WYNALAZCZOŚĆ I OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ WŁASNOŚĆ PRZEMYSŁOWA W INNOWACYJNEJ GOSPODARCE ZBIÓR REFERATÓW Z SEMINARIUM RZECZNIKÓW PATENTOWYCH SZKÓŁ WYŻSZYCH Cedzyna, 11 15 września 2006 r. Zeszyt 30 Rada Rzeczników Patentowych Szkół Wyższych Urząd Patentowy Rzeczpospolitej Polskiej Europejski Urząd Patentowy Politechnika Świętokrzyska w Kielcach Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach
Janusz Marszalec OCHRONA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ: Z DOŚWIADCZEŃ PRAC NAUKOWO BADAWCZYCH W FINLANDII 1. Wstęp Finlandia to rozległy, rzadko zaludniony kraj o pięknej przyrodzie, trudnym klimacie i skąpych zasobach bogactw naturalnych ale także to jeden z najbogatszych krajów Unii Europejskiej i jedna z najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie. Świadczą o tym m.in. wysoki produkt krajowy brutto na osobę (30.900 $ w 2005 roku) i wiodące miejsce na liście najbardziej konkurencyjnych gospodarek świata według World Competitivess Report 2006-2007 [1]. Przeszło 70% fińskich firm współpracuje z uniwersytetami i instytucjami naukowo badawczymi, przy średniej dla krajów Unii Europejskiej około 25%. Finlandia zajmuje także drugie miejsce w świecie w liczbie patentów na 1 mln. mieszkańców. Finlandia wiele lat temu uznała, że ważną wartością dla przyszłości kraju jest wiedza i jej wdrażanie do praktyki przemysłowej. Potrafiła zbudować gospodarkę, której głównym motorem stały się zaawansowane technologie i z rozmachem rozwija społeczeństwo informacyjne; fińskie produkty i usługi w dużym stopniu oparte są na wiedzy, zaś wiele fińskich firm jest światowymi liderami w swoich obszarach biznesu. Przedstawione w publikacji doświadczenia wynikają z 10.-letniej pracy autora dla fińskich instytucji naukowo badawczych, zarządzania pracami konsorcjów naukowo przemysłowych, patentowania rozwiązań z dziedziny elektroniki i technologii informacyjnych oraz wdrażania rozwiązań do przemysłu w firmach ulokowanych w parku technologicznym Technopolis w Oulu i na terenie kraju. 2. Prace naukowo badawcze w Finlandii Bardzo ważnym elementem prowadzonych w Finlandii prac naukowo badawczych jest ścisła współpraca nauki z przemysłem. Szczegółowo opracowany i sprawnie funkcjonujący system przekazywania najnowszych zdobyczy badań podstawowych, osiągnięć zarówno fińskich jak i światowych ośrodków naukowych, poprzez etap badań stosowanych do praktyki przemysłowej, i zdolność kreowania produktów konkurencyjnych na rynek globalny to podstawowy cel tej współpracy. Model transferu wiedzy do praktyki przemysłowej zbudowany został w oparciu o tzw. zasadę trójkąta, którego wierzchołkami są: badania podstawowe, badania stosowane i wdrożenia rozwiązań do praktyki gospodarczej przez firmy (Rys. 1) [2]. Prace naukowo badawcze finansowane częściowo z funduszy publicznych prowadzone są zwykle w 37
konsorcjach naukowo przemysłowych, skupiających w sobie specjalistów z dziedziny badań podstawowych, badań stosowanych i przedstawicieli kilku firm przemysłowych. Taka konstrukcja grupy badawczej zapewnia płynny i efektywny przepływ wiedzy od etapu badań podstawowych, przez etap badań stosowanych do wdrożeń w firmach, pozwalając jednocześnie na wzajemne wspomaganie się wszystkich trzech elementów systemu w rozwoju swojej wiedzy na dany temat i wzrostu kompetencji. Stosowane rozwiązanie pozwala na zgłaszanie w trakcie projektu naukowo badawczego pytań i problemów z przemysłu i dostarczenie w krótkim terminie odpowiedzi na nie przez specjalistów sektora nauki w postaci wyników badań. Badania podstawowe Badania stosowane Wdrożenia Rys. 1. Zasada trójkąta we współdziałaniu nauki z przemysłem w Finlandii. Opisana wyżej metoda współpracy przedstawicieli nauki z praktykami z przemysłu, ich stała interakcja, ma podstawowe znaczenie dla powstawania w realizowanych projektach wartości intelektualnych w postaci nowych koncepcji, metod, rozwiązań, urządzeń, wzorów przemysłowych i praw autorskich, które mogą być przedmiotem ochrony. 