Prof. dr hab. Marek Walesiak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki Katedra Ekonometrii i Informatyki 58-500 Jelenia Góra, ul. Nowowiejska 3 RECENZJA ROZPRAWY DOKTORSKIEJ MGR. ŁUKASZA WAWROWSKIEGO nt. Estymacja pośrednia ubóstwa na poziomie regionalnym i lokalnym w Polsce Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. Wydział Informatyki i Gospodarki Elektronicznej (maszynopis powielony, 214 stron) Badania dotyczące ubóstwa, należące do najważniejszych i najbardziej złożonych problemów społecznych współczesnego świata, podejmowane są w literaturze bardzo często. Kluczowym problemem w ocenie ubóstwa jest estymacja jego poziomu (stopy i głębokości). Zazwyczaj badania empiryczne dostarczają informacji na temat biedy na bardzo ogólnym poziomie przestrzennym (kraje, regiony świata). W polskiej literaturze przedmiotu występuje luka w zakresie analiz poświęconych problematyce estymacji pośredniej wskaźników ubóstwa w ujęciu regionalnym i lokalnym. W recenzowanej rozprawie doktorskiej podjęto udaną próbę jej uzupełnienia. Zasadniczym, celem ocenianej rozprawy doktorskiej jest zagadnienie pomiaru ubóstwa (stopy i głębokości) na poziomie podregionów (NUTS 3) i powiatów (NUTS 4) z wykorzystaniem statystyki małych obszarów. Recenzowana rozprawa doktorska składa się ze Wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, spisu literatury, rysunków, tabel, ważniejszych skrótów, ważniejszych symboli oraz załączników. Pierwsze trzy rozdziały mają charakter teoretyczno-metodyczny a rozdziały 4-5 prezentują wyniki badań empirycznych. Struktura pracy jest jak najbardziej prawidłowa. Na s. 4 Wstępu sformułowano cel główny oraz osiem celów szczegółowych, a na s. 4-5 trzy hipotezy badawcze. Interesująca jest forma prezentacji Wstępu, którą można określić mianem modelowej. Wyodrębniono tutaj następujące części: krótkie wprowadzenie w problematykę ubóstwa (s. 1-4), cele pracy główny i szczegółowe (s. 4), hipotezy badawcze (s. 4-5), charakterystyka zastosowanych metod badawczych (s. 5-7), źródła danych (s. 7), 1
syntetyczna charakterystyka zawartości rozprawy (s. 7-9) Rozdział pierwszy pt. Ubóstwo jako przedmiot badań (s. 10-32) stanowi teoretyczne wprowadzenie do badanego problemu. Zaprezentowano tutaj wybrane definicje ubóstwa, podejścia do ustalenia kryterium ubóstwa (jednowymiarowe i wielowymiarowe), ujęcia ubóstwa (absolutne, względne), wskaźniki ubóstwa (w tym stopę i głębokość ubóstwa), determinanty ubóstwa, zagadnienie badania ubóstwa we współczesnym świecie oraz w Polsce. W rozdziale drugim (s. 33-47) przedstawiono przegląd źródeł danych wykorzystywanych w estymacji ubóstwa. Scharakteryzowano tutaj takie podstawowe źródła, jak: badania reprezentacyjne (Badania Budżetów Gospodarstw Domowych BBGD, Europejskie Badanie Dochodów i Warunków Życia EU-SILC, Badanie Spójności Społecznej BSS, Diagnoza Społeczna), spisy ludności (NSP 2002, NSP 2011), rejestry administracyjne (systemy: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej), niestatystyczne źródła danych (Internet media społecznościowe, dane z nadajników GPS, zdjęcia satelitarne). Źródła danych tutaj przedstawione mogą służyć jako źródło zmiennych zależnych oraz zmiennych pomocniczych w estymacji pośredniej. W rozdziale trzecim (s. 48-69) scharakteryzowano wybrane metody estymacji wskaźników ubóstwa na poziomie regionalnym i lokalnym. Metody estymacji podzielono na bezpośrednie i pośrednie. W pierwszej grupie zaprezentowano estymator Horvitza-Thompsona. Wśród technik estymacji pośredniej w podejściu obszarowym przedstawiono model Faya-Herriota oraz przestrzenny model Faya-Herriota, w podejściu jednostkowym zaś scharakteryzowano metodę empiryczną bayesowską i metodę M-kwantylową. W kolejnej części tego rozdziału zajęto się