PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI

UNIWERSYTET SZCZECIŃ SKI PRZEGLĄD ZACHODNIOPOMORSKI K W A R T A L N I K SZCZECIN 2009 ROCZNIK XXIV (LIII) ZESZYT 2

Komitet Redakcyjny Tadeusz Białecki (redaktor naczelny), Janusz Faryś Danuta Kopycińska, Kazimierz Kozłowski, Erazm Kuźma Józef Stanielewicz, Robert Woźniak Redaktor Wydawnictwa Krzysztof Gołda Korektor Małgorzata Szczęsna Okładkę projektował Ludwik Piosicki Skład komputerowy Ewa Radzikowska-Król Copyright by Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2009 ISSN 0552-4245 Adres redakcji: 71 101 Szczecin, ul. A. Mickiewicza 66 tel. (091) 444 20 12 e-mail: wnus@uoo.univ.szczecin.pl WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO Ark. wyd. 12,0. Ark. druk. 14,3. Format B5. Cena zł 20,00 (w tym 0% VAT) USPol 85/2009

SPIS TREŚCI ROZPRAWY I STUDIA EDWARD RYMAR Prałatura kapituły kamieńskiej w XII XVI wieku. Część II: Dziekani... 7 EUGENIUSZ Z. ZDROJEWSKI, PATRYCJUSZ ZARĘBSKI Regionalne zróŝnicowanie procesów migracyjnych w Polsce (1999 2006)... 25 ROBERT B. WOŹNIAK U podstaw badań socjologicznych na Pomorzu Zachodnim... 53 EDWARD RYMAR Nazwy wodne dorzecza dolnej Odry. Uzupełnienia (1)... 91 DANUTA OKOŃ Kilka uwag o nietypowych karierach senatorskich w Rzymie epoki Sewerów... 123 KRONIKA ZBIGNIEW SZAFKOWSKI Kronika sportowa Szczecina. Część XII: 2007... 133 RECENZJE W OMÓWIENIA W POLEMIKI JERZY GRZELAK Städtebuch Hinterpommern. Hrsg. v. Peter Johanek und Franz-Joseph Post in Verbindung mit der Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen. Bearb. v. Thomas Tippach unter Mitarbeit von Roland Lesniak. Stuttgart 2003... 181 MARIAN GRZĘDA-KEMPIŃSKI Stefan Mayer, Die DVU in Brandenburg ein rechtsextremistisches Erfolgsmodell. Jahrbuch Extremismus und Demokratie 18 (2006)... 191 WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Marion Gräfin Dönhoff, Bilder, die langsam verblasen. Ostpreußische Erinnerungen. Texte aus Kindheit in Ostpreußen und Namen, die keiner mehr nennt. Berlin 2000... 194 WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Namen für Rossoschka. Schicksale aus Stalingrad, erzählt von Freunden und Förderern des Volksbundes Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.v. Red. Olav Teichert, unter Mitw. v. Martin Dodenhoeft u. Maurice Bonkat. Kassel 2007... 205

4 Spis treści Inhalt WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Treibgut des Krieges. Zeugnisse von Flucht und Vertreibung der Deutschen. Red. Sibylle Dreher, Martina Kröpelin, Olav Teichert. Kassel 2008... 212 MONIKA ANNA KOWALSKA Tutaj pociąg się zatrzymał... Przesiedlenia przymusowe z Pomorza Zachodniego i na Pomorze Zachodnie w latach drugiej wojny światowej i wkrótce po niej na tle innych migracji przymusowych w XX wieku. Sprawozdanie z konferencji naukowej studentów i młodych naukowców uniwersytetów w Berlinie, Frankfurcie nad Odrą, Gdańsku, Marburgu, Osnabrück, Szczecinie, Wrocławiu i Würzburgu. Akademia Europejska Kulice-Külz, 9 12 października 2008 r....222 INHALT ABHANDLUNGEN UND STUDIEN EDWARD RYMAR Die Prälaten des Kamminer Domkapitels im 12. 16. Jahrhundert. Teil II: Die Dekane... 7 EUGENIUSZ Z. ZDROJEWSKI, PATRYCJUSZ ZARĘBSKI Regionale Differenzierung der Migrationsprozesse in Polen (1999 2006)... 25 ROBERT B. WOŹNIAK Zu den Grundlagen der soziologischen Forschung in Westpommern... 53 EDWARD RYMAR Die Wassernamen im Flussgebiet der unteren Oder. Ergänzungen (1)... 91 DANUTA OKOŃ Einige Bemerkungen zu untypischen Senatorenkarrieren in Rom zur Zeit der Severer... 123 CHRONIK ZBIGNIEW SZAFKOWSKI Die Sportchronik Stettins. Teil XII: 2007... 133

Spis treści Inhalt 5 REZENSIONEN W BESPRECHUNGEN W POLEMIKEN JERZY GRZELAK Städtebuch Hinterpommern. Hrsg. v. Peter Johanek und Franz-Joseph Post in Verbindung mit der Kulturstiftung der Deutschen Vertriebenen. Bearb. v. Thomas Tippach unter Mitarbeit von Roland Lesniak. Stuttgart 2003... 181 MARIAN GRZĘDA-KEMPIŃSKI Stefan Mayer, Die DVU in Brandenburg ein rechtsextremistisches Erfolgsmodell. Jahrbuch Extremismus und Demokratie 18 (2006)... 191 WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Marion Gräfin Dönhoff, Bilder, die langsam verblasen. Ostpreußische Erinnerungen. Texte aus Kindheit in Ostpreußen und Namen, die keiner mehr nennt. Berlin 2000... 194 WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Namen für Rossoschka. Schicksale aus Stalingrad, erzählt von Freunden und Forderern des Volksbundes Deutsche Kriegsgräberfürsorge e.v. Red. Olav Teichert, unter Mitw. v. Martin Dodenhoeft u. Maurice Bonkat. Kassel 2007... 205 WŁODZIMIERZ STĘPIŃSKI Treibgut des Krieges. Zeugnisse von Flucht und Vertreibung der Deutschen. Red. Sibylle Dreher, Martina Kröpelin, Olav Teichert. Kassel 2008... 212 MONIKA ANNA KOWALSKA Hier hielt der Zug... Zwangsumsiedlungen aus Pommern und nach Pommern in den Jahren des Zweiten Weltkriegs und kurz danach vor dem Hintergrund anderer Zwangsmigrationen im 20. Jahrhundert. Bericht von der Tagung für Studenten und junge Wissenschaftler der Universitäten Berlin, Frankfurt/Oder, Gdańsk/Danzig, Marburg, Osnabrück, Szczecin/Stettin, Wrocław/Breslau und Würzburg. Europäische Akademie Külz-Kulice, 9. 12. Oktober 2008... 222

6 Spis treści Inhalt

P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I TOM XXIV (LIII) ROK 2009 ZESZYT 2 R O Z P R A W Y I S T U D I A EDWARD RYMAR Pyrzyce PRAŁATURA KAPITUŁY KAMIEŃSKIEJ W XII XVI WIEKU Część II: DZIEKANI * Do dziekana naleŝał nadzór nad niŝszym klerem kapituły, z prezenty kanoników instytuowanie wikarych katedralnych. Miał władzę dyscyplinarną. Czuwał nad naleŝytymi i regularnymi naboŝeństwami chórowymi w katedrze. Kościół w mieście Lassan, przez biskupa Henryka powiązany z archidiakonią szczecińską, 13 stycznia 1337 r. został przez biskupa Fryderyka włączony do dziekanii 1. 1. Dietmar 18 marca 1187 r. 2, potem kustosz (1194, 1208, 1216, moŝe po powrocie z wygnania od 1189 r.?), a następnie prepozyt 1222! 2. Hugo 30 kwietnia 1210 r. przy czynności arcybiskupa w Magdeburgu 3 1222 4. * Część I: Prepozyci zob. Przegląd Zachodniopomorski 2009, z. 1, s. 5. Tam takŝe objaśnienie skrótów bibliograficznych. 1 PUB X, nr 5453. 2 PUB I, nr 106. Dziekan Adolf jako pierwszy znany w 1198 r. (Wejman, s. 235) oczekuje na źródłowe potwierdzenie. 3 PUB I, nr 152. 4 A nie do 1224 r., jak Kücken, s. 214 i Wejman, s. 235.

8 Edward Rymar 3. Florentyn, Florencjusz 1222 i 29 stycznia 1233 r. 5, następnie 6 prepozyt. 4. Jan (I) 1235, 29 maja 1236 r. 7, moŝe to wcześniej (1233) kustosz Jan. 5. Jarosław (Gerizlaus, Yaroslaus, Jarwezlaus, Jarozlauus) z dynastii rugijskiej, syn księcia Wisława I 8, 8 listopada 1231 r. wymieniony (Gorizlai) na czele jego dziedziców udzielających konsensu przy lokacji klasztoru w ziemi trzeboskiej (Tribsees), poprzedzając braci: Piotra, Jaromira, Wisława, Borysława, Mikołaja, zatem wtedy juŝ jako prepozyt trzeboski i Rugii; podobnie (Yarozlay) 5 marca 1232 r. na czele synów księcia przy nadaniu dla klasztoru w Bergen na Rugii; 3 października 1232 r. w Doberanie przy czynności biskupa Schwerina jako prepozyt trzeboski 9 ; w 1235 r. jako prepozyt przy czynności biskupa Konrada III, po Florentynie summus prepozycie, a przed dziekanem Janem, zatem traktowany jako członek prałatury kamieńskiej! Jednak 16 września 1237 r. przy czynności ojca nadal jako prepozyt Rugii i Trzebosza, równieŝ poprzedzając braci 10, to znów jako dziekan przy czynności biskupa Konrada III 12 listopada 1237 r. 11 Łączył więc wysoką funkcję w kapitule kamieńskiej i zarządzał częścią diecezji sąsiedniej, szweryńskiej. JuŜ 5 listopada 1241 r. znany jest jego następca. Na Rugii przy czynności Wisława I jako prepozyt Rugii i Tribsees 1240 1242 12. Zmarł w 1242 r., przed 25 września (?), zapewne przed marcem (1243) 13. 6. Gotfryd 5 listopada 1241 r. (gdzie po prepozycie C. dziekan G. i raczej wątpliwe, by był to jeszcze poprzednik Jarosław, ewentualnie Gerizlaus, skoro teŝ 29 marca 1247/78 r. Godefridus (28.09.1248 10.03, 8 9.07.1253) 14. 5 PUB I, nr 209, 291. 6 Jakoby od 1224 r. (Klempin, s. 413; Kücken, s. 214; Wejman, s. 235). 7 PUB I, nr 316, 331. 8 U. Scheil, Zur Genealogie der einheimischen Fürsten von Rügen. Köln 1962, s. 45. 9 PUB I, nr 277, 282, 285. 10 TamŜe, nr 316, 343. 11 TamŜe, nr 346 347. Dziekanem jakoby od 1238 r. (Klempin, s. 413), w latach 1236 1238 (Kücken, s. 214), poprawnie Wejman, s. 235: 1237 1241. 12 PUB I, nr 375, 380-2, 399. 13 U. Scheil, Zur Genealogie..., s. 45. 14 PUB I, nr 395, 458, 474, 563, 573 574, dziekanem od 1239 r. (Kücken, s. 214).

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 9 7. Adolf 22 marca 1254 r. po biskupie przy czynności księcia Warcisława III; 5 czerwca 1266 r. przy czynności biskupa poprzedza kustosza i scholastyka, gdy brakuje prepozyta 15 ; wcześniej kustosz 28 września 1248 i 8 lipca 1253 r. 16 Czy to N. decanus z 6 marca 1260? 17 8. Jan (II) Prus (Pruzike, Prusco, Pusico, Proyzco, Prutze, Prutenus) jako kanonik 1256 (Jan Pvsico) przy czynności Barnima I po rycerzach (!) i 7 sierpnia 1266 r. (Jan Proyzco) po prepozycie szczecińskim, a przed rycerzami, i Jan Prusco 13 sierpnia 1266 r. 18 Dziekan 18 maja 1268 r. 19 i wielokrotnie przy róŝnych czynnościach kapituły; od 1276 do 1290 r. reprezentuje kapitułę (na dokumentach zwykle brakuje prepozyta), ale teŝ przy czynnościach ksiąŝęcych, stricte politycznych, ostatni raz 29 sierpnia 1291 r. w Dąbiu, gdy na jego prośbę ksiąŝęcego krewniaka (honesti viri consanguinei nostri domini Johannis Pruzike eiusdem loci decani) Bogusław IV potwierdza kapitule nadaną przez Barnima I wieś Borutyn na Wyspie Chrząszczewskiej 20. Przyczyny pokrewieństwa jeszcze nieznane. Mogło być najdalej czwartego stopnia, bo dalszego w źródłach nie zaznaczano. Jan, urodzony gdzieś ok. 1230 r., musiał być potomkiem Warcisława I, Mieszka III Starego wielkopolskiego, Mściwoja I wschodniopomorskiego bądź rodziców jego Ŝony Zwinisławy; albo Henryka Borzywoja II meklemburskiego, Swerkera II króla Szwecji, Bernarda III Askańczyka, księcia saskiego czy wreszcie Hermana I landgrafa Turyngii. Wnioski te moŝna wysnuwać, badając niezbędnych do tego antenatów i antenatki księcia Bogusława IV. Oto oni: 15 PUB I, nr 586; II, nr 803. 16 PUB I, nr 474, 573. 17 PUB II, nr 672. 18 TamŜe, nr 631, 805, 807. 19 TamŜe, nr 862, od 1267 r. (Kücken, s. 214). 20 PUB III, nr 1593. Pełnienie urzędu do 1291 r. datowali Klempin, s. 413 i Kücken, s. 214.

10 Edward Rymar Stopień pokrewieństwa Warcisław I NN Mieszko III Eudoksja ruska Sobiesław I NN (z Powałów?) NN NN I II III IV Bogusław I Bogusław II Anastazja ks. wlkp. Barnim I Mściwoj I ks. pom. Mirosława Zwinisława Henryk Borzywoj I ks. meklemb. Matylda (z Welfów) Henryk Borzywoj II ks. meklemb. Bogusław IV Swerker kr. Szwecji Benedykta c. Ebbe Krystyna ks. szwedzka Mikołaj I ks. meklemb. Bernard III ks. saski Judyta ks. wlkp. Henryk I hr. Anhalt Małgorzata Herman I landgraf Turyngii Zofia bawarska Irmingarda Juta Wnosząc z przydomku i imienia, najwięcej zdaje się przemawiać za tropem wschodniopomorskim. Świętopełk syn Mściwoja I miał syna Jana, którego gwałtowny zgon pod datą 22 sierpnia (bez roku) odnotował nekrolog klasztoru oliwskiego. Dziekan Jan Prus 23 listopada 1287 r. wraz z kustoszem kamień-

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 11 skim Wisławem, zarazem proboszczem gdańskim, zapewne wywodzącym się z dynastii rugijskiej, wystąpił na czele świadków podczas zjazdu przy czynności Mściwoja II, Przemysła II wielkopolskiego i Bogusława IV. Przydomek moŝe dobrze pasować do syna Świętopełka. Dziekan Jan ostatni raz wystąpił 9 lutego 1298 r., mógłby zatem zginąć 22 sierpnia 1298 r., moŝe w toku walk na terenie ziemi sławieńskiej, toczących się w tym czasie. Wtedy zyskamy pokrewieństwo trzeciego stopnia, dotykające stopnia drugiego: Mściwoj I Mirosława Barnim I Bogusław IV Świętopełk Jan Sądziłem ongiś, Ŝe na przeszkodzie w identyfikowaniu dziekana Jana z synem Świętopełka stoi jednak odnotowanie w kalendarzu kamieńskim śmierci dziewiątego prepozyta 22 października 21. Czy był to dziekan Jan Pruzike 29 sierpnia 1291 1297? Pruce wśród kanoników w 1298 r.? Potem po kilkuletniej przerwie to chyba prepozyt (1297), ale dziekan Jan 11 kwietnia 1297 r. był wystawcą dokumentu wraz z prepozytem Janem; 9 stycznia 1298 r. znów w dokumencie kustosza Wisława wobec sporu biskupa Piotra z prepozytem Janem obecni dziekan Jan oraz kantor Jan (Gortzike) i jeszcze 6 lutego 1298 r. przy czynności tegoŝ biskupa 22. Brakuje zatem podstaw do identyfikacji go z prepozytem Janem z 1297 r., a w takim razie moŝna widzieć w nim Jana syna Świętopełka, zmarłego 22 sierpnia (1298). 9. Lambert jako dziekan przy czynności księcia Bogusława IV 10 czerwca 1297 r., ale dokument chyba źle datowany, bo 9 sierpnia 1297 r. układ rycerza Zygfryda Lodego z biskupem, gdy świadkiem kustosz Wisław, pieczętuje kanonik magister Lambert, ale 9 stycznia i 6 lutego 1298 r. w dokumencie kustosza Wisława i biskupa Piotra dziekanem jest Jan 23. Lambert wielokrotnie przy czynności Bogusława IV od 1297 do 1299 r., jako dziekan 22 sierpnia 1298 r. i jeszcze 28 września 1306 24. W ordynacji biskupa Henryka z 8 kwietnia 1303 r. 21 Zob. E. Rymar, Rodowód ksiąŝąt pomorskich. Wyd. 2. Szczecin 2005, s. 275 i n. 22 PUB III, nr 1803, 1826, 1835 (wg R. Prümersa to Jan Pruzike). 23 TamŜe, nr 1806, 1813, 1826, 1835. 24 TamŜe, nr 1859, jako Herman 2.08.1299 (tamŝe, nr 1902), ale to musi chodzić o Lamberta, 14.08.1299, 23.03.1300; 7.12 (1302) (PUB VII, nr 4721); 3.09.1303 (PUB IV, nr 2108); 15.07, 7.09, 7.10, 10.11.1304 (PUB IV, nr 2170, 2176, 2183, 2191); do 30.01, 14.02, 29.09.1305 (PUB IV, nr 2205 2206, 2248, 2314).

12 Edward Rymar określono dochody dziekana we wsi Damgoze (potem Damgard, dziś Dębogard?) w ziemi kołobrzeskiej, kaplicy zamkowej w Kołobrzegu 25. 10. Jan (III) najwcześniej od jesieni 1306 r. 26 i jeszcze 11 kwietnia 1308 r. 27 Nie jest to Jan Pruce, scholastyk w 1308 r., ani kanonicy: Jan de Starse, Jan de Warberg. MoŜe to być Jan Gorteke, kantor do 1304 i w 1310 r. (?) Wakans 6 lipca 1308 r., gdy akt kapituły wystawiają prepozyt, kustosz i scholastyk 28. 11. Zygfryd (Cyfridi) de Trechow (teŝ Ghikow, Techow, Trichow, Trechowe, Trebetzow, dicto de Trebetowe 1308). Na jego prośbę, kanonika, 30 sierpnia 1300 r. biskup nadaje przywilej klasztorowi w Doberanie. Kanonik przy czynnościach biskupich w latach 1302 1305 29. Z rodziny rycerskiej Trechow z Meklemburgii 30 albo z mieszczańskiej w Koszalinie 31. W Gryfii 25 kwietnia 1305 r. był świadkiem czynności miasta dla miejscowych zakonników; archidiakon stołpecki 16 czerwca 1305 i 11 czerwca 1308 r. 32 PoniewaŜ 11 czerwca 1308 r. był przy czynności biskupa dotyczącej plebana z Lewin i kanonika w Güstrow w sprawie utworzenia dlań nowego archidiakonatu w Stolp jako de Trebetowe 33, znak to moŝe, iŝ pochodził z Trzebiatowa nad DołęŜą. Jako kanonik 10 września 1308 r. po kapelanach Bogusława IV; jako dziekan 7 stycznia 1309 r., gdy biskup zatwierdzał dziekanii kamieńskiej małą prebendę w kościele kolegiackim w Güstrow 34. Dla dziekanii i siebie 30 listopada 1309 r. otrzymał od biskupa dobra w Damgarten i pół dziesięciny z Bartin; ostatni raz w charakterze dziekana wystąpił 25 lutego 1310 i 6 stycznia 1312 r. 35 ; brakuje go wśród 25 PUB IV, nr 2089. 26 Od 1305 r. (Kücken, s. 214; Wejman, s. 235). 27 PUB IV, nr 2399; Klempin, s. 413. 28 PUB IV, nr 2410; Klempin, s. 413. 29 PUB III, nr 1955, VII, nr 4721; IV, nr 2176, 2191, 2206. 30 R. Prümers, w: PUB III, s. 580. 31 Tu rajca Trechow 1288 1289 (PUB III, nr 1451, 1493). 32 PUB IV, nr 2218, 2228, 2406. 33 TamŜe, nr 2409. 34 TamŜe, nr 2414, 2454. 35 TamŜe, nr 2566, 2602; V, nr 2704.

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 13 członków kapituły przy waŝnej czynności biskupa 2 i 3 lutego 1313 r., przy której wystąpiło aŝ dwunastu kanoników 36. Zmarł 5 stycznia (Vigilia Epiph) 37, a zatem najwcześniej w 1312, zapewne w 1313 r. 12. Konrad (de Trebetow, z Trzebiatowa ). Są jeszcze trudności ze zgromadzeniem danych do biografii magistrów Konradów, kanoników kamieńskich z końca XIII i początków XIV w. Chyba to magister Konrad, kanonik obok dziekana Lamberta przy czynności Bogusława IV dla Trzebiatowa 27 lutego 1301 r., Konrad de Trepetowe, kapelan ksiąŝęcy 16 maja 1303 r., magister Konrad 31 marca i 10 listopada 1304 r., Konrad de Trepetowe, kapelan księcia przy jego czynności dla Trzebiatowa 20 grudnia 1306 r. 38, Konrad kapelan dworski Bogusława IV 4 maja 1307 r.; 1 sierpnia i 10 września 1308 r. na czele czynności Bogusława IV Konrad dictus Trepetow; 28 stycznia 1309 r. w Trzebiatowie jako kapelan przy nadaniu przez Bogusława klasztorowi św. Michała w Trzebiatowie dochodu w Radun z nadania rycerza Newelinga 39. Po śmierci księcia nadal kapelan w otoczeniu jego syna Warcisława IV (27.05, 15.06, 18.07, 2.11.1309; 27.05.1310; 1.10, 11, 18.11.1311), takŝe juŝ jako dziekan (8.01, 6.12.1310; 25.02, 13.06, 21.09.1313; 17.09.1314; 20.10.1315; 13.06.1316) 40. Dziekanem był najwcześniej w 1312 r., jest nim 25 lutego 1313 r. 41, zarazem kapelan dworu Warcisława IV 15 maja, 13 czerwca 1317 r. w jego dokumentach w Uznamie, 22 czerwca w Gryfii, 27 grudnia 1317 r. 42 Po śmierci biskupa Henryka (1317, po 9 października) juŝ 18 grudnia jako biskup elekt (Konrad IV), 30 grudnia 1317 r. w Kamieniu poprzedza prepozyta, zatwierdzony przez papieŝa 13 sierpnia 1318 r. 43 Zmarł w 1324 r. 36 PUB V, nr 2773, 2775. 37 Klempin, s. 413. Dziwaczny jest dziekan Giso z 1311 r. u Wejmana, s. 235. 38 PUB IV, nr 1984, 2092, 2153, 2191, 2329. 39 TamŜe, nr 2350, 2414, 2418, 2456, 2458. 40 TamŜe, nr 2517, 2521, 2547, 2559, 2618, 2681, 2690, 2692 2693; V, nr 2779, 2816, 2846, 2912, 2976, 3015; A. Gut, Personel kancelarii ksiąŝąt pomorskich do polowy XIV wieku. Przegląd Zachodniopomorski 1999, z. 1, s. 94 i n. 41 PUB IV, nr 2635; V, nr 2779. 42 PUB V, nr 3059, 3073 3094, 3111, 3119, 3120, 3152. 43 PUB VI, nr 3158, 3214.

14 Edward Rymar 13. Magister Jan (Hacke, Hake) von Göttingen (de Gotinghe, z Getyngi ) ur. ok. 1280 r., po studiach w ParyŜu nauczał na wydziałach sztuk wyzwolonych i medycyny w Montpellier, zyskał zapewne sławę medyka (medicine professor, 1319), bo rekomendowany przez arcybiskupa Moguncji Piotra Aspelta królowi Ludwikowi na nadwornego medyka w 1314 r. Od 1318 r. w słuŝbie arcybiskupa Trewiru Baldwina Luksemburga. Odtąd jako Jan Hacke często przebywał w Awinionie, reprezentując interesy Baldwina, pozyskując liczne prebendy i beneficja w diecezjach niemieckich. ChociaŜ posiadał kanonię w Paderborn i kantorię św. Aleksandra w Einbeck, 3 lutego 1319 r. otrzymał od Jana XXII prowizję na wakującą po Konradzie dziekanię kamieńską, przy czym prepozyt ze Stendalu, mediolański kanonik magister AmbroŜy de Lamayrola z mediolańskiej diecezji i kanonik naumburski Arnold von Hildesheim otrzymali polecenie wprowadzenia go na urząd 44. Ale w Kamieniu nie występuje przy czynnościach kapituły. TenŜe papieŝ 10 lutego 1322 r. udzielił mu prowizji na kanonię w Moguncji z zachowaniem prebendy w Paderborn, św. Mikołaja na Nowym Targu w Magdeburgu i św. Aleksandra w Einbeck, pod warunkiem rezygnacji z dziekanii w Kamieniu 45. Nie wiadomo, czy z niej zrezygnował, ale chyba nie, bo był biskupem elektem kamieńskim w 1324 r., wybrany przez część kapituły, lecz papieŝ prowizji udzielił Arnoldowi z Eltz. Jan przebywał w Awinionie gdzie jako kanonik moguncki wystąpił 5 września 1323, 19 grudnia 1324, 21 czerwca 1325 r. w marcu 1331 r. otrzymał prowizję na biskupa Verden. Między 1334 i 1336 r. przybywał w Awinionie i był lekarzem Benedykta XII, który 10 października 1341 r. udzielił mu prowizji na biskupstwo we Fryzyngii, ale i tej funkcji nie objął, mając do końca Ŝycia (5.10.1349) w Awinionie konkurenta, elekta miejscowej kapituły Leutolda Schaumburg-Julbacha 46. 14. Magister Jan (v.) Bollentyn (Bolentin). RównieŜ on najpierw był notariuszem Warcisława IV (14.07.1321), a zarazem plebanem w Dyminie (3.04.1322, 7.12.1325, 22.08.1326, 12.02.1327); 18 czerwca 1327 r. występował ponadto jako oficjał tamtejszej prepozytury 47, magister i pleban przy czynności biskupa 44 PUB V, nr 3238; K.R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy (X XX w.). Koszalin 2003, s. 97 i n. 45 PUB VI, nr 3576. 3658, 3894, 3901; VII, nr 4208, 4274, 4322. 46 K.R. Prokop, Biskupi..., s. 98. 47 PUB VI, nr 3521, 3588.

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 15 8 października 1331 r. w Dyminie, a 25 października 1331 r. w Kamieniu po prałaturze, przy czym wtedy brakuje dziekana 48. W związku z wyborem byłego dziekana Jana na biskupstwo w Verden papieŝ Jan XXII 9 listopada 1331 r. polecił zwolnioną prebendę i dziekanię nadać Janowi von Bollentinowi, który zrezygnuje z probostwa w Dyminie i swej prebendy kamieńskiej; 28 grudnia 1331 r. juŝ wśród wystawców dokumentu jako dziekan z biskupem Fryderykiem, ale 22 lutego 1332 r. wśród świadków biskupa, prepozyta Barnima i kapituły na końcu po kantorze, wicedziekanie, scholastyku, kustoszu! 49 Potem przy czynności biskupa i kapituły 12 sierpnia, 30 września, jako dziekan 18 listopada 1332 r., otrzymał od biskupa i kapituły młyn w Grabowie 10 sierpnia 1333 r. 50 W 1342 r. wystąpił w Gdańsku przed nuncjuszem Galhardem de Carceribusem z obroną praw biskupa kamieńskiego do ziemi słupskiej w toku sporu z arcybiskupem gnieźnieńskim o świętopietrze. Ostatni raz wystąpił 11 marca 1349 r. i brakuje go juŝ przy czynności kapituły 3 czerwca 51. Zmarł 9 lipca (7 Idus Julii) 1349 r. 52 15. Herman de Neuenkirchen (Nienkerken, Nyenkerken, Nygenkercke) z pomorskiej rodziny rycerskiej. W tym czasie np. Herman Starszy i Herman Młodszy byli świadkami Barnima III 24 czerwca 1360 r. To widocznie kanonik kamieński Herman 1 maja 1341 r., dziekan 5 stycznia 1351 r. 53, zapewne od 1349 do 1367 r. 54, bo juŝ 8 stycznia 1368 r. znany jego następca. Pozostawał w sporze z Wachholtzami o Sandünen i jezioro Wagholte koło wsi Nieradzin (Horst) po Liwią ŁuŜę 55. 16. Luderus (lub Ludekin) Colner (v. Köller) zapewne z mało jeszcze znanej rodziny rycerskiej Księstwa Pomorskiego, zwanej Kolre, Kolner, potem Köller, 48 PUB VIII, nr 4913, 4918, 4940. 49 TamŜe, nr 4924, 4940, 4960. 50 TamŜe, nr 4983, 4987, 4998, 5038. 51 RBK nr 244; RDK, nr 37. 52 Klempin, s. 413; A. Gut, Personel..., s. 87. Bezpodstawne jest przesuwanie terminu zgonu na 1352 r., jak Wejman, s. 235. 53 RMO nr 38; PUB XI, nr 5938; RBK nr 253. Dziekanem od 1352 r. czyni go Wejman, s. 235, od 1356 r. Kücken, s. 214, tylko do 1354 r. A. Gut, Personel..., s. 90. 54 Klempin, s. 413; Kücken, s. 214. 55 RBK nr 315.

16 Edward Rymar w XIV XV w. teŝ w ziemi kamieńskiej. Rycerz Arnold był radcą Barnima III 15 sierpnia 1361 r., Claus 22 maja 1362 r. Eberhard wystąpił 9 marca 1364 r. z prośbą o prebendę w Kamieniu dla swego neposa Ludera, studenta prawa w ParyŜu 56. Tak szybki awans w kapitule zapewniało mu zapewne wykształcenie. Dziekan 8 stycznia 1368 r. 57, moŝe od 1367 r., zarazem 8 lipca 1368 r. preposito remotis agente przy zakupie przez kapitułę 9,5 łana w Śliwnie od Manteufflów. JuŜ 11 lipca 1368 r. wystąpił dziekan Jan 58. Dalszy los Ludera nie jest jeszcze znany. Zmarł w tak młodym wieku? 17. Jan dziekan 11 lipca 1368 r. 59 18. Magister Wisław (Witzekinus, Wyseke, Wenteslai, Wenzlai) Gholtbeke dziekan 7 grudnia 1368 r.; 7 lipca 1369 r. ekskomunikowany wraz z kantorem i kustoszem przez biskupa Jana za zajęcie spadku po dziekanie Colnerze 60. Urząd pełnił jeszcze w 1389 r. 61 ; wcześniej scholastyk. 19. Magister Berser (Bersero) Szalow (Zalow, Salow). OskarŜona o herezję Cune Conradi z Gryfina w 1392 r. złoŝyła zeznania przed Persero dziekanem kamieńskim, Janem de Eiskstedtem archidiakonem tamŝe, Janem Pappendorpem dziekanem kolegiaty NMP w Szczecinie i inkwizytorami Janem Fricze i Mikołajem (v. Wartenbergiem) 62 ; dziekan 21 października 1405 r., zmarł przed 19 grudnia 1406 r. 63, wykonawcą jego testamentu 28 grudnia 1406 r. był wikary kościoła katedralnego Mikołaj Berser, widocznie bliski krewny, znany 56 RNW nr 36; RBK nr 294; MU nr 140. 57 RBK nr 320. 58 TamŜe, nr 323, 324. U Kückena, s. 214 i Wejmana, s. 235 dziekan do 1369 r. 59 RBK nr 324. 60 TamŜe, nr 325, 330. Dziekanem tylko w 1369 r. wedle Wejmana, s. 235, który zna teŝ jakiegoś dziekana Jerzego b. Köller z 1379 r.! 61 Klempin, s. 413; Kücken, s. 214 (nieznana podstawa źródłowa). 62 D. Kurze, Quellen zur Ketzergeschichte Brandenburgs und Pommerns. Berlin 1975, s. 80 i n. Nie był więc dziekanem dopiero od 1394 r., jak Klempin, s. 414, czy od 1399 r., jak Kücken, s. 214. 63 RG II, szp. 1290, 1410. Dziekanem do 1402 r. u Klempina, s. 414 lub do 1405 r. (Kücken, s. 214; D. Kurze, Quellen..., s. 80 za Hg II, s. 828; RG II/1, szp. 136, 1026, 1091).

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 17 z 1400 r., pleban tego kościoła w 1408 r. 64 Wcześniej znany teŝ kustosz kamieński Bernard Berser. 20. Magisterr Henryk Palborn (Polborn, Poworn, Balborn) kanonik kamieński 1374, 7 listopada 1385 r. 65, w składzie sądu inkwizycyjnego w Szczecinie 1392 1394 66 ; prepozyt kolegiaty Mariackiej w Szczecinie 1383 1406; po przeniesieniu na dziekanię kamieńską jego następcą w Szczecinie 19 grudnia 1406 r. był Mikołaj Goddin 67. Zarazem administrator generalny kapituły 17 listopada, 4 grudnia 1409 r. i wikariusz generalny w 1409 r. 68 Dziekanem był do 1417 r. 69, skoro tego roku, po jego zgonie, z udziałem (21) Henryka Fresena toczył się spór o dziekanię 70. Fresen, wikary w parafii Darłowo, zmarł ok. 1422 r. 71 22. Jan Berlinghoff wikariusz generalny biskupa Magnusa 1415 1418, zarazem archidiakon w Gorzowie, kanonik kościoła Mariackiego w Szczecinie (1415), z większą prebendą w kościele kolegiackim w Myśliborzu (1417) 72. Po przeniesieniu na dziekanię zrezygnował z archidiakonatu w Pyrzycach przed 7 grudnia 1417 r. 73 ; jako dziekan 7 marca 1418 74 i 28 lipca 1421 r. 75 Berlinghoff toczył spór o dziekanię z (23) Hermanem Gustrowem, wpierw wikariuszem w kościele katedralnym (1.11.1409), potem kanonikiem w Myśliborzu, prepo- 64 RBK nr 465, 455, 468. 65 Klempin, s. 441; RG II, szp. 15. 66 D. Kurze, Quellen..., s. 78, 84, 99. 67 Hg II, s. 567; RG II, szp. 1410. W charakterze dziekana wystąpił 3.02.1408 (RBK nr 468). 68 RBK nr 474 475, Klempin, s. 441. 69 RG IV, szp. 2724. Dotychczas datowano pełnienie urzędu do 1411 r. (Klempin, s. 414; Kücken, s. 214; Wejman, s. 235). 70 RG IV, szp. 1402. Czynność 3.06.1430 Jana Westvala prepozyta, Henryka Palborna dziekana i kapituły w sprawie fundowania prebendy rodzinnej Lepelów (RBK nr 522) zatem źle datowana. 71 RG IV, szp. 1801. 72 RNS nr 124. 73 RG IV, szp. 2724, 3349. 74 RBK nr 483. E. Rymar, Kolegiata w Myśliborzu i skład jej kapituły (XIII XVI w.). Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 12 (2007), s. 37. Dziekanem do 1419 r. teŝ wg Klempina, s. 414, Kückena, s. 214. 75 RBK nr 494.

18 Edward Rymar zytem w Koszalinie 29 listopada 1417 r., 1421, 1423 76, duchownym w Zirchow na wyspie Uznam 1417, wikarym w parafii Koszalin 1420 77, ale i w latach 1425 1428, zmarłym przed 31 marca 1433 r. 78 Po śmierci Berlinghoffa spór o dziekanię, o którym czytamy 31 marca 1424 i w 1426 r. 79 24. Arnold Rambow otrzymał mandat na dziekanię wakującą przez przeniesienie biskupa Zygfryda von Bucka, w sporze z Valentinem Melscholtem w kurii rzymskiej 20 czerwca 2 sierpnia 1425 r.; po przeniesieniu z dziekanii jego kanonię i wielką prebendę 14 sierpnia 1425 r. otrzymał Dietrich Thitardus 80. Zob. niŝej nr 28a. 25. Valentin de Melscholt z rodu rycerskiego zwłaszcza w okolicy Szczecina, brat Hansa (1429), magister in art., bakałarz dekretów, z roszczeniem do dziekanii po rezygnacji Goslera, zachowując kanonię i wielką prebendę w kolegiacie św. Ottona w Szczecinie 31 marca 1424 r., dziekan 20 lutego 1425 r. 81, w sporze o urząd z Rambowem, (26) Wernerem Goslerem 20 czerwca 1425 r. i (27) Rutgerem Brinckiem 1 marca 1426 r. 82 ; w sporze o prepozyturę kościoła Mariackiego w Szczecinie po rezygnacji krewniaka, Volsekina de Melscholta, zachowując prowizję na nią 23 sierpnia 1427 r., został prepozytem 30 sierpnia 1427 83. Dziekan kamieński 23 kwietnia 1428 r. 84, potem archidiakon (1440), prepozyt kolegiaty NMP w Szczecinie (11.11.1445) 85, otrzymał nową prowizję na archidiakonię dymińską, prezentowany przez biskupów Zygfryda i Henninga przeciw Andrzejowi Borkowi, zachowując prepozyturę szczecińską i prebendę kamieńską oraz wikariat w parafii Maszewo 11 grudnia 1449 r., probostwo 76 RG III, szp. 16; IV, szp. 1402, 1628, 3695. 77 HPG, s. 39, 65. 78 RG IV, szp. 1245; V, szp. 4335. 79 RG IV, szp. 3318, 3663. 80 TamŜe, szp. 155, 3537. 81 RMO nr 95; RG IV, szp. 3662; RBK nr 500. 82 RG IV, szp. 155, 3318. 83 TamŜe, szp. 3662. 84 RBK nr 512; Klempin, s. 414. 85 Klempin s. 414; RBK nr 589.

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 19 Koszewa (Cussow) nad Miedwiem. Zmarł przed 9 kwietnia 1450 r., zwalniając prepozyturę i archidiakonię 86. 28. Magister Jan Bramstede wikariusz w Gorzowie i kanonik kamieński z wielką prebendą 6 lipca 1422 r., archidiakon Pyrzyc oraz generalny wikariusz i administrator biskupa Magnusa 21 maja 1423 r. 87 Zrezygnował z archidiakonatu pyrzyckiego i juŝ 13 września 1423 r. prowizję nań otrzymał Jan Melbom; archidiakon (czeliński?) z beneficjum w Lubiechowie i Boleszkowicach od 7 maja 1424 r., z zachowaniem wikarii w kościele parafialnym w Prenzlau, Mieszkowicach, Gorzowie, Lubiechowie, wsi Gutzekow, Boleszkowicach 11 marca 1426 r. 88 ; oficjał kamieński 21 października 1430 r., 1432 89 ; dziekan 1 stycznia 1429 r. i jeszcze 6 stycznia 1434 r. 90, widocznie po rezygnacji pozostał nadal w kapitule, ale tylko jako archidiakon stołpecki 22 października 1434 r. Jako zmarły 1 maja 1442 r. wzmiankowany 1 maja 1442 r. 91 28a. Arnold Rambow wicedziekan 20 stycznia 1431 92, kantorzy. 29. Wedego von Rammin z wielkiego pomorskiego rodu rycerskiego z ośrodkiem zamkowym w Stolcu (Stolzenburg) na zachód od Szczecina, w Krakow, Buku i Karniszewie w ziemi szczecińskiej. Wedego (w źródle rzymskim jako Wedego Ramuigii!) pozostawał 12 czerwca 1429 r. w sporze z Mikołajem Hagenem o parafię w Goritz w diecezji kamieńskiej 93 (zatem w Górzycy na płn. wsch. od Gryfic, wsi znanej od 1224 r., czy moŝe w Goritz/Gorzycy sławieńskiej); dziekan 22 października 1434 r., gdy przy czynności prawnej 86 RG VI, szp. 5677, 2087. 87 TamŜe, szp. 1659; RMO nr 93. 88 RG IV, szp. 2138, 1659. 89 TamŜe, szp. 977; V, nr 3228. 90 RBK nr 515, 544. Jednak błędnie do 1433 r. Klempin, s. 414; poprawnie do 1434 r. Kücken, s. 214. 91 RBK nr 548, 577. 92 TamŜe, nr 526. 93 RG IV, szp. 2904.

20 Edward Rymar poprzedzał nawet prepozyta. Na czele kapituły 16 lipca 1446 r., gdy brakuje juŝ (zmarłego) prepozyta Westfala 94, potem prepozyt (1446?) 1448 1457. 30. Gaspar (Kaspar, Jasper) von Eickstedt z wielkiego rodu rycerskiego Pomorza Zachodniego, otrzymał 6 kwietnia 1429 r. kanonię i prebendę kamieńską po śmierci Henninga von Dewitza, z dyspensą 11 maja / 1 grudnia 1429 r. 95 ; dziekan kolegiaty Ottońskiej w Szczecinie 22 października 1434 r. 96 ; witztum kamieński 24 maja 1440 r. Dotąd nieznany dziekan kamieński krótko po Ramminie, zmarły przed 14 lutego 1450 r., z prebendą wakującą po przeniesieniu Rammina na prepozyturę, zachowując kanonię i prebendę w tejŝe katedrze i tego dnia jego prebendę i kanonię otrzymał jego rodowiec Fryderyk 97. 31. Magister Piotr Garyn (Garin) syn Jana i Mudeke, brat Mette, wdowy po Hansie Löllfitzu, których wspomina w testamencie z 1464 r. (zob. niŝej); kanonik kołobrzeski 13 listopada 1437 r., kanonik kamieński 24 czerwca 1440 r. 98 Dziekan 2 lutego 1448 r. 99 Testamentem z 16 września 1464 r. czynił legat swej bratanicy Urszuli, córce Hansa, w intencji swego stryja czy kuzyna (oheim) Mikołaja Garina; Ŝył 7 grudnia 1464 r. 100 Zmarł zapewne jeszcze w tymŝe roku, najpóźniej w 1465 r., długo przed wrześniem. 32. Vrolicus Westual wcześniej kantor. Dziekan 8 września 1465 r. 101, zarazem kanonik kołobrzeski i w kolegiacie Ottońskiej w Szczecinie, reprezentuje kapitułę jako administrator (in spiritualibus generalis) 18, 21 listopada 1481 r. i wikariusz (vicarius generalis) 9 czerwca 1482, 30 stycznia 1486 r. 102 ; s. 235. 556). 94 RBK nr 548, 597. Jakoby dziekanem tylko do 1444 r. Kücken, s. 214; za nim Wejman, 95 RG IV, szp. 317. W charakterze kanonika wystąpił w latach 1431 i 1436 (RBK nr 529, 96 RBK nr 548. 97 RG VI, szp. 629, 1265. 98 RBK nr 566, 574. 99 TamŜe, nr 599; magister 1453 (tamŝe, nr 621); u Klempina, s. 414, dziekan od 1449 r.; od 1444 r., i to do 1462 (sic!), wedle Kückena, s. 214 i Wejmana, s. 235. 100 RBK nr 706a, 707. 101 TamŜe, nr 708. Jednak Klempin (s. 414) błędnie datował objęcie stanowiska w 1467 r. 102 RBK nr 788 826; Klempin, s. 414.

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 21 doktor dekretów 1487, ostatni raz jako dziekan 4 lutego 1488 r. Jako zmarły 15 czerwca 1488 r. 103 33. Jan Lichtevoth kanonik w 1486 r., z rodziny mieszczańskiej Darłowa, zapewne syn burmistrza Jakuba, który 12 czerwca 1488 r. czynił nadanie dla dziekana kamieńskiego w postaci wikarii w kościele parafialnym w Sławnie, a 15 czerwca tegoŝ roku biskup Benedykt na prezentację burmistrza czynił go dziekanem, zatwierdzając to nadanie 104. Burmistrz wraz z nim, zarazem wikarym w ich rodzinnej kaplicy w kościele parafialnym w Darłowie, kupował 11 listopada 1494 r. dochód od cystersów z Bukowa; 14 sierpnia 1497 r. Jan reprezentował cysterki szczecińskie w postępowaniu procesowym 105. Burmistrz zmarł 11 listopada 1498 r., jego Ŝona (matka Jana?) Adelajda wspomniana 25 listopada 1499 r. 106 Ostatni raz dziekan 7 lipca 1519 r., zmarł 1519/21 107, bo 24 września 1521 r. rada Darłowa pisała do kapituły w związku ze śmiercią dziekana Jana. W liście mowa o Vrona, wdowie po Getzmanie Lichtevoth, zatem dokument z dziekanem Janem z 2 marca 1522 r. musi być źle datowany 108. 34. Marcin Eg(ge)brecht dziekan 2 stycznia 1522 r. 109 z rodziny prepozyta Bernarda Egbrechta. 35. Wolfgang hr. Everstein (z Nowogardu), zarazem prepozyt, 1530 jeszcze 25 stycznia 1532 r. 110 36. Doktor Michał Schonenbeke nieznany dotąd dziekan, 23 sierpnia 1534 r. czynił testamentem legat dla swej siostry, wdowy po Bartłomieju Spegelu, dla 103 RBK nr 846, 853, 857. Nie mógł więc być dziekanem Henning Steinwehr w 1486 r. (jak Wejman, s. 235). 104 Klempin, s. 442; RBK, nr 856 857. 105 AP Szczecin, ZSI, nr 1125: Regesten zu den Urkunden des Cisterzienser Klosters von Buckow, nr 107; RNS, nr 141. 106 RBK nr 1021, k 1050. 107 Do 1519 r. (Klempin, s. 414), 1521 (Kücken, s. 214), w latach 1505 1521 (Wejman, s. 235; tamŝe dziekan Adam v. Köller z lat 1496 1505 wskutek jakiejś omyłki). 108 RBK nr 1330, 1342, 1345. 109 TamŜe, nr 1342. 110 TamŜe nr 1392, 1395 1396; RDK nr 91; Klempin, s. 414.

22 Edward Rymar kanoników: scholastyka i kustosza 111. Chyba przedstawiciel nowomarchijskiej rodziny rycerskiej Schönebeck(e), wtedy głównie na Kamieniu Wielkim, Dolsku. 37. Przybysław von Kleist I kleryk, notariusz kapituły 17 września 1488 r., kanonik 6 grudnia 1499 r., kanclerz biskupa Erazma 1522 112 kantor; dziekan 1536 1539 113. Po sekularyzacji w czasach Księstwa Pomorskiego (luterańscy administratorzy dóbr po 1534 r.): 38. Aleksander von der Osten 1544 1553 114. 39. Jakub von Puttkamer 1556 115. 40. Doktor Antoni Swalenberg 1567 1569 116. 41. Henning von dem Wolde państwowy zarządca kapituły, ksiąŝęcy radca, posesjonat na Łozach i Turowie, 20 lutego 1572 7 lutego 1576 r., zarazem prepozyt kołobrzeski 117. 42. Jakub von Kleist osiadły na Rusch, 22 maja 1576 20 czerwca 1585 r., wcześniej witztum 118. 43. Otto von Rammin osiadły na Krakow, kanclerz szczeciński, od 11 grudnia 1586 r. do 1607/10 119. 111 RBK nr 1410. 112 TamŜe nr 859, 1051, 1343. 113 Klempin, s. 414; RBK nr 1414. 114 Klempin, s. 414; Kücken, s. 214; RBK nr 1444. 115 Kücken, s. 214. 116 Klempin, s. 414; Kücken, s. 214. 117 Klempin, s. 414. 118 TamŜe. 119 TamŜe; Kücken, s. 214.

Prałatura kapituły kamieńskiej... Część II: Dziekani 23 44. Jan Henryk von Flemming 1610 zmarł 18 grudnia 1622 r. 120 45. Maciej (Mathias) Carnitz kanclerz Bogusława XIV, od 13 lutego 1623 do 1628 r., wcześniej witztum 121. 46. Wilhelm von Kleist 1629 1636 122. 47. Maciej (Mathias) von Guntersberg 1637 1650 123. 120 Klempin, s. 414; Kücken, s. 214. 121 TamŜe. 122 Kücken, s. 214. 123 TamŜe.

24 Edward Rymar

P R Z E G L Ą D Z A C H O D N I O P O M O R S K I TOM XXIV (LIII) ROK 2009 ZESZYT 2 R O Z P R A W Y I S T U D I A EUGENIUSZ Z. ZDROJEWSKI PATRYCJUSZ ZARĘBSKI Koszalin REGIONALNE ZRÓśNICOWANIE PROCESÓW MIGRACYJNYCH W POLSCE (1999 2006) Wstęp Migracje są obok ruchu naturalnego drugim czynnikiem wywołującym istotne zmiany w poziomie zaludnienia, przestrzennym rozmieszczeniu i róŝnorodnych strukturach ludności. Jedną z ich charakterystycznych cech jest bezpośredniość i szybkość oddziaływania na dynamikę przemian liczebnych, gęstość zaludnienia i układy strukturalne ludności na określonym terytorium. W pewnych specyficznych warunkach społeczno-gospodarczych i politycznych migracje mogą w znacznie silniejszym stopniu niŝ ruch naturalny wpływać na wzrost (lub spadek) liczby ludności i określone procesy przemian. Badania nad procesami migracyjnymi ze względu na ich róŝnorodne przyczyny i wielorakie skutki, ich rolę w procesie przemian demograficznych czy zmian w strukturach społeczno-przestrzennych, duŝą róŝnorodność form, kryteriów klasyfikacji, zasięg terytorialny, zmiany rozmiarów i natęŝenia w czasie były, są i będą prowadzone przez wielu autorów reprezentujących róŝne dyscypliny naukowe. NaleŜą do nich demografowie, socjologowie, ekonomiści, statystycy, geografowie, historycy. Prowadzone dotychczas prace badawcze, zarówno w kraju, jak i za granicą, dotyczyły róŝnych zakresów czasowych, rozmaitych aspektów ruchu wędrówkowego, ale takŝe róŝnorodnych jednostek przestrzennych. W opracowaniach powstających na podstawie tych badań stosunkowo niewiele uwagi poświęcono procesom migracyjnym w aktualnym układzie administracyjnym.

26 E.Z. Zdrojewski, P. Zarębski Tymczasem w Polsce dokonała się transformacja ustrojowa, przeprowadzono zasadniczą reformę administracyjną, pogłębiana jest restrukturyzacja gospodarcza, nasz kraj został przyjęty do Unii Europejskiej itd. Wzrasta rola duŝych ośrodków miejskich i aglomeracji. Rosną szanse rozwoju układów metropolitalnych, pewne osłabienie procesów rozwojowych obserwujemy wokół dawnych siedzib władz wojewódzkich i ich podregionów. Wszystko to ma istotny wpływ na procesy migracyjne, ich rozmiary, natęŝenie, główne kierunki i zasięg przepływów terytorialnych ludności. W tej sytuacji rodzi się wiele pytań dotyczących mobilności przestrzennej ludności, róŝnych aspektów tej mobilności, aktualnej roli migracji wewnętrznych i zagranicznych w kształtowaniu procesów ludnościowych w kraju i w skali funkcjonujących obecnie województw. Oczywiście w jednym opracowaniu o ograniczonych ramach objętościowych trudno udzielić wyczerpujących odpowiedzi na te i wiele innych pytań. Trzeba więc było dokonać wyboru określonych zagadnień i podjąć próbę ich wyjaśnienia. Podstawowym celem opracowania jest ukazanie wpływu migracji na dynamikę przyrostu rzeczywistego ludności we wszystkich szesnastu obecnych województwach, z zachowaniem podziału na miasto i wieś. Uwzględniono tu jedynie migracje definitywne (stałe) wewnątrzkrajowe i zewnętrzne (zagraniczne). PoniewaŜ w migracjach mamy do czynienia z ruchem dwukierunkowym: napływem (imigracją) na dane terytorium i odpływem (emigracją) z dotychczasowego miejsca zamieszkania, zajęliśmy się tu zarówno przybyszami (ludnością napływową, imigrantami) na obszar wszystkich szesnastu województw, jak i ludnością na stałe opuszczającą dane województwa. Przedmiotem szczególnie wnikliwej analizy stały się migracje netto, tzn. salda migracji. To właśnie ostateczny bilans róŝnokierunkowych przepływów ludności, jego wielkość i charakter (dodatni lub ujemny) ma bezpośredni wpływ na dynamikę wzrostu (lub spadku) liczebnego ludności na określonym terytorium. Rolę migracji definitywnych w przyroście (ubytku) rzeczywistym ludności przeanalizowano w odniesieniu do wszystkich województw, które funkcjonują w naszym kraju od początku 1999 r. Przyjęte w opracowaniu cezury czasowe stanowią lata 1999 i 2006. To właśnie od 1999 r. istnieje aktualny podział na województwa, a rok końcowy wyznacza dostępność dokładnych i zweryfikowanych danych statystycznych w czasie przygotowania artykułu do druku. Jest to zasadniczo okres wystarczający do uchwycenia określonych tendencji i wykrycia pewnych prawidłowości.

Regionalne zróŝnicowanie... 27 Jako podstawowe źródło danych statystycznych posłuŝyły publikacje Głównego Urzędu Statystycznego, zwłaszcza poszczególne edycje Rocznika Demograficznego. Wykorzystanie jednorodnego źródła umoŝliwiło w miarę pogłębioną analizę oraz porównanie określonych zjawisk i procesów w czasie, w przekrojach regionalnych i środowiskowych (miasto, wieś). NajwaŜniejsze dane statystyczne, jak równieŝ niezbędne wskaźniki i współczynniki zamieszczono w tabelach; pragnąc uniknąć nadmiernej ich rozbudowy, nie wszędzie uwzględniono poszczególne lata okresu objętego analizą. W kilku tabelach ujęto jedynie lata: początkowy (1999) i końcowy (2006). JednakŜe w części tekstowej odniesiono się do wszystkich lat, wskazując przy tym na rok, w którym zaobserwowano wartości ekstremalne. Opracowanie wykonano przede wszystkim na podstawie danych statystycznych. Ze względu na to w niewielkim zakresie korzystano z bogatej literatury przedmiotu. PoniewaŜ jednak potencjalnych czytelników moŝe zainteresować interpretacja materiałów źródłowych, uwagi i wnioski dotyczące procesów migracyjnych, dokonano wyboru publikacji, które ujęto w bibliografii zamieszczonej w końcowej części artykułu. Spośród wielu opracowań szczególnie przydatne okazały się niektóre prace Kazimierza Dziewońskiego, Piotra Eberhardta, Andrzeja Gałązki, Andrzeja Gawryszewskiego, Barbary Sakson i Eugeniusza Z. Zdrojewskiego. Podano tam równieŝ podstawowe źródła, tj. poszczególne edycje Rocznika Demograficznego oraz Mały Rocznik Statystyczny Polski za 2007 r. Taki dobór źródeł i literatury umoŝliwił zastosowanie metody statystyczno-opisowej i porównawczej. Wykorzystano przy tym szereg prostych wskaźników i współczynników, które pozwoliły na duŝą dokładność, wnikliwość analizy i oceny procesów migracyjnych oraz na sformułowanie wielu uwag szczegółowych i uogólnień. Zmiany natęŝenia i kierunków migracji w czasie W ostatniej dekadzie XX w. i na początku kolejnego stulecia w procesach migracyjnych zaszły dość istotne zmiany. Przede wszystkim widocznemu zmniejszeniu uległa ogólna mobilność przestrzenna ludności. W migracjach wewnętrznych obserwujemy wydatny spadek napływu (równy odpływowi). Jeszcze w 1990 r. wyniósł on prawie 530 tys. (dokładnie 529,9 tys.), juŝ w 1998 r.

28 E.Z. Zdrojewski, P. Zarębski obniŝył się do 417,0 tys., a w 2001 r. spadł do 369,3 tys., tj. do najniŝszego poziomu w całym okresie powojennym 1. W tym samym czasie wydatnie zmalał napływ do miast: z 346,0 tys. w 1990 r. do 210,2 tys. w 2001 r. Warto dodać, Ŝe jeszcze w 1988 r. wynosił on 503,1 tys., w 1988 r. 404,8 osób. RównieŜ na obszarach wiejskich meldowało się na stałe zamieszkanie coraz mniej ludności. Wystarczy podać, Ŝe jeszcze w 1982 r. napływ wynosił ponad 300 tys. (301,5 tys.), w 1989 r. 213,2 tys., a w 2001 r. juŝ tylko 159,1 tys. (por. tab. 1). Począwszy od 2002 roku, obserwujemy pewien wzrost przestrzennej ruchliwości mieszkańców miast (do 256,0 tys.) i wsi (do 217,5 tys.). JuŜ w tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, iŝ ten ostatni rok uwzględniony w badaniu wyróŝnia się szczególnym nasileniem migracji, o czym będzie jeszcze mowa w dalszej części opracowania. Bardzo istotnym zmianom uległy podstawowe kierunki przemieszczeń. Były one na tyle głębokie, Ŝe wskutek migracji wewnętrznych miasta zaczęły tracić ludność, a na obszarach wiejskich następował przyrost wędrówkowy (tab. 1 i 2). Dominujący wcześniej strumień przepływów ze wsi do miast uległ odwróceniu. MoŜna to równieŝ prześledzić na przykładzie migracji wewnątrzwojewódzkich (tab. 5). Owszem, pewien wzrost wykazały wędrówki ludności z miast do innych miast, ale jednocześnie wydatnie wzrósł przepływ z miast na wieś, przy równoczesnym spadku przemieszczeń ze wsi do innych wsi (poza obręb granic poszczególnych gmin). Jeszcze w 1991 r. ujemne saldo dla wsi wyniosło 106,4 tys., w następnym roku 85,7 tys., w 2002 r. juŝ +4,2 tys. osób. W kolejnych latach przyrost migracyjny ludności wynosi po kilkadziesiąt tysięcy osób. Tę prawidłowość dostrzegamy równieŝ w dłuŝszych przedziałach czasowych. Przykładowo, w latach 1996 2000 saldo migracji wewnętrznych w miastach było dodatnie i wynosiło +46,3 tys., a w następnym pięcioleciu zmieniło swój znak na ujemny i wyniosło 128,7 tys. osób 2. 1 Rocznik Demograficzny 2007, s. 29 35. 2 Mały Rocznik Statystyczny Polski 2007, s. 131.

Regionalne zróŝnicowanie... 29 Lata Migracje wewnętrzne i zagraniczne w Polsce (w tys.) Migracje wewnętrzne Migracje zagraniczne napływ odpływ saldo imigracja emigracja saldo Ogółem Tabela 1 Ogólne saldo migracji 1999 432,4 432,4 x 7,5 21,5 14,0 14,0 2000 394,1 394,1 x 7,3 27,0 19,7 19,7 2001 369,3 369,3 x 6,6 23,3 16,7 16,7 2002 403,6 403,6 x 6,6 24,5 17,9 17,9 2003 430,5 430,5 x 7,0 20,8 13,8 13,8 2004 432,6 432,6 x 9,5 18,9 9,4 9,4 2005 422,8 422,8 x 9,3 22,2 12,9 12,9 2006 473,5 473,5 x 11,0 47,0 36,0 36,0 Miasta 1999 241,4 238,6 2,8 5,5 18,2 12,7 9,9 2000 221,3 225,5 4,2 5,1 21,5 16,4 20,6 2001 210,2 216,7 6,5 4,7 18,1 13,4 19,9 2002 225,7 243,3 17,6 4,6 19,0 14,4 32,0 2003 235,7 266,1 30,4 4,9 15,7 10,8 41,2 2004 229,5 271,1 41,6 6,7 13,8 7,1 48,7 2005 230,4 263,0 32,6 6,6 17,1 10,5 43,1 2006 256,0 291,1 35,1 7,9 34,1 26,2 61,3 Wieś 1999 191,0 193,8 2,8 2,0 3,3 1,3 4,1 2000 172,8 168,6 4,2 2,2 5,5 3,3 0,9 2001 159,1 152,6 6,5 1,9 5,2 3,3 3,2 2002 177,9 160,3 17,6 2,0 5,5 3,5 14,1 2003 194,8 164,4 30,4 2,1 5,1 3,0 27,4 2004 203,1 161,5 41,6 2,8 5,0 2,2 39,4 2005 192,4 159,8 32,6 2,7 5,1 2,4 30,2 2006 217,5 182,4 35,1 2,9 12,8 9,9 25,2 Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, s. 30 35.

30 E.Z. Zdrojewski, P. Zarębski Tabela 2 Migracje wewnętrzne według kierunków na 1000 ludności Lata ogółem Napływ Odpływ Saldo migracji do miast na wieś ogółem z miast ze wsi ogółem miasta wieś 1999 11,2 10,2 12,8 11,2 10,1 13,0 x 0,1 0,2 2000 10,2 9,3 11,6 10,2 9,5 11,3 x 0,2 0,3 2001 9,6 8,8 10,7 9,6 9,1 10,3 x 0,3 0,4 2002 10,5 9,6 12,1 10,5 10,4 10,9 x 0,8 1,2 2003 11,3 10,1 13,2 11,3 11,3 11,1 x 1,2 2,1 2004 11,3 9,8 13,7 11,3 11,6 10,9 x 1,8 2,8 2005 11,1 9,9 13 11,1 11,3 10,8 x 1,4 2,2 2006 12,4 11,0 14,7 12,4 12,5 12,3 x 1,5 2,4 Źródło: Rocznik Demograficzny 2000, s. 341; tamŝe, 2001, s. 342; tamŝe, 2002, s. 316; tam- Ŝe, 2003, s. 354; tamŝe, 2004, s. 418; tamŝe, 2005, s. 422; tamŝe, 2006, s. 428; tamŝe, 2007, s. 420. Migracje wewnętrzne Przez wiele lat wielkość migracji wewnętrznych malała, ale gwałtowne zahamowanie zaznaczyło się trzykrotnie: w okresie kryzysu gospodarki i budownictwa mieszkaniowego, zapoczątkowanego w końcu lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, w drugiej połowie lat osiemdziesiątych oraz na przełomie XX i XXI w. Spadek liczebności migracji został powstrzymany dopiero w 2002 r. Niemal jednocześnie nastąpiła zmiana głównego kierunku przemieszczeń. Bardziej szczegółowe analizy przestrzenne wykazują, Ŝe ruchy te są związane z przenoszeniem się lepiej sytuowanych rodzin z wielkomiejskich bloków mieszkalnych do własnych domów jednorodzinnych, budowanych na atrakcyjnych obszarach wiejskich w pobliŝu wielkich miast lub na obszarach sprzyjających rozwojowi turystyki. Szczegółowa analiza napływu, odpływu i sald międzywojewódzkich przepływów ludności wykazuje, Ŝe tylko kilka regionów uzyskuje rezultat dodatni (tab. 3). W 1999 r. były to kolejno województwa: mazowieckie, pomorskie, małopolskie i wielkopolskie. W 2006 r. do tej grupy regionów dołączyło z niewielkim saldem dodatnim województwo dolnośląskie. Pozostałe województwa miały i nadal wykazują ubytki migracyjne ludności. Pewien wzrost intensywno-

Regionalne zróŝnicowanie... 31 ści przemieszczeń terytorialnych znajduje odzwierciedlenie w poziomie obrotu migracyjnego. JednakŜe zarówno po stronie napływu, jak i odpływu odnotowano mniej niŝ 500 tys. zameldowań na pobyt stały bądź wymeldowań i przeniesienia się do innych miast lub gmin wiejskich. Analizując dane statystyczne zawarte w tabeli 3, zauwaŝamy, iŝ najwięcej osób przybywa na pobyt stały do województw: mazowieckiego, śląskiego i wielkopolskiego, które naleŝą do najludniejszych regionów w kraju. Relatywnie najmniej przybyszów rejestrowano w województwach: opolskim, świętokrzyskim, podkarpackim i lubuskim. Analogiczny rozkład liczb stwierdzamy wśród ludności opuszczającej te województwa. Istotna róŝnica między nimi polega jednak na tym, Ŝe w jednych napływ przewyŝsza odpływ i w związku z tym uzyskują one salda dodatnie (mazowieckie, wielkopolskie), w innych zaś (np. w śląskim) stwierdzamy sytuację odwrotną, a więc salda ujemne. Niemal zrównowaŝone bilanse przemieszczeń (ludności napływowej i odpływowej) widzimy w województwach lubuskim i opolskim. W związku ze zmianą omówionych wyŝej kierunków przepływów radykalnemu zmniejszeniu uległa liczba województw, w których miasta uzyskiwały dodatnie salda. W 1990 r. miasta w sześciu województwach miały salda dodatnie, a w 2006 r. tylko jedno (mazowieckie; tab. 3). W pozostałych regionach miasta traciły ludność na rzecz obszarów wiejskich. Odmiennie przedstawiała się sytuacja na obszarach wiejskich. Zmiany w kierunkach przepływów doprowadziły do tego, Ŝe wzrosła liczba województw, w których migracje netto na wsi wykazywały wzrost w tym samym okresie z sześciu do trzynastu województw. Tylko w trzech województwach, tj. lubuskim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, nadal notowano ubytek migracyjny. Zasadniczo utrwaliły się zasięgi wędrówek prowadzących do zmian stałego miejsca zamieszkania. Większość wędrujących przenosiła się przede wszystkim na niewielkie odległości, niejako po sąsiedzku. Proces ten przedstawiono na przykładzie województwa zachodniopomorskiego (tab. 4). Okazało się, Ŝe zarówno w roku 1999, jak i w 2006 najwięcej ludności przybyło na jego obszar z województw: pomorskiego, wielkopolskiego i lubuskiego, a stosunkowo najmniej z podlaskiego, opolskiego i podkarpackiego. Nieco odmiennie ukształtowały się zasięgi (odległości) odpływu ludności z województwa zachodniopomorskiego, co naleŝy odnieść zwłaszcza do minimalnych liczb migrantów. W 1999 r. relatywnie najwięcej ludności wybyło do