Miejscowość Kurzętnik red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar ZP nr 32-53 Nr st. na obszarze 54 Nr st. w miejscowości XIII N 53º 23' 41'' Położenie geograficzne E 19º 35' 48'' KURZĘTNIK XIII OPRCOWNIE WYNIKÓW BDŃ RCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKi Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.
SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. T. Kalicki 3. CHRKTERYSTYK GEOMORFOLOGICZN s. R. Maciszewski 4. CHRKTERYSTYK FORM, ROZMIRÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSDNICZYCH s. I. Maciszewski, U. Sieńkowska 5. NLIZ MTERIŁU CERMICZNEGO s. R. Maciszewski 6. NLIZ PRZESTRZENN I FZY ZSIEDLENI STNOWISK s. 7. DODTKI s. s. s. s. s. s.
3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1 1.1. WPROWDZENIE Ratownicze archeologiczne badania wykopaliskowe w miejscowości Kurzętnik, stan. XIII (nr 54 na obszarze ZP 32-53), gm. Kurzętnik, woj. warmińsko-mazurskie poprzedzające budowę obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego przeprowadzono w dniach 29-30 sierpnia 2016 r. Zostały one wykonane przez firmę SINUS Igor Maciszewski z Warszawy z inicjatywy i ze środków finansowych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i utostrad Oddział w Olsztynie. 1.2. POŁOŻENIE STNOWISK Stanowisko archeologiczne Kurzętnik XIII (nr 54 na obszarze ZP 32-53) położone jest na terenie Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego. Krajobraz tego pojezierza jest równinny, urozmaicają go małe jeziora i malownicza dolina rzeki Drwęcy, a na wschodzie - Garb Lubawski. Miejsce przeznaczone do badań znajduje się we wschodniej części miejscowości zwanej Kurzętnik-Wybudowanie, na terenie działki nr 732/ obr. 6. i jest oddalone ok. 200 m na północny-wschód od ulicy Wiejskiej. Północno-wschodnia część stanowiska położona jest na południowym stoku małej doliny uprawianej rolniczo, zaś południowo-zachodnia znajduje się w niewielkim obniżeniu, na terenie podmokłym i bagnistym, który użytkowany jest jako łąka. W miejscu tym w latach powojennych wydobywany był torf. Z relacji właścicieli terenu wynika, że w ubiegłym roku na opisywanym obszarze wykonywane były wiercenia związane z planowaną na tym terenie inwestycją, które wykazały, że warstwa torfu dochodzi tu do 14 m. W północno-wschodniej części stanowiska podłoże glebowe pod warstwą użytkową (humusem) było złożone z gliny i zglinionego piasku. 1 opracowano na podstawie Sprawozdania z badań autorstwa J. Borowskiej
4 ryc. 1.1. Kurzętnik XIII, model numeryczny terenu wg. www.geomelioportal.pl 1.3. HISTORI BDŃ Opisywane stanowisko zostało odkryte wiosną 1986 r. przez mgr S. Kukawkę (ryc. 1.1.). W trakcie badań powierzchniowych znaleziono wówczas 15 fr. ceramiki wczesnośredniowiecznej datowanej na XIII wiek. W związku z budową obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego wyznaczono teren do badań o powierzchni 28 arów. Ratownicze badania wykopaliskowe przeprowadzono na podstawie decyzji WMWKZ nr 680/2016 z dn. 05 sierpnia 2016 roku. Ekipa badawcza składała się z kierownika mgr Joanny Borowskiej oraz 6 pracowników fizycznych. Przed przystąpieniem do badań wytyczono zasięg wykopu badawczego. Założono także siatkę arową i określono reper pomiarowy dla całego stanowiska. Warstwę humusu o miąższości od ok. 30-40 cm zdjęto przy pomocy koparki. Powierzchnie poszczególnych arów wyczyszczono ręcznie i wykonano ich dokumentacje fotograficzną. Każdy z odsłoniętych obiektów zlokalizowano względem założonej siatki arowej. Wewnętrznie ar podzielony został na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami: a, b, c, d w sposób pokazany na ryc. 1.2.
5 Ryc. 1.2. Oznaczenie ćwiartek w obrębie ara. Obiekty eksplorowano ręcznie przy pomocy łopatek i szpachelek. Zadokumentowano je fotograficznie (plany i profile), rysunkowo (plany i profile) oraz opisowo (karty obiektów). Uzupełnieniem dokumentacji jest plan zbiorczy odkrytych obiektów w skali 1:200 oraz plan sytuacyjno-wysokościowy z zaznaczoną siatką arową w skali 1:1000. 1.4. WYNIKI BDŃ Prowadzone badania wykopaliskowe objęły powierzchnię 9,5 ara z wyznaczonych wcześniej 28 arów. Prace koncentrowały się w północno-wschodniej części stanowiska i pozwoliły zadokumentować wszystkie odsłonięte obiekty. Odstąpiono od badania południowo-wschodniej części ze względu na podmokły, bagnisty teren, z którego jeszcze dosyć niedawno wydobywano torf. Prace utrudniały również dwa wysokie drzewa, które znajdowały się na granicy wyznaczonych arów: 4, 5, 14, 15. Natomiast badanie czterech arów: 11, 12, 13 i 14, które znalazły się w części północno-wschodniej, pomiędzy przestrzenią przebadaną, uznano za bezzasadne w związku z brakiem materiału zabytkowego. Na przebadanym obszarze odkryto 16 obiektów. Były to przede wszystkim dołki posłupowe (12) oraz płytkie jamy osadnicze (4) o nie określonej chronologii. W obiektach nie zarejestrowano żadnych zabytków ruchomych.