analizą jakości otrzymanych szacunków. Rozdział czwarty (s. 70-121) obejmuje zagadnienie estymacji ubóstwa (jego zasięg i głębokość) w Polsce na poziomie podregionów i powiatów. Rozdział składa się z dwóch części. W części pierwszej (s. 71-82) dokonano oceny danych jednostkowych pochodzących z Europejskiego Badania Dochodów i Warunków Życia (EU-SILC) z 2011 roku. W części drugiej, obejmującej podrozdziały 4.3 (s. 82-88) i 4.4 (s. 88-120) przedstawiono analizę oszacowań bezpośrednich i pośrednich stopy i głębokości ubóstwa w Polsce z wykorzystaniem metod estymacji zaprezentowanych w rozdziale 3. Rozdział piąty (s. 122-138) traktuje o terytorialnym zróżnicowaniu ubóstwa w Polsce na poziomie podregionów i powiatów. W podrozdziale 5.2 porównano bezpośrednie i pośrednie 2
oszacowania stopy oraz głębokości ubóstwa z danymi pochodzącymi z rejestrów administracyjnych. W celach porównawczych zastosowano tzw. zmienne proxy z zakresu bezrobocia rejestrowanego (dwie zmienne wymienione na s. 123) i z zakresu pomocy społecznej (dwie zmienne wymienione na s. 123). W podrozdziale 5.3 porównano (za pomocą współczynników korelacji rang Spearmana) ranking podregionów i powiatów utworzony na podstawie miar syntetycznych (odległość GDM, odległość Euklidesa) z rankingiem utworzonym na podstawie estymacji bezpośredniej i pośredniej stopy i zasięgu ubóstwa. Podrozdział 5.4 zawiera identyfikację i charakterystykę enklaw ubóstwa (przeprowadzonej na podstawie terytorialnego zróżnicowania stopy oraz głębokości ubóstwa w przekroju podregionów i powiatów). Rozprawę doktorską wieńczy Zakończenie, w którym Autor podsumował wyniki badań oraz wskazał (s. 142-143) zagadnienia i inne obszary związane z estymacją ubóstwa. Rozprawa doktorska mgr. Łukasza Wawrowskiego stanowi indywidualny i oryginalny wkład w problematykę estymacji pośredniej ubóstwa na poziomie regionalnym i lokalnym. Do niewątpliwych walorów recenzowanej rozprawy doktorskiej należy zaliczyć: 1. Jasne i precyzyjne sformułowanie celu głównego rozprawy doktorskiej i ośmiu celów szczegółowych. Zarówno cel główny, jak i cele szczegółowe zostały osiągnięte w ocenianej dysertacji. Podobnie spostrzeżenie dotyczy trzech hipotez badawczych, które zostały zweryfikowane w trakcie prezentacji wyników badań empirycznych. 2. Jej nowatorski charakter. Zastosowano estymację pośrednią do pomiaru poziomu (stopy i głębokości) ubóstwa w ujęciu regionalnym (w przekroju podregionów) i lokalnym (w przekroju powiatów). Nowością w ocenianej rozprawie są wyniki estymacji głębokości ubóstwa w ww. przekrojach. Wcześniej podejmowane były próby tylko estymacji stopy ubóstwa w przekroju podregionów i powiatów. 3. Adaptację metod estymacji pośredniej w badaniu stopy i głębokości ubóstwa do ram polskiego systemu statystyki publicznej. Rozprawa doktorska oprócz wymiaru naukowego prezentuje w ten sposób bardzo ważny wymiar utylitarny. 4. Wyniki zaprezentowanych badań ujęte w rozdziałach 4 i 5, a w szczególności: a. W rozdziale 4 przedstawiono interesujące wyniki estymacji ubóstwa na poziomie podregionów i powiatów z wykorzystaniem estymacji bezpośredniej i pośredniej. W wyniku przeprowadzonych badań empirycznych wykazano, że estymacja pośrednia poprawia precyzję oszacowań stopy i głębokości ubóstwa w porównaniu do estymacji bezpośredniej. b. W rozdziale piątym w badaniach empirycznych wykorzystano podejście wielopłaszczyznowe (estymacja pośrednia, dane z rejestrów administracyjnych, wielowymiarowa analiza statystyczna). Badanie zbieżności wyników estymacji bezpośredniej i pośredniej z danymi 3
