa? 48 Czy stawy kręgosłupa mogą chorować? 48 Jaki wpływ na rozwój schorzeń kręgosłupa ma osteoporoza? 50 Jak się objawia nowotwór kręgosłupa? 51 Czy istnieje zależność między deformacją w obrębie kręgosłupa a innymi dolegliwościami? 51 Diagnozowanie schorzeń kręgosłupa.................................... 56 Na czym polega badanie kliniczne i jaka jest jego rola? 56 Które badania pozwalają na ocenę stanu elementów kostnych kręgosłupa? 57 Czy tomografia komputerowa (TK) i rezonans magnetyczny (MRI) są wykorzystywane w diagnozowaniu schorzeń kręgosłupa? 58 Kiedy przeprowadza się USG tętnic szyjnych i kręgowych? 60 5 SPIS TREŚCI

Odpowiedzialność za swój kręgosłup....... 61 W jakim wieku należałoby zacząć dbać o kręgosłup, aby jak naj dłużej nie sprawiał kłopotów? 61 Jak dbać o kręgosłup na poszczególnych etapach rozwoju dziecka? 62 Które zachowania dziecka powinny wzbudzić niepokój rodziców o stan jego kręgosłupa? 65 Czy istnieją ćwiczenia kręgosłupa dla dzieci? 66 Co powinniśmy jeść, aby dobrze odżywiać swój kręgosłup? 67 Czy nadwaga szkodzi kręgosłupowi? 70 Czy istnieje związek między odchudzaniem się a zwiększoną możliwością rozwoju schorzeń kręgosłupa? 71 Czy stres to wróg naszego kręgosłupa? 72 Czy nasze emocje muszą zawsze sprawiać ból kręgosłupowi? 73 Czy długotrwałe przebywanie w pozycji siedzącej to gwarancja kłopotów z kręgosłupem? 73 Jak postępować w codziennych sytuacjach, aby jak najmniej obciążać kręgosłup? 75 Czy podnosząc ciężkie przedmioty pamiętamy o kręgosłupie? 78 Jak pomóc sobie w przypadku bólu krzyża? 80 Jak pomóc sobie w przypadku bólu karku? 83 Czy możliwe jest zahamowanie osteoporozy, a tym samym osłabiania kości kręgosłupa? 85 Sposoby pomocy kręgosłupowi...... 87 Jakie są naturalne metody stosowane w profilaktyce i leczeniu schorzeń kręgosłupa? 88 Jakie ćwiczenia pomogą utrzymać kręgosłup w dobrej kondycji? 89 Czy pilates to forma gimnastyki również dla osób ze schorzeniami kręgosłupa? 93 Czy joga może okazać się pomocna w zmaganiu się z niedomagającym kręgosłupem? 96 Masaż leczniczy: jak i kiedy może pomóc? 98 Czy hydroterapia może wpłynąć korzystnie na kręgosłup? 100 Chiropraktyka: przez kręgosłup do innych narządów? 101 Czy refleksoterapia może pomóc kręgosłupowi? 102 Na czym polega akupunktura? 103 Aromaterapia czy przyjemne i pachnące może okazać się również pożyteczne? 105 Lecznicze kąpiele ziołowe czy warto je stosować przy dolegliwościach kręgosłupa? 106 Co wcierać w kręgosłup, aby mniej bolał? 107 Na czym polega aktywna terapia kręgosłupa? 108 Czym jest fizjoterapia? 110 Czym jest kinezyterapia? 110 W jakim celu przeprowadzana jest fizykoterapia? 111 Co to jest BEMER? 112 Czy istnieją skuteczne metody leczenia choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa? 112 Jak leczy się dyskopatię? 113 Jakie są metody interwencji operacyjnej w kręgosłup w przypadku dyskopatii? 114 Klasyczna operacja kręgosłupa 115 W jaki sposób leczy się kręgozmyk? 116 Jak leczy się skoliozę? 117 Kręgosłup na zwolnieniu lekarskim....... 119 Czy trwałe zmiany chorobowe kręgosłupa muszą oznaczać wykluczenie z życia zawodowego? 119 Jak długo można przebywać na płatnym zwolnieniu lekarskim z powodu schorzeń kręgosłupa? 120 Czym jest świadczenie rehabilitacyjne i kiedy przysługuje? 121 Kiedy można zostać uznanym za osobę niezdolną do pracy? 121 Jakie prawa przysługują osobie niezdolnej do pracy z powodu choroby? 122 Do czego może służyć orzeczenie o niepełnosprawności? 122 Bibliografia... 124 SPIS TREŚCI 6