6 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MISTO LUBWSKIE ZRYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy (53 25 32 N 19 35 16 E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do lanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz 100-178 r. n.e.
7 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. 1466-1772 Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna (1700-1721). 1772-1920 Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s. 233. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.
8 1920-1939 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta. 2.2. NOWE MISTO LUBWSKIE ZBYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza postoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz (1776-77) oraz kościół ewangelicki (1824-27), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513-historia-herbu-nowego-miasta-lubawskiego.
9 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, ryc. 2.1. Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowieczne-fortyfikacje-obronne.html [20 X 2010]. 5 Mackiewicz., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne-784?langset=true [6 XII 2014].
10 wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia rchiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. ryc. 2.2. Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772, wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.
11 bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Bazylika św. Tomasza postoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. ryc. 2.3. Bazylika Św. Tomasza postoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-S 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php Bazylika św. Tomasza postoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza postoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_posto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].
12 Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok. 1630 r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza postoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_posto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].
13 2.3. BIBLIOGRFI Białuński G. 1999 Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T. 2010 Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowiecznefortyfikacje-obronne.html Falkowski J. 2006 Ziemia lubawska Toruń Górski K. 1977 Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia... 2013 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513- historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920-1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J. 2009 Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T. 2007 rchiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński. 1989 Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon... 2015 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza postoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu Mackiewicz. 2014 Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne- 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie... 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772 Nowe Miasto Lubawskie
14 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1466-1772), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J. 1971 Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K. 2010 Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K.. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772-1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1914-1920, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie
15 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZ GEORCHEOLOGICZN 3.1. ZRYS FIZYCZNOGEOGRFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc. 3.1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego (www.google.earth) Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 15
16 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc. 3.2. Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 16
17 17
18 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 18
19 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie. 3.2. STNOWISK RCHEOLOGICZNE 3.2.1. PCÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się 132-134 m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc. 3.3. Położenie stanowiska Pacółtowo V 19
20 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie 30-40 cm) z eratykami do 20-30 cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc. 3.4. Pacółtowo Y. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie 3.2.2. BRTIN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 20
21 Ryc. 3.5. Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc. 3.6. Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 21
22 Ryc. 3.7. Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego 3.2.3. BRTIN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 22
23 Ryc. 3.8. Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc. 3.9. Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa 23
24 osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc. 3.10. Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) 3.2.4. KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 150-160 m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie 24
25 rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc. 3.11. Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc. 3.12. Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 25
26 4. CHRKTERYSTYK FORM, ROZMIRÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSDNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Kurzętnik XIII wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono następujące typy funkcjonalne: dołki posłupowe i jamy. 4.1. DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Kurzętnik XIII wydzielono 12 obiektów z tej kategorii funkcjonalnej. Pod względem kształtu przekroju pionowego wydzielono wśród nich dwa typy obiektów: 4.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE O PROFILU NIECKOWTYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 3 2 dołek posłupowy 4 3 dołek posłupowy 6 21 dołek posłupowy 10 22 dołek posłupowy 13 4 dołek posłupowy 15 34 dołek posłupowy 16 33 dołek posłupowy 50x44x20 kolisty nieckowaty 40x36x16 kolisty nieckowaty 40x40x20 kolisty nieckowaty 40x24x10 owalny nieckowaty 38x38x10 kolisty nieckowaty 20x20x12 kolisty nieckowaty 34x28x10 owalny nieckowaty