z rejestrów administracyjnych oraz w porównaniu do wyników otrzymanych za pomocą miar syntetycznych potwierdziły wyższą użyteczność estymacji pośredniej stopy i głębokości ubóstwa. Recenzowana rozprawa doktorska jest przykładem rzetelnie przeprowadzonych analiz i badań, dociekliwości Autora, dbałości o wiarygodność i obiektywność rezultatów. 5. Opracowanie autorskich skryptów (załącznik B) oraz umiejętne wykorzystanie istniejących pakietów programu R (w podrozdziale 4.4: w podejściu obszarowym pakiet sae, a w podejściu jednostkowym pakiet lme4) służących przeprowadzonym badaniom empirycznym dotyczącym zagadnienia ubóstwa. 6. Cenną zaletą recenzowanej rozprawy doktorskiej jest zaprezentowanie w każdym z rozdziałów jego podsumowania, które w syntetycznej formie prezentuje treści w nim zawarte. Ta niewątpliwie wartościowa praca doktorska skłania do kilku uwag, choć niektóre z nich mają z pewnością zabarwienie dyskusyjne: 1. Wprawdzie Autor ponumerował załączniki od A do D, ale w tekście rozprawy nie odnosi się do tych numerów. Np. na s. 125 (13 w. od góry) jest tekst Odpowiednie korelogramy znajdują się w załączniku. Podobnie jest na s. 89 (5 w. od góry) oraz na s. 126 (7 w. od dołu). Dlaczego w załączniku D (s. 197-198) rysunki mają numery 9 i 10? Powinny być numery D.1 i D.2. Szczegółowe bezpośrednie i pośrednie oszacowania stopy i głębokości ubóstwa znajdują się w tab. 1-4 załącznika C (s. 171-196). Autor w tekście rozprawy nie odnosi się bezpośrednio do tych tabel. Numeracja tabel powinna być następująca: C.1, C.2, C.3 i C.4 (podobnie w spisie tabel na s. XI-XIII). Np. na s. 84 (14 w. od góry) powinno być odniesienie do wyników zaprezentowanych w tab. 1-4 z załącznika C. Na s. 88 (9 w. od góry) brakuje odniesienia do załącznika A (s. 156-159). Na s. 92 i 94 brakuje odniesienia do tabel 1 i 2 (s. 171-174). Na s. 102 (pierwszy akapit) brakuje odwołania do wyników (estymator Horvitza- Thompsona) zamieszczonych w tab. 3 i 4 (s. 175-196). Na s. 102 (estymacja pośrednia podejście obszarowe) brakuje odwołania do wyników zamieszczonych w tab. 3 i 4 (s. 175-196). 2. W podejściu obszarowym do estymacji pośredniej wykorzystuje się tzw. zmienne pomocnicze. Na s. 88 (11 w. od dołu) Autor podaje liczbę 1151 cech, choć w załączniku A (s. 156-159) wymieniono tylko 53 cechy. Brakuje komentarza do tej sytuacji. 3. Na s. 90 jest mowa o doborze zmiennych do modelu opisującego stopę oraz głębokość ubóstwa (metoda krokowa wprzód). Autor nie podał listy rozpatrywanych zmiennych niezależnych. Wybrane zmienne niezależne (ostatni akapit na s. 90) nie zawsze mają tę samą nazwę co w załączniku A (s. 156-159). 4
Do recenzowanej pracy zgłaszam następujące uwagi szczegółowe mające głównie charakter uchybień natury redakcyjnej, stylistycznej i językowej (są to na ogół niewielkie uchybienia): struktura pracy: na s. III Spisu treści jest Wykaz skrótów i Wykaz symboli a na s. XIII i XV Wykaz ważniejszych skrótów i Wykaz ważniejszych symboli ; tytuł punktu 1.4 jest mało precyzyjny w stosunku do jego zawartości; uwagi do wzorów: wzór (1.3) ze s. 15 jest wzorem ogólnym. Dla α = 0 otrzymuje się wzór (1.4) a dla α = 1 wzór (1.6). Jeśli we wzorze (1.4) zrezygnowano z domen to nie powinno być (3.2) jest E d j a E j ; co oznacza we wzorze (1.6) symbol y i ; na s. 49 w objaśnieniu do wzoru E d j dochód j-tej jednostki, a powinno być dochód j-tej jednostki w d-tym obszarze ; we wzorze (3.11) na s. 52 po lewej stronie zamiast w tabeli 4.8 nie objaśniono symboli; ~ HT F αd powinno być ~ FH F αd ; na s. 115 drobne błędy lub niejasności: w dysertacji Autor nadużywa słowa opis, który powinien być zastąpiony sformułowaniami charakterystyka, przedstawienie, itp.; na s. 11 (4-12 w. od góry) Autor powtórzył definicje zaprezentowane wcześniej we Wstępnie na s. 1; s. 18 (16 w. od dołu) użyte sformułowanie dowodzą jest nieprawidłowe; s. 18 (18 w. od dołu) jest Czapliński a powinno być Czapiński. Ten błąd występuje w całej rozprawie (łącznie z