Wstęp Nie tylko w Polsce, ale w ogóle w krajach rozwiniętych, schorzenia kręgosłupa są tak częstą dolegliwością, że określa się je wręcz mianem epidemii. Jak pokazują badania, co trzeci mieszkaniec naszego kraju skarży się na bóle kręgosłupa! Jest to informacja z jednej strony zatrważająca, ale z drugiej i nie najlepiej świadcząca o nas, użytkownikach tej naturalnej podpory. Dlaczego? Ponieważ prawie wszystkie uszkodzenia kręgosłupa są zasługą nas samych, a wiele z nich fundujemy sobie wręcz na własne życzenie kręgosłup jest wprawdzie bardzo wytrzymały, ale obciążenia, jakie na niego nakładamy, są dla niego bardzo często za duże. Wydaje się nam, że godziny spędzone za biurkiem, przed komputerem czy telewizorem, za kierownicą samochodu, ciągły pośpiech i stres, niewłaściwe odżywianie, nie mogą zaszkodzić tej części naszego szkieletu. Dopiero dokuczliwy ból pleców działa niczym przysłowiowy,,kubeł zimnej wody. Jedynym usprawiedliwieniem może być fakt, że często wiedza o tym, czym tak naprawdę jest kręgosłup i co może mu zaszkodzić, a co wzmocnić oraz pomóc, jest naprawdę niewielka. Tymczasem jest to niezwykle ważne, ponieważ zdrowy kręgosłup nie tylko warunkuje sprawność ruchową, ale również prawidłowe funkcjonowanie wszystkich narządów wewnętrznych. Aby coś zrozumieć, należy najpierw to poznać. Podobnie jest również z tą trzymającą człowieka w pionie częścią szkieletu. Niniejsza książeczka z pewnością nie będzie dla Czytelników źródłem niezwykle dogłębnej wiedzy o kręgosłupie. Pozwoli jednak w stopniu podstawowym zapoznać się z jego budową, rolą w or- 7 WSTĘP

ganizmie i zasadami funkcjonowania. Jest również zbiorem informacji o najczęstszych schorzeniach naszych pleców zamieszczone opisy nie powinny w żadnym razie przerażać, przytłaczać, wpędzać w panikę. Wręcz przeciwnie, świadomość możliwych zagrożeń powinna podziałać mobilizująco, stać się zachętą dla rodziców do dbania o kręgosłupy swoich pociech i do wykształcania w nich odpowiednich nawyków ruchowych, a dla dorosłych do prowadzenia takiego trybu życia, który pomoże im ustrzec się przed wypracowaniem zmian chorobowych w obrębie kręgosłupa. Niektórych schorzeń kręgosłupa nie da się jednak uniknąć, ponieważ są one warunkowane wiekiem. Stosując jednak odpowiednią profilaktykę, można znacząco zmniejszyć towarzyszące im dolegliwości. Opisane metody pomocy kręgosłupowi oraz sposoby jego leczenia pochodzą w znacznej części z medycyny naturalnej, która przez lekarzy medycyny tradycyjnej od jakiegoś czasu jest coraz częściej wykorzystywana w procesie leczenia pacjentów z dolegliwościami kręgosłupa. Medycyna naturalna o ile jest właściwie stosowana z powodzeniem uzupełnia lub nawet zastępuje leczenie farmakologiczne, a niejednokrotnie opóźnia chirurgiczne. Warto jeszcze wspomnieć, że w leczeniu chorób kręgosłupa ogromne znaczenie ma pogodny nastrój i pozytywne myślenie. W przypadku schorzeń tej kluczowej części ludzkiego organizmu jest to tym bardziej ważne, że mają one charakter przewlekły, często ograniczają wydolność ruchową, a przez to zniechęcają do prowadzenia aktywnego trybu życia. Jest to ogromny błąd, ponieważ pogłębia to tylko zmiany degeneracyjne, a dla zachowania dobrego samopoczucia i zdrowia nasz kręgosłup potrzebuje ruchu. Choć może zabrzmi to dziwnie, ale starajmy się słuchać swojego kręgosłupa, ponieważ daje on nam bardzo wyraźnie znać, kiedy jest zmęczony. Musimy z nim współpracować, by zachować go w dobrym stanie. To naprawdę zależy przede wszystkim od nas. WSTĘP 8