3. Ochrona własności intelektualnej Własność wyników badań naukowych, w tym własności intelektualnych podlegających ochronie, określane są w pracach badawczych w umowie konsorcjum projektowego. Prawo do własność intelektualnej w konsorcjum uzależnione jest od wielkości wkładu finansowego członków konsorcjum do budżetu projektu. Często ze względu na duży udział finansowania z funduszy publicznych, własności intelektualne pozostają w gestii uniwersytetu lub publicznej placówki naukowo badawczej, która może w późniejszym terminie zbyć posiadane prawa na rzecz firmy lub grupy firm. Wyniki badań zamawianych i finansowanych całkowicie przez przemysł przekazywane są przez instytucję naukowo badawczą sponsorowi projektu jako wyniki prowadzonych prac badawczych, który staje się właścicielem wynalazków. Dla określenia innowacyjności realizowanych projektów badawczych, na etapie przygotowania projektu wykonywane są badania stanu wiedzy w danej dziedzinie, w tym 38
badania patentowe. Pozwalają one na poziomie ogólnym określić potencjał nowych koncepcji, będących przedmiotem badań. Określa się, czy badania te są nowatorskie na poziomie kraju czy w skali światowej, co daje ogólną wizję przyszłych działań i kosztów (potrzebnego finansowania) w celach ochrony powstałych własności intelektualnych. Nowoczesność i oryginalność uzyskiwanych wyników monitorowana jest stale w trakcie trwania projektu. W przypadku powstawania istotnych wartości intelektualnych przedstawiciel zespołu badawczego przekazuje informacje do kierownika instytucji badawczej w celu podjęcia działań ochronnych. Działania ochronne prowadzone są w instytucjach badawczych za pośrednictwem kancelarii prawnej i patentowej, która posiada doświadczenie w patentowaniu i ochronie wynalazków z danej dziedziny wiedzy czy technologii, i która jest partnerem od strony prawnej zespołu ekspertów zgromadzonych w zespole prowadzącym badania naukowe. Wniosek na zgłoszenie ochrony wynalazku przygotowuje od strony formalnej kancelaria prawna, wyznaczając wynalazcom zadania w przygotowaniu wniosku, w tym opracowanie informacji o stanie wiedzy, opisu wynalazku od strony technicznej oraz wstępnego określenia zastrzeżeń. Przygotowany przez zespół naukowo badawczy opis weryfikowany jest pod względem poprawności i zakresu ochrony przez kancelarię, która w bezpośrednich kontaktach z naukowcami wyjaśnia i ostatecznie określa kształt wniosku, treści zastrzeżeń oraz obszar geograficzny ochrony (patent krajowy, PCT, zgłoszenia w innych krajach). Po zakończeniu procesu zgłoszenie patentowe wysyłane jest do rejestracji i badań. Cały proces zgłoszenia ochrony nadzorowany jest przez kancelarię prawną, która reprezentuje zespół badawczy i firmę, którą zespół reprezentuje. W przypadku potrzeby dodatkowych wyjaśnień kancelaria na każdym etapie wspiera autorów zgłoszenia, doradza w przygotowaniu komentarzy wyjaśniających i reprezentuje ich w każdych innych działaniach, w tym monitoruje i wspiera działania za granicą. Opieka nad wynalazcami, zarówno we własnej firmie, która nagradza autorów już w chwili zgłoszenia wynalazku odpowiednią nagrodą pieniężną, jak i przez kancelarię prawno patentową trwa przez cały proces uzyskania ochrony. Na poziomie ogólnym relacje autorów wynalazków z jednej strony a firmy, konsorcjum naukowo przemysłowego oraz kancelarii prawnej z drugiej można określić stwierdzeniem: ty wymyśl a my ci pomożemy we wszystkich innych działaniach, aby wspólne wysiłki wszystkich stron zakończyły się sukcesem. Po uzyskaniu ochrony przy sprzedaży licencji przez instytucję naukowo badawczą ważna jest perspektywa narodowa, tj. lepiej aby wdrożenia nowego rozwiązania dokonała firma fińska niż zagraniczna. Preferowane jest także licencjonowanie na warunkach nie wyłączności, aby właściciel patentu miał wpływ na wdrożenie patentu w innej organizacji (jeżeli proces wdrożenia nie przebiega satysfakcjonująco) lub aby wdrożenie nastąpiło na różnych polach eksploatacji. Stosowany w Finlandii system transferu wiedzy z projektów naukowo badawczych do przemysłu, w tym proces uzyskania ochrony własności intelektualnych jest dobrze zorganizowany, zaś każdy z uczestników procesu ma dobrze zdefiniowane powinności, które są precyzyjnie realizowane. Wsparcie systemowe dla pracowników naukowych jest na tyle 39