wykazem literatury); w spisie literatury (s. 144-155) przy pozycjach wieloautorskich niepotrzebny jest spójnik i ; na s. 82 (7 w. od góry) podano, że mediana dochodu ekwiwalentnego wynosi 19.130 zł. Dlaczego na s. 82 (4 w. od dołu) 60% tej kwoty wynosi 12.045 zł?; s. 84 (pierwszy akapit w punkcie 4.3.2) nic nie wiadomo nt. wag przekrojowych z badania EU-SILC; błędy językowe i redakcyjne: s. 19 (2 w. od dołu) jest Państwa Członkowskie a powinno być państwa członkowskie ; s. 33 (7 w. od góry) jest Przedstawiono a powinno być przedstawiono ; s. 36 (11 w. od góry) jest Radę Monitoringu Społeczna a powinno być Radę Monitoringu Społecznego ; na s. 51 (10 w. od góry) jest niemożliwe a powinno być niemożliwy ; wyliczenia na s. 55, 59, 61-62, 65-67 po kropce należy pisać z wielkiej litery; na s. 62 (11 w. od dołu) jest nie możliwa a powinno być niemożliwa ; na s. 63 (2 w. od góry) jest q-tego-i a powinno być q-tego ; na s. 71 (6 w. od dołu) zamiast zanomizowane powinno być zanonimizowane ; na s. 71 (11 w. od góry) jest regresję m-kwantylową a powinno być regresję M-kwantylową ; s. 72 (9 w. od góry) skróty PAPI i CAPI powinny być wyjaśnione; na s. 89 (11 w. od góry) jest 72 podregionów a powinno być 72 podregiony ; s. 111 metoda estymacji ELL (nie było jej w rozdziale 3); s. 144 (12 w. od góry) jest 5
poland a powinno być Poland ; s. 139 (10 w. od dołu) jest wśród a powinno być Wśród ; s. 142 (2 w. od góry) niezręczne sformułowanie składowych składających się ; na s. 146 (8 w. od góry) jest faya-herriota a powinno być Faya-Herriota ; na s. 144 jest lau 1 (12 w. od góry) a powinno być LAU 1 (skrót od Local Administrative Units); na s. 146 (14 w. od dołu) jest australia a powinno być Australia ; na s. 147 (11-12 w. od góry) jest james-stein a powinno być James-Stein ; na s. 147 (8 w. od dołu) i 151 (14 w. od góry) jest fay-herriot a powinno być Fay-Herriot ; na s. 150 (5 w. od góry) jest Cambridge university press a powinno być Cambridge University Press ; na s. 151 (5 w. od góry) jest italy a powinno być Italy ; na s. 151 (4 i 8 w. od dołu) jest europa a powinno być Europa ; na s. 152 (7 w. od dołu) jest ue a powinno być UE ; na s. 154 (3 w. od góry) jest narodowym spisie powszechnym a powinno być Narodowym Spisie Powszechnym ; na s. 154 (3 w. od dołu) jest w polsce a powinno być w Polsce ; Recenzowana rozprawa doktorska została obudowana wieloma pozycjami literaturowymi (126 pozycji, w tym 77 w języku angielskim). Cenne jest to, że wśród cytowanych pozycji literatury związanej tematycznie z doktoratem są 2 pozycje autorskie i 4 współautorskie doktoranta. Podniesione uwagi nie umniejszają walorów naukowych i poznawczych recenzowanej rozprawy doktorskiej. Biorąc pod uwagę jej wysoki poziom (w tym: samodzielne rozwiązanie przez Doktoranta oryginalnego problemu naukowego ujętego w tytule rozprawy, bardzo dobrą wiedzę teoretyczną w dyscyplinie naukowej ekonomia, umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej poprzez m.in. zaprezentowanie w rozdziałach 4 i 5 wyników własnych badań, ujęcia syntetyzujące i porządkujące wiedzę) stwierdzam, że dysertacja mgr. Łukasza Wawrowskiego pt. Estymacja pośrednia ubóstwa na poziomie regionalnym i lokalnym w Polsce odpowiada wymogom stawianym rozprawom doktorskim określonym w art. 13 ustęp 1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 65, poz. 595 z późn. zm.) i wnoszę o dopuszczenie do publicznej jej obrony. Ponadto uważam, że recenzowana rozprawa doktorska, po uwzględnieniu niektórych oczywistych uwag zawartych w recenzji i jej ewentualnym poszerzeniu, powinna zostać opublikowana. Biorąc pod uwagę walory recenzowanej rozprawy doktorskiej umieszczone w recenzji wnioskuję o uznanie pracy doktorskiej za wyróżniającą. Jelenia Góra, 31 sierpnia 2017 r. 6