Budowa kręgosłupa......przypomina prawdziwe,,dzieło sztuki. Tworzące tę centralną i najważniejszą część ciała człowieka kości, chrząstki, związane z nią mięśnie, więzadła oraz ścięgna, połączone są ze sobą w sposób misterny, a jednocześnie na tyle mocny, że zapewnia to całej konstrukcji niezwykle dużą wytrzymałość i stabilność. Prawidłowa współpraca wszystkich anatomicznych struktur kręgosłupa, a dzięki temu ich właściwe reagowanie na potrzeby ciała człowieka w danej chwili, są możliwe dzięki nerwom, mającym w kręgosłupie swoje zakończenia. Kręgosłup jest bez wątpienia podstawą prawidłowego funkcjonowania całego organizmu każdego człowieka. Jego stan decyduje o naszym ogólnym samopoczuciu oraz o sprawności ruchowej. Jaką rolę pełni kręgosłup w ciele człowieka? Ze względu na swoje położenie w linii środkowej po stronie grzbietowej ciała oraz specyficzną budowę, kręgosłup może pełnić rolę głównego narządu podporowego. Bez kręgosłupa człowiek nie mógłby istnieć jako istota dwunożna, ponieważ to właśnie jemu zawdzięczamy wyprostowaną postawę oraz zdolność poruszania się na dwóch kończynach. Dodatkowymi zasługami tego naturalnego rusztowania są także elastyczność organizmu oraz ogromna wytrzymałość na wstrząsy. Wiązadła oraz bezpośrednio i pośrednio związane z kręgosłu- 9 BUDOWA KRĘGOSŁUPA...

pem mięśnie sprawiają, że możliwe jest również wykonywanie ruchów w kilku płaszczyznach: ruchy zgięcia i prostowania; zgięcia boczne; ruchy obrotowe w prawo i w lewo; ruchy odwodzenia, będące kombinacją tych wyżej wymienionych, np. obrót tułowia w pozycji siedzącej. Pośrednio kręgosłup stanowi nośnik ciężaru górnej części ciała, czyli głowy, klatki piersiowej, rąk. Również układ nerwowy wiele mu zawdzięcza chroni on rdzeń kręgowy wraz z odchodzącymi od niego nerwami. Jakie kości budują kręgosłup? Kręgosłup dorosłego człowieka stanowi 40-45% długości całego ciała. Tworzą go 33-34 kręgi, których wielkość zwiększa się stopniowo od góry ku dołowi. W każdym z kręgów, oprócz początkowych kręgów szyjnych, można wyróżnić: w części przedniej trzon kręgu ma on kształt walca. Dolna i górna powierzchnia trzonu stanowią miejsca połączenia z sąsiadującymi z kręgiem krążkami międzykręgowymi, a poprzez nie z kolejnymi kręgami; w części tylnej łuk kręgu odchodzi od niego w sumie siedem wyrostków: jeden wyrostek kolczysty, skierowany ku tyłowi kręgu, jedna para wyrostków poprzecznych, odchodzących od kręgów na boki, dwie pary wyrostków stawowych górnych i dolnych wyrostki stawowe tworzą cztery powierzchnie stawowe i służą do łączenia kręgów między sobą, pozostałe wyrostki stanowią miejsca przyczepu mięśni i więzadeł; otwór kręgowy znajduje się on między trzonem a łukiem krę - BUDOWA KRĘGOSŁUPA... 10

gu. Otwory poszczególnych kręgów tworzą wspólnie wzdłuż ca łego kręgosłupa kanał kręgowy, w którym biegnie rdzeń kręgowy; nasadę tak określa się przejście trzonu kręgu w łuk kręgu. W miejscu tym istnieją dwa wcięcia: dolne (głębsze) i górne (płytsze). Wcięcia sąsiadujących ze sobą kręgów nakładają się na siebie i tworzą wspólnie otwór kręgowy, przez który przebiegają nerwy i naczynia krwionośne. Wszystkie kręgi składające się na kręgosłup grupuje się w odcinki. Pierwsze 24 ruchome kręgi prawdziwe tworzą: odcinek szyjny buduje go 7 (C1-C7) bardzo ruchomych kręgów i jest on bezpośrednim oparciem dla głowy; odcinek piersiowy tworzy go 12 (T1-T12) niezbyt ruchomych kręgów, które za pomocą powierzchni stawowych łączą się z żebrami klatki piersiowej; odcinek lędźwiowy jest on bardzo giętki, a wchodzących w jego skład 5 kręgów (L1-L5) wyróżnia spośród pozostałych najmasywniejsza budowa. Ostatni kręg lędźwiowy dźwiga właściwie cały ciężar ciała człowieka. Z pozostałych zrośniętych ze sobą 10 nieruchomych kręgów rzekomych zbudowana jest kość krzyżowa (S1-S5) oraz leżąca poniżej kość guziczna (ogonowa), zredukowana u człowieka do postaci szczątkowej. Kość krzyżowa oraz kość guziczna łączą się za pomocą więzadła. Poszczególne kręgi nie leżą bezpośrednio jeden na drugim, gdyż tarłyby o siebie nawzajem, co niszczyłoby je i uniemożliwiało jakąkolwiek aktywność fizyczną, lecz oddzielone są od siebie krążkami międzykręgowymi. Choć kręgi ułożone są w pionie, nigdy nie tworzą prostego słupa. U noworodków kręgosłup przypomina swoim kształtem literę C. W miarę rozwoju szkieletu wykształcają się w tym naturalnym rusztowaniu każdego człowieka wygięcia: 11 BUDOWA KRĘGOSŁUPA...