27 Nr 15 F tab. 4.1., 4.2. hektar ar 34 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil nieckowaty a 15 a 0 20 cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski wymiary długość 20 cm szerokość 20 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 15a - ciemno szary lekko zgliniony drobnoziarnisty piasek 4.1.2. DOŁKI POSŁUPOWE O PROFILU TRPEZOWTYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 7 22 dołek posłupowy 38x34x20 kolisty trapezowaty Nr 7 hektar ar 22 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil trapezowaty
28 a 7 a 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski wymiary długość 38 cm szerokość 34 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 7a - szaro brunatny lekko zgliniony drobnoziarnisty piasek 4.1.3. DOŁKI POSŁUPOWE O PROFILU TRÓJKĄTNWYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 2 1 dołek posłupowy 9 21 dołek posłupowy 14 34 dołek posłupowy 24x20x18 kolisty trójkątnawy 30x16x12 owalny trójkątnawy 50x34x20 owalny trójkątnawy Nr 14 F tab. 4.3., 4.4. hektar ar 34 funkcja dołek posłupowy kształt plan owalny profil trójkątnawy
29 a 14 a 0 20 cm ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski wymiary długość 50 cm szerokość 34 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 14a - brunatno szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.1.4. DOŁKI POSŁUPOWE O PROFILU WORKOWTYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 12 24 dołek posłupowy 22x20x30 kolisty workowaty Nr 22 hektar ar 24 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil workowaty a a 22 0 20 cm
30 ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski wymiary długość 22 cm szerokość 20 cm głębokość 30 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 22a - brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.2. JMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Kurzętnik XIII stwierdzono w ramach tego typu funkcjonalnego obiektów archeologicznych 3 typy określone wg kształtu przekroju pionowego. 4.2.1. JMY O PROFILU ŁÓDKOWTYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) 1 1 jama 184x112x12 nieregularny łódkowaty KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne Nr 1 F tab. 4.5., 4.6. hektar ar 1 funkcja jama kształt plan nieregularny profil łódkowaty
31 a 1 a 0 20 cm ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski wymiary długość 184 cm szerokość 112 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 1a - brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.2.2. JMY O PROFILU NIECKOWTYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) 5 4 jama 90x60x40 owalny nieckowaty 11 24 jama 96x56x20 owalny nieckowaty KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne Nr 11 hektar ar 24 funkcja jama
32 kształt plan profil a a 1 0 20 cm ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski wymiary długość 96 cm szerokość 56 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 11a - brunatno szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.2.3. JMY O PROFILU NIEREGULRNYM Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 8 23 jama 160x80x30 owalny nieregularny Nr 8 hektar ar 23 funkcja jama kształt plan owalny profil nieregularny
33 a 8 a 0 20 cm ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski wymiary długość 160 cm szerokość 80 cm głębokość 30 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 8a - szary drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 4.3. PODSUMOWNIE Na stanowisku Kurzętnik XIII odkryto, przebadano i zadokumentowano łącznie 16 obiektów archeologicznych. W grupie tej wydzielono pod względem funkcjonalnym 2 podstawowe typy, dołki posłupowe i jamy, przy czym pierwszy posiadał frekwencję 75% a drugi 25%. W zespole dołków posłupowych jak również wśród jam nie stwierdzono żadnego obiektu zawierającego w wypełnisku materiał datujący. Nie stwierdzono przy tym jakichkolwiek prawidłowości w rozplanowaniu wspomnianych konstrukcji wziemnych. W związku z powyższym, jak również z faktem, iż wśród obiektów brak jest formo funkcjonalnych charakterystycznych dla osadnictwa pradziejowego można założyć, iż są to pozostałości związane z obecnie funkcjonującym gospodarstwem rolnym. W takim ujęciu trzeba uznać, iż stanowisko Kurzętnik XIII zostało wyznaczone omyłkowo.
4a. INWENTRZ OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKLIZCJ (hektar/ar) FUNKCJ WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTŁT ZBYTKI RUCHOME CHRONOLOGI UWGI plan profil ceramika kości metal inne 1. 1 1 jama 159,86 184x112x12 wielokątny łódkowaty 2. 2 1 dołek posłupowy 159,92 24x20x18 kolisty trójkątnawy 3. 3 2 dołek posłupowy 159,84 50x44x20 kolisty nieckowaty 4. 4 3 dołek posłupowy 159,83 40x36x16 kolisty nieckowaty 5. 5 4 jama 159,91 90x60x40 owalny nieckowaty 6. 6 21 dołek posłupowy 159,79 40x40x20 kolisty nieckowaty 7. 7 22 dołek posłupowy 159,81 38x34x20 kolisty trapezowaty 8. 8 23 jama 159,83 160x80x30 owalny nieregularny 9. 9 21 dołek posłupowy 159,78 30x16x12 owalny trójkątnawy 10. 10 22 dołek posłupowy 159,86 40x24x10 owalny nieckowaty 11. 11 24 jama 159,82 96x56x20 owalny nieckowaty 12. 12 24 dołek posłupowy 159,79 22x20x30 kolisty workowaty 13. 13 4 dołek posłupowy 159,92 38x38x10 kolisty nieckowaty 14. 14 34 dołek posłupowy 159,96 50x34x20 owalny trójkątnawy 15. 15 34 dołek posłupowy 159,65 20x20x12 kolisty nieckowaty 16. 16 33 dołek posłupowy 159,69 34x28x10 owalny nieckowaty
Tablica 4.1. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, plan ob. nr 15 fot. J. Borowska Tablica 4.2. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, profil ob. nr 15 fot. J. Borowska
Tablica 4.3. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, plan ob. nr 14 fot. J. Borowska Tablica 4.4. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, profil ob. nr 14 fot. J. Borowska
Tablica 4.5. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, plan ob. nr 1 fot. J. Borowska Tablica 4.6. Kurzętnik XIII, ZP 32-53/54, profil ob. nr 1 fot. J. Borowska
Kurzętnik XIII, mapa 1:5000