duże, że powstałe w projektach znaczące wyniki znajdują ochronę i wdrożenia w rodzimym przemyśle, przynosząc wymierne korzyści ekonomiczne w skali kraju. 4. Ryzyko w procesie patentowania Patentowanie jest procesem kosztownym i ryzykownym z punktu widzenia przyszłych korzyści. Rozpatrując zagadnienie ryzyka w procesie ochrony własności intelektualnej należy na nie patrzeć w perspektywie globalnej, gdyż naruszanie praw własności odbywa się zwykle w szerokiej skali, a nie na poziomie kraju. Wśród elementów ryzyka wymienić należy - duże koszty postępowania patentowego, zwłaszcza w przypadku ochrony za granicą na terenie większej liczby krajów, kiedy do procesu włączone są kancelarie prawne w kraju pierwotnego zgłoszenia wynalazku i poszczególnych krajach, gdzie prowadzone są postępowania w celu uzyskania ochrony, - blokowanie lub opóźnianie procedur nadania ochrony praw własności intelektualnych i związany z tym wzrost kosztów na dodatkowe działania prawne, składanie wyjaśnień i dostarczanie dodatkowej dokumentacji (czasem utrudnienia mogą prowadzić do zaniechania ochrony na danym obszarze), - ryzyko obejścia zastrzeżeń zgłoszonych do ochrony przez firmy zainteresowane wdrożeniem wynalazków do produkcji, - ryzyko bezprawnego korzystania z zastrzeżonych rozwiązań przez firmy i walka w sądzie o uzyskanie możliwie najniższych kosztów odszkodowania, niższych niż koszty licencyjne. Pewnym sposobem zmniejszenia ryzyka w procesie ochrony własności intelektualnej jest przesunięcie działań z czysto produkcyjnych na rozwiązania o dużym komponencie usług opartych na wiedzy [3]. Usługi takie w wielu przypadkach mają ochronę własności intelektualnej na podstawie prawa autorskiego. Powstałe wartości intelektualne są chronione natychmiast, bez potrzeby uzyskiwania zewnętrznych decyzji, dużego nakładu czasu i towarzyszących kosztów, co jest szczególnie ważne w przypadku małych firm. Jest to także istotne przy częstej modyfikacji rozwiązań, kiedy w krótkich odstępach czasu powstają kolejne wersje do natychmiastowej sprzedaży na rynku globalnym. 5. Podsumowanie W publikacji przedstawiono doświadczenia ochrony własności intelektualnych powstałych w procesie prac naukowo badawczych prowadzonych w Finlandii. Finlandia posiada dobrze określony system i precyzyjne zasady postępowania z wynalazkami i ich ochroną. Ważne są rozwiązania systemowe i świadomość stosowania procedur dla wszystkich uczestników procesu naukowo badawczo wdrożeniowego. Znajomość rozwiązań systemowych przez naukowców i ich silne wsparcie przez specjalistów od ochrony własności intelektualnych pozwala unikać zbyt wczesnego publikowania wyników badań i ujawniania tworzonych wartości intelektualnych. Jednocześnie dobre wsparcie finansowe procesu uzyskiwania ochrony, planowane na etapie przygotowania projektu badawczego, pozwala na uzyskiwanie bardzo dobrych wyników i wpływa w istotny sposób na innowacyjność gospodarki kraju. 40
Literatura 1. Global Competitiveness Report 2006-2007, World Economic Forum, October 2006, Geneva, Switzerland. 2. Janusz Marszalec, Fiński model współdziałania nauki z przemysłem, rozdział w książce Przedsiębiorstwo partnerskie, pod red. M. Romanowskiej i M. Trockiego, Difin, Warszawa, 2002, pp. 319-335. 3. Carl J. Dalman, Jorma Routti, Pekka Ylä-Anttila, Finland as a Knowledge Economy. Elements of Success and Lessons Learned, World Bank Institute, 2006. 4. Petri Rouvinen, Pekka Ylä-Anttila, Little Finland s Transformation to a Wireless Giant, in The Global Information Technology Report: Towards an Equitable Information Society, ed. S. Dutta, B. Lanvin, and F. Paua, New York and Oxford: Oxford University Press and World Economic Forum, 2003. dr inż. MBA Janusz Marszalec dyrektor Innovatech Consulting, Warszawa Janusz.Marszalec@InnovatechConsulting.eu, www.innovatechconsulting.eu 41