ku przodowi w odcinku szyjnym (lordoza szyjna) i w odcinku lędźwiowym (lordoza lędźwiowa); ku tyłowi w odcinku piersiowym (kifoza piersiowa) i w odcinku krzyżowo-guzicznym (kifoza krzyżowa). W zależności od potrzeb ruchowych człowieka, krzywizny te mogą się zmniejszać lub powiększać. Taki przypominający literę S kręgosłup jest wytrzymały i doskonale przygotowany do łagodzenia wstrząsów powstających w czasie ruchu oraz nieprzewodzenia ich do czaszki, a tym samym do mózgu. Ta amortyzująca właściwość sprawia również, że sposób poruszania się osoby ze zdrowym kręgosłupem jest harmonijny. C1 C7 lordoza szyjna (7 kręgów szyjnych) Th1 kifoza piersiowa (12 kręgów piersiowych) Th12 L1 lordoza lędźwiowa (5 kręgów lędźwiowych) L5 kość krzyżowa kifoza krzyżowa kość guziczna Rys. 1. Krzywizny i odcinki kręgosłupa (www.medizinfo.de). BUDOWA KRĘGOSŁUPA... 12

Czy w kręgosłupie są stawy? Stawy w kręgosłupie rozpoczynają się od drugiego kręgu i występują aż do tego miejsca, gdzie kręgi nie są zrośnięte, czyli do kości krzyżowej. Każdy staw utworzony jest z wyrostków stawowych kolejnych kręgów, łączących się ze sobą na zasadzie stawu i trzymających się dzięki więzadłom. Powierzchnie stawów pokryte są warstewką chrząstki stawowej, a cały staw otoczony jest torebką stawową. Wytwarzany w stawie płyn maziowy umożliwia płynne i pozbawione tarć poruszanie się budujących go elementów 1. Jak są zbudowane i jaką rolę pełnią krążki międzykręgowe? Kręgosłup, pomimo iż zbudowany jest z wielu pojedynczych kręgów, tworzy stabilną i ruchomą całość. Umożliwiają to krążki międzykręgowe, stanowiące naturalne podkładki między kręgami. W kręgosłupie są 23 krążki pierwszy jest pomiędzy 2. i 3. kręgiem szyjnym, a ostatni między odcinkiem lędźwiowym a kością krzyżową. Każdy krążek zbudowany jest z: płytki chrzęstnej za jej pomocą łączy się ściśle z powierzchnią trzonu kręgu; pierścienia włóknistego jest on elastyczną kolagenową otoczką jądra miażdżystego. Tworzące go skośne, ułożone naprzemiennie, niezwykle wytrzymałe i sprężyste włókna, przyczepiają krążek do sąsiadujących z nim kręgów taki sposób połączenia umożliwia wykonywanie ruchów obrotowych, ale w granicach bezpiecznych dla kręgosłupa. Wysokość pierścienia włóknistego nie jest jednakowa na całej długości kręgosłupa, lecz wzrasta stopniowo od góry ku dołowi. Również w pierścieniach poszczególnych odcinków kręgosłupa wysokość ich przedniego brzegu jest znacząco różna od wysoko- 1 Ząbek M., Zespół przeciążeniowo-bólowy kręgosłupa, www.klinika-kregoslupa.pl 13 BUDOWA KRĘGOSŁUPA...

ści tylnego brzegu, czego efektem jest wygięcie kręgosłupa w kształcie litery,,s ; jądra miażdżystego podobnie jak pierścień miażdżysty tworzą go włókna, ale znacznie luźniej ułożone. U osobników młodych jądro zawiera ponad 80% wody, w związku z czym jest galaretowate i bardziej sprężyste dzięki temu może pełnić rolę amortyzatora w czasie aktywności fizycznej. Wraz z wiekiem, ze względu na postępujące odwodnienie i twardnienie, jądro traci swoje właściwości, co pociąga za sobą rozwój schorzeń kręgosłupa. Uogólniając można stwierdzić, że krążek międzykręgowy nie tylko trwale łączy ze sobą kręgi, ale również pełni rolę łożyska kulkowego, umożliwiając kręgosłupowi zginanie się, prostowanie, wykonywanie ruchów bocznych i obrotowych. Dzięki elastycznej strukturze jest także doskonałym amortyzatorem dla rdzeń kręgowy pierścień włóknisty jądro miażdżyste kręg lędźwiowy Rys. 2. Krążek międzykręgowy (www.g-netz.de). BUDOWA KRĘGOSŁUPA... 